·        قضاوت و حکمیت

امام رضا (ع) در عزل و نصب قضات دخالتی نمیکرد؛ و چون آنها از ناحیه ی مأمون منصوب میشدند منافع و مصالح حکومت عباسی را در هنگام صدور احکام مد نظر قرار می دادند.

شیعیان برای رفع منازعات و دعواها به قضات دولتی مراجعه نمی کردند و این موارد با مراجعه و حکمیت علما و روحانیون و ریش سفیدان و بزرگان محل فیصله می یافت.

علما و بزرگان شیعی از امام رضا (ع) در خصوص احکام و مسائل قضایی زیاد پرس وجو می کردند و از آن جا که جزء مسائل مبتلابه بود امام همه را پاسخ می داد؛ حقوق مدنی و احکام خانواده (نکاح، طلاق رجوع نفقه حضانت، ولایت احکام اموال و مالکیت و دارایی عقود تعهدات ارث هبه وصیت، حدود و تعزیرات اعدام شلاق، حبس تبعید و....) و شرایط شهود و سوگند را بیان می فرمود وصفات قاضی و وظایف او را متذکر میشد و علت و فلسفه احکام قضایی را بیان می فرمود.

امام رضا (ع) در پاسخ به این پرسش که چرا از میراث به زنان نصف سهم مردها داده میشود فرمود: علت این است که زن چون ازدواج میکند میگیرد ولی مرد دهنده است. به همین جهت بر سهم مردها افزوده شده است و علت دیگر این که سهم مرد دو برابر سهم زن میباشد این است که چنانچه زن احتیاج پیدا کند تحت کفالت مرد است و مرد مکلف است امور معاش او را تأمین کند و نفقه اش را بپردازد اما زن نه مکلف است معاش مرد را تأمین کند و نه وظیفه دارد در صورتی که مرد محتاج شود، نفقه ی او را بپردازد.

به این دلایل است که خداوند متعال بر سهم مردها افزوده است و این سخن خدای عزوجل است که میفرماید مردان قیم زنانند بدان سبب که خدای تعالی بعضی از آنان انسانها را بر برخی دیگر برتری داده و نیز) بدان سبب است که (مردان) از اموال خود هزینه میکنند. (۱) ١- الْإِمَامُ الرضا(ع) - أيضاً - : عِلَّةُ إِعْطَاءِ النِّسَاءِ نِصْفَ مَا يُعْطى الرِّجَالُ مِنَ الْميزاثِ لِأَنَّ الْمَرْأَةِ إِذَا تَزَوَّجَتْ أَخَذَتْ وَالرَّجُلُ يُعطى، فَلِذَالِكَ وُفِّرَ عَلَى الرِّجَالِ وَ عِلَّةً أُخْرَى فِي اعْطَاءِ الذَّكَرِ مِثْلَى مَا يُعْطَى الْأُنْثَى، لِأَنَّ الْأُنْثَىٰ فِي عَيْالِ الذَّكَرِ أَنِ احْتَاجَتْ، وَ عَلَيْهِ أَنْ يَعُولَها وَ عَلَيْهِ نَفَقَتُها وَ لَيْسَ عَلَى الْمَرْأَةِ أَنْ تَقَوْلَ الرَّجُلَ، وَلَا يُؤْخَذُ بِنَفَقَتِهِ إِنِ احْتَاجَ، فَوَفَّرَ اللهُ تَعَالَى عَلَى الرِّجَالِ لِذَلِكَ، وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللهِ عَزَّوَجَلَّ : الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ (ميزان الحكمة، ج ۱۴، ص ۶۷۲۸ - ۶۷۲۹).

امام رضا (ع) در پاسخ به سؤالات محمد بن سنان نوشت: «خداوند قتل نفس را حرام فرمود؛ زیرا در حلال کردن آن اگر حلال میشد فساد مردمان و نابودی آنان بود و بر هم خوردن نظم و نظام جامعه خدای متعال زنا را حرام فرمود؛ زیرا که مفاسدی چون قتل نفس و از بین رفتن نسبها و ترک تربیت کودکان و به هم خوردن مسأله ی ارث و میراث و مفاسدی از این قبیل در پی دارد.

خدای عزوجل تهمت زدن به زنان پاک دامن را حرام فرمود؛ زیرا موجب از بین رفتن نسبها و انکار فرزند و به هم خوردن وضع ارث و میراث و ترک تربیت (کودک) و از میان رفتن شناختها و دیگر گناهان بزرگ و عاملی است که به تباهی مردم می انجامد.» (۲) - الإمام الرضا (ع) لِمُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ فِيمَا كَتَبَ مِنْ جَوَابِ مَسَائِلِهِ: حَرَّمَ اللهُ قَتْلَ النَّفْسِ لِعِلَّةِ فَسَادِ الْخَلْقِ فِي تَحْلِيلِهِ لَوْ أَحَلَّ وَفَنَائِهِمْ وَ فَسَادِ التَّدْبِيرِ وَحَرَّمَ اللهُ تَعَالَى الزِّنَا لِمَا فِيهِ مِنَ الْفَسَادِ مِنْ قَتْلِ الْأَنْفُسِ وَ ذِهَابِ الْأَنْسَابِ وَتَرْكِ التَّرْبِيَةِ لِلْأَطْفَالِ وَ فَسَادِ الْمَوَارِيثِ وَ مَا أَشْبَهُ ذَلِكَ مِنْ وُجُوهِ الْفَسَادِ وَ حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ قَذَفَ الْمُحْصَنَاتِ لِمَا فِيهِ مِنْ فَسَادِ الْأَنْسَابِ وَ نَفْيِ الْوَلَدِ وَإِبْطَالِ الْمَوَارِيثِ وَ تَرْكِ التَّرْبِيَةِ وَذِهَابِ الْمَعَارِفِ وَمَا فِيهِ مِنَ الْكَبَائِرِ وَالْعِلَلِ الَّتِي تُؤدّي إلى فَسَادِ الْخَلْقِ. (ميزان الحكمة، ج ۱۰، ص ۴۶۱۶)

امام رضا (ع) در مورد علت حرام بودن لواط فرمود: علت تحریم روی آوردن مردان به مردان و زنان به زنان یکی ساختار وجودی زنان و سرشت وجودی مردان است که هر یک برای جنس مخالف آفریده شده است و دیگر این که روی آوردن مردان به مردان و زنان به زنان سبب از بین رفتن نسل (بشر) و برهم خوردن نظم و تدبیر (جامعه) و نابودی دنیاست. (۱) - الإمام الرضا (ع): عِلَّةً تَحْرِيمِ الذِّكْرَانِ لِلذِّكْرَانِ وَالْإِنَاثِ لِلْإِنَاثِ لِمَا رُكَّبَ فِي الْآنَاتِ وَ مَا طُبِعَ عَلَيْهِ الذِّكْرَانِ وَ لِمَا فِي إِثْيَانِ الذِّكْرَانِ الذُّكْرَانَ وَالْإِنَاثِ الْإِنَاثَ مِن انْقِطَاعِ النَّسْلِ وَ فَسَادِ التَّدْبِيرِ وَ خَرَابِ الدُّنْيَا. (میزان الحكمة، ج ۱۱، ص ۵۳۶۶)

امام رضا (ع) فرمود: علت آن که در بار سوم حد قتل بر زانی و زانیه جاری می شود این است که تازیانه خوردن را به چیزی نمیگیرند و به آن اهمیتی نمی دهند چندان که گویی در کار زنا آزادند و سر خود علت دیگرش نیز این است که کسی که خدا و حد را ناچیز و خفیف بشمارد، کافر است و به سبب کافر شدن مستوجب قتل می باشد. (۲) عِلَّةُ الْقَتْلِ فِي إِقَامَةِ الْحَدَّ فِي الثَّالِثَةِ: لاسْتِخْفافِهِمَا وَ قِلَّةِ مُبَالَاتِهِمَا بِالضَّرْبِ حَتَّىٰ كَأَنَّهُمَا مُطْلَقٌ لَهُمَا الشَّيْءُ وَ عِلَّةٌ أُخْرَى أَنَّ الْمُسْتَخِفَّ بِاللَّهِ وَ بِالْحَدِّ كَافِرٌ فَوَجَبَ عَلَيْهِ الْقَتْلُ لِدُخُولِهِ فِي الْكُفْرِ (عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۹۷؛ میزان الحکمة، ج ۳، ص ۱۰۵۶)