·        انتقال مرکز تشیع از عراق به ایران

با آمدن امام رضا (ع) به ایران و مهاجرت علویان و سادات و علما مرکز تجمع و تبلیغات شیعیان اثنی عشری از کوفه و نجف به قم و خراسان سرایت کرد. بدین ترتیب مراکز تشیع از فشار متمادی و لابه لای قرنهای ممتد خفقانی نجات یافت و سرانجام توانست پیروزمندانه در سراسر ایران انتشار یابد.

پس از شهادت امام رضا (ع) تشیع آیین طبقه ی متوسط و مستضعف اجتماع ایران بود که تا سقوط دولت غاصب عباسیان ۶۵۶ هجری قمری با تشکیلات و سازمان مخفی خود در اقصی نقاط ایران به ویژه در بین مناطق روستایی و دور افتاده ی ایران به فعالیت مشغول بود. در دوره ی ایلخانان مغول با توجه به انقراض حکومت عباسیان که دشمن بزرگ شیعیان بودند دامنه ی فعالیت مذهب تشیع به طور آشکار در ایران ادامه یافت.

به غیر از علویان و سادات راویان برجسته ای از عراق به ایران مهاجرت کردند که عمدتاً پس از آمدن فاطمه معصومه (س) به ایران و رحلت ایشان در سال ۲۰۱ و دفن او در قم شهر قم را برای اسکان انتخاب کردند آنها احادیث را مستقیماً یا با واسطه از ائمه اطهار (ع) اخذ کرده بودند گفته شده است که ابراهیم بن هاشم (۱) ۱ ابواسحاق ابراهیم بن هاشم قمی از اکابر محدثین و روات و علما و فقهای شیعه در قرن سوم هجری است. در کوفه متولد شد و همان جا رشد کرد. از شاگردان امام جواد (ع) است و امام رضا (ع) را درک کرد. او نخستین کسی است که از کوفه به قم هجرت کرد و احادیث محدثین کوفه را در قم پخش و نشر داد علما و محدثين بدون استثناء روایات او را ثقه و حسن و صحیح شمرده استدلال و احتجاج کرده اند زیرا وی اخبار را از فحول ثقات اخذ کرده که هیچ گونه مورد شک و شبهه نیستند تنقیح المقال، ج ۱، ص ۳۹ دايرة المعارف تشیع، ج ۱، ص ۲۸۳).

نخستین کسی بود که برای نخستین بار احادیث کوفه را در قم منتشر کرد و این شهر پس از آن محفل محدثین شیعی گردید و احادیث در آنجا گردآوری میشد. (۱) ۱- مجالس المؤمنین، ج ۱، ص ۴۳۵؛ رجال نجاشی، ص ۳۸۳ )

به زودی قم و خراسان مراکز ثقل حفظ علوم اهل بیت شد و از نظر تعهد به تشیع اثنی عشری از کوفه نیز موقعیت بهتر و سالم تری یافت. (۲) ۲ تاریخ تشیع امامی و زیدی در ایران، ص ۱۵۳ )

قم و خراسان در رشد تشیع اثنی عشری هم به لحاظ پناهگاه اصلی دانشمندان محدث و هم به دلیل پیروی بی شائبه از ائمه ی اطهار (ع) مؤثر بوده است.

بر خلاف کوفه که از ابتدا گرفتار انواع گرایشات مختلف شیعی از غلو و زیدی و اسماعیلی و امثال آن بود قم و خراسان از این جهت بسیار یک دست بود مردم قم تحت تأثیر رهبران مذهبی خود تا آخر تابعیت یکایک امامان را پذیرفته و در مرحله ی غیبت امام دوازدهم نیز پیوند خود را با نواب حفظ کردند. بدین ترتیب هیچ نوع گرایش واقفی گری یا امثال آن در قم و خراسان پیدا نشد. (۳) تاریخ تشیع در ایران )

129

·        ترویج تشیع علوی

«شیعه» در لغت به معنای پیرو و طرفدار است و به پیروان امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب (ع) و ائمه ی معصومین اطلاق میشود تشیع در ایران از تشیع در عراق مأخوذ است. عوامل مهم ورود تشیع به ایران را میتوان موارد زیر نام برد :

۱ - مهاجرت طایفه اشعریها و طایفه ی مذحج که از عراق به قم آمدند و از آنجا تشیع را به سایر نقاط بسط دادند.

2- تلاش علمای شیعی چون شیخ مفید شیخ طوسی، علامه حلی و سایرین.

3- مهاجرت امام زادگان اصحاب ائمه و سادات به ایران .

4-  تلاش حاکمان سلسله های ایرانی همچون آل بویه و صفویان .

۵- مهم ترین عامل در توسعه ی مذهب تشیع حضور امام رضا (ع) در جمع ایرانی هاست.

وجود امام رضا (ع) در خراسان سبب شد تا شخصیت آن حضرت به عنوان امام شیعه برای مردم بیشتر شناخته شود. لذا هواداران تشیع هر روز بیشتر و بیشتر میشدند.

خراسان از قرن دوم بدین سو از مراکز مهم تشیع به شمار می آمده و به ویژه از قرن سوم به بعد در نواحی مختلف آن شیعیان زیادی می زیسته اند که مرکز آن شهر طوس و مشهد الرضا بوده است. البته در آن زمان سنیهایی نیز زندگی میکردند.

در شهریزد کتیبه ای مربوط به سال ۵۱۲ هجری قمری موجود است که اسامی مبارک دوازده امام بر روی آن آمده است. فقط چندین قدمگاه در این دیار که از جمله قدم گاههای معتبر مربوط به سفر امام رضا (ع) به خراسان است، نشان از علاقه ی شدید این مردم به این امام همام و گرایشات شیعی دوازده امامی آنهاست. (۱) ۱ تاریخ تشیع در ایران، ج ۲، ص ۷۳۷ )

گسترش تشیع در میان ایرانیها سریع و چشمگیر بود به زودی افراد شیعی در میان دستگاه حکومت نفوذ کردند و کارکنان حکومتی به تشیع تمایل یافتند. به موازات رشد تدریجی مذهب تشیع از آمار سایر مذاهب کاسته شد و کار به جایی کشید که مأمون نیز تظاهر به شیعه گری میکرد.

بعدها نیز بعضی از امرای عباسی که به ظاهر پیرو مذهب اهل سنت بودند در باطن به مذهب شیعه علاقه داشتند.

نفوذ تشیع در دستگاه اداری بنی عباس در این اواخر به قدری بود که بسیاری از وزرای آنان از شیعیان بودند آخرین خلیفه ی عباسی «المستعصم»، مؤید الدین بنی العلقمی شیعی را به وزارت انتخاب کرد که تا وقت سقوط بغداد و کشته شدن خلیفه هم چنان وزیر او بود با این حال در تشکیلات خلافت عناصری از سنیان بودند که گاه خلیفه را به چرخش علیه شیعیان وامی داشت. (۱) ۱- تاريخ الفخری، ص ۴۴۶ )

136