فصل چهارم

آثار اقتصادی

·        سازندگی

اسناد تاریخی نمونه های بسیاری از خدمات و کمک رسانی ها و سازندگی امام على بن موسى الرضا (ع) را ذکر میکند از جمله احداث مسجد، ساختن حمام حفر چاه احداث قنوات.

گاهی با دست مبارک خویش در احداث آن موارد مشارکت میکرد و گاهی به هدایت و تشویق سایر افراد می پرداخت.

در جریان سفر خراسان وقتی که وارد نیشابور شد در محله ای حمام و حوض عمومی ساخت. (۱) ۱- مسند، ج ۱، ص ۵۸ )

امام رضا (ع) مردم را به کار و تلاش تشویق مینمودند. درباره ی آن حضرت نوشته اند که قنات احداث کرد و در نیشابور در منزل پیرزنی با دست مبارک خود نهال بادام کاشت (۲) ۲- همان مأخذ. )

مساجد زیادی نیز به دستور آن حضرت بناگردید.

·        کمک به فقرا و دستگیری از درماندگان

بنی امیه در بیت المال حیف و میلها کردند تصرفهای نابجا تبعیضها و بی عدالتی ها خویشاوند بازیها و خط بازیهای سیاسی به صورتی درآمد که حق علی (ع) و اولاد او را از بیت المال بریدند بدین اندیشه که اگر آنها صاحب مال باشند، مردم را به دور خود جمع میکنند کسب و درآمدهای دیگرشان نیز بدین گونه حذف شد.

به تبع آنها دوستداران خاندان پیامبر (ص) نیز از رده خارج شده و نام آنها را نیز از لیست بیت المال خارج کردند در نتیجه افتی در زندگی آنها پیدا شده و به تدریج آنها دچار آفت و سختی معیشت و دشواری زندگی می شدند.

در عصر بنی امیه و حکومت هزار ماهه ی آنها نه برای زندگی اهل بیت پیامبر اکرم (ص) از محل بیت المال فکری بود نه برای علویان و نه برای شیعیان کار به جایی رسید که حتی مردم حاضر نبودند از این گرووه فردی را به عنوان کارگر وارد خانه و کارگاه خود کنند و برایشان خطر اتهام بود.

در عصر بنی عباس و در آغاز کار مسأله ی گذران زندگی به گونه ای دیگر بود و دوره ای استثنایی در زمان امام رضا (ع) حادث شد ولی بعد از شهادت آن حضرت و پایان این دوره ی کوتاه میزان فشار و اختناق و سختگیری در معیشت به حدی رسید که بسیاری از مردم آرزو میکردند ای کاش حکومت بنی امیه منقرض نمیشد. زیرا جور بنی عباس به مراتب رنج آورتر از بنی امیه بود.

شیعیان کسانی بودند که دستگاه خلافت آنها را مزاحم به حساب می آورد و نمی توانست وجودشان را تحمل نماید. اغلب آنها کسانی بودند که دستگاه حاکمه را مشروع نمی دانستند و به علت حق خواهی و عدالت جویی و شرکت در اعتراضات و قیامها علیه نظام موجود مورد غضب دستگاه قرار گرفته و از همه چیز محروم بودند و حتی سطح زندگی آنان پایین تر از حد صفر بود.

دستگاه زمامدار زندگی شیعیان را فوق العاده ناگوار و غیر قابل تحمل میکرد. چه بسیار از اینان که همه ی عمر در بدری داشتند از خانه و منطقه‌ی خود دور و آواره و سرگشته در بیابانها و کوهستانها بودند دیگر از زندگی زن و فرزندان سخن نگوییم که در چه وضع بدی روزگار را به سر میبردند.

امام رضا (ع) حامی بی پناهان و سرپرست افتادگان بود. خانواده ی مغضوبان را پناه میداد و از افتادگان دستگیری میکرد.

امام رضا (ع) با وسایل و شیوه های گوناگون به صورت محرمانه با واسطه ها و گاهی در نیمه شبهای تاریک به در خانه ی انقلابیون میرفت و به زندگی آنها می رسید و در این مددرسانی ها مهم این بود که بسیاری از خانواده ها نمی دانستند از چه ممری اعاشه میشوند.

گاهی فردی دچار آشفتگی اقتصادی بود برای بدهکاری خود در مضیقه می افتاد و طلبکار بر او سخت میگرفت امام رضا (ع) در این شرایط یا به پرداخت بدهی او اقدام میکرد و یا او را ضمانت میکرد تا بدهکار را از آن مخمصه نجات بخشد. (۱) وسائل الشيعه، كتاب التجارة. )

حضرت امام رضا (ع) قرض مقروضین را ادا میکرد و میکوشید ناتوانان را از غصه ی قرض داری برهاند. (۲) - عيون الرضا، ص ۳۱۴ )

در تمام مسیر حرکت از مدینه به خراسان محل توقف و استراحتش را در منطقه ی فقیر نشین قرار میداد وحتی به خانه های آنها وارد میشد.  (۳) بحار الانوار، ج ۴۹، ص ۱۲۲ )

امام رضا (ع) کرم و بخشش را عامل نزدیکی به خدا می دانست و می فرمود آدمی با چنین اقدامی خود را شریک نعمتهای خدا قرار میدهد. (۱) عيون اخبار الرضا، ج ۲ )

گزارشی هم حکایت از آن دارد که امام رضا (ع) اموال خود را در روز عرفه میان مردم فقیر قسمت کرد و در برابر اعتراض فضل بن سهل که آن را زیان خوانده بود امام (ع) آن را غنیمت دانست. (۲) محاظرات الادباء، ج ۱، ص ۵۸۹ )

امام رضا (ع) را نسبت به مردم حمایتهایی بود که دامنه ی آن وسیع است و همگان را شامل میشد حتی او از حیوانات حمایت میکرد اگر میدید حیوانی در معرض آسیب و خطر است از او دفاع میکرد. (۳) بصائر الدرجات، جزء 7)

داستان آهویی که از صیاد گریخته و به امام رضا (ع) پناه آورده بود در تاریخ معروف است.

آن حضرت مصداق همان عبارتی بود که در زیارت او میخوانیم :

-         السلام على غوث اللهفان » : سلام بر فریادرس بیچارگان

-         السلام على الأمام الرئوف . : سلام بر امام مهربان و با رأفت

·        تقلیل میزان مالیات

اگرچه تاریخچه ی دقیقی از زمان وضع مالیات در دسترس نیست، اما مسلماً کلمه ی «مالیات پس از کلمه ی حکومت و سلطنت تولد یافته است. زیرا مالیات بودجه ی حکومت است و مخارج کشور و لشکر را تأمین میکند.

در اسلام چنانچه زکات دریافتی توسط حکومت اسلامی کفاف مخارج کشور و لشکر را ندهد، قوانین و ضوابط مالیات در خصوص اصناف اقتصادی وضع میشود و مردم علاوه بر پرداخت زکات ملزم به پرداخت مالیات نیز خواهند شد. اگرچه افرادی سعی داشته اند کانالهایی برای گریز از پرداخت مالیات پیدا کنند لیکن از سوی دیگر دریافت مبالغ سنگین مالیات از سوی برخی دولت ها برای مردم به ویژه قشر مستضعف و آسیب پذیر، کمر شکن بوده است.

مثلاً: در دوره ی ایلخانان (۱) ۱ از سال ۶۵۱ لغایت ۷۴۴ ه. ق. )  مغول ۵۳ نمونه مالیات به بهانه های مختلف از مردم اخذ می شد. (۲) ٢- روضة الصفا، میرخواند، ص ۱۰۸۷ )

بنی عباس و از جمله مأمون برای اخذ مالیات سنگین افراد ستمکار و زورگو که از ذره ای رأفت و مروت برخوردار نبودند به نقاط مختلف اعزام میکردند. آنها در دل کوچکترین رحم و احساس مروتی نسبت به مردم نداشتند. آنها برای آن که روستاییان ایران نتوانند از پرداخت مالیات بگریزند و به جای دیگری پناه ببرند بر گردن آنها گردن آویز سربی میبستند (۳) مقدمه ای بر سیر تفکر در قرون وسطی تألیف محمد رضا فشاهی، ص ۱۶۹)

ائمه ی اطهار (ع) که از یک سو تحت فشار حکومت های غاصب بودند از سوی دیگر نیز میبایست ناظر وضعیت بحرانی و شرایط خفقانی موجود باشند و همین نارضایتی و گرفتاری مردم موجب تأثر و تألم زايد الوصف ائمه ی معصومین (ع) می شد. امام رضا (ع) با استفاده از موقعیت مناسبی که فراهم آمده بود تلاش کرد که بار وظایف مالیاتی رعایا سبک تر شود و میزان خراج محصول تقلیل یابد و سایر عوارض و مالیاتهایی که مطابق شریعت اسلام نبود لغو کرد.

يعقوب اصفهانی - سده ی سوم هجری قمری - خراج زنجان را دومیلیون و پانصد هزار در هم خراج آذربایجان را چهار میلیون درهم خراج کرج را سه میلیون و چهارصد هزار درهم خراج قم را چهار میلیون و پانصد هزار در هم خراج گرگان را ده میلیون در هم خراج بخارا را یک میلیون درهم و خراج خراسان را چهار میلیون در هم می نویسد. (۱) مقدمه ای بر سیر تفکر در قرون وسطی تألیف محمدرضا فشاهی، ص ۱۷۰ )

آورده اند : شیعه ای که به نجاشی حاکم اهواز و فارس از بابت خراج بدهی زیادی داشت و امکان پرداخت نیز برایش نبود از امام رضا (ع) خواست تا برای نجاشی نامه ای بنویسد و از وی درخواست بخشش بدهی او را بکند که امام چنین کرد و او نیز بخشود. (۲) التهذيب، ج ۶، ص ۳۳۳)