۵- رمزگرایی و نمادگرایی

اگر به اعماق فرهنگ رضوی فرو برویم در خواهیم یافت که در ماورای عناصر ظاهری این فرهنگ رموز و نمادهایی نهفته است که درک و بینش انسان را هم نسبت به انسان و هم نسبت به جهان ارتقا میدهد. فرهنگ رضوی پر راز و رمز است؛ چراکه دین پر از راز و رمز است و دین مالامال از راز و رمز است. چون دنیا چنین است. آیه» بودن موجودات حاکی از نشانه بودن آنها برای خدا و حقایق فوق طبیعی است. بنابراین کشش رمزگرایی در طبیعت ما نامحدود است و جهان طبیعت جهان رمز و مثال است و بینش دین نسبت به عالم طبیعت و محسوسات بینش مبتنی بر رمز است. جلالی (۱۴) در فرهنگ دینی که فرهنگ رضوی از دل آن سر بر آورده رمز رمزگزینی و نمادگرایی جایی خاص دارد. روایات مربوط به معراج پیامبر پر از نماد و رمز است. نمادگان در مناسک دینی فراوانند مثلا حج دنیایی از رمزهاست. رشاد (۳۲) یکی از پژوهشگران حوزه هنر دینی در مورد ویژگی نمادین فرهنگ دینی مینویسد:

اساسا فرهنگهای دینی در یک امر مشترکند و آن جنبه سمبلیک آن هاست زیرا در همه آنها جهان سایه ای از حقیقتی متعالی است. سمبل در اینجا در مقام دیداری است که از مرتبه خویش نزول کرده است تا بیان معانی متعالی کند. این معانی جز با این سمبلها و تشبیهات به بیان نمی آیند. هم چنان که قرآن برای حقایق معنوی به زبان رمز و اشاره سخن می گوید.

(مددپور، ٦١)

در فرهنگ رضوی نیز رموز و نمادها را هم در گستره فرهنگ دینی و هم در گستره اندیشه دینی به وضوح شاهدیم یعنی اگر ساحت فرهنگ و اندیشه را از هم جدا کنیم در هر دو ساحت حضور نمادها را مشاهده خواهیم کرد. در زندگی حضرت رضا السلام متوجه میشویم که پاره ای از اقدامات رمز آلودند و آن را از طریق توجه به نمادها نمی توانیم تفسیر کنیم برای مثال یکی از موارد حرکت از مدینه به سوی مرو است. در کتب روایی آمده استکه امام رضا ع السلام در مسیر راه یکی از محله های نیشابور به نام بلاش آباد در خانه پیرزنی به نام پسنده درخت بادامی کاشتند که برای سالها مردم از آن میخوردند و به آن تبرک میجستند. (مجلسی، ۱۲۱٫۴۹)

این در حقیقت یک کار نمادین است تا به وسیله این کار توجه دائمی مردم به مکتب اهل بیت جلب شود. الویری (۱۷) و یا این که در اجتماع عظیم مردم نیشابور امام جمله ای رمزآلود و سمبلیک فرمودند که دنیایی از معانی را با خود به همراه داشت. آن جا که فرمودند: 

كَلِمَةٌ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ حِصْنِى فَمَنْ قَالَهَا دَخَلَ حِصْنِي وَ مَنْ دَخَلَ حِصْنِي أمن مِنْ عَذَابِي» 

آن گاه پس از مکثی کوتاه ادامه دادند بشرطها و شروطها و انا من شروطها » (مجلسی، ٤٩ ٫ ١٢٦-١٢٣)

در حوزه هنر هفتم رمزگرایی در حوزه نشانه شناسی سینما قابل طرح است. پیچیدگی رازگونه باعث شده که نشانه شناسی به کمک فهم اهداف واقعی یک فیلم بشتابد والن» در این زمینه مینویسد:

در سالهای اخیر علاقه پردامنه ای به نشانه شناسی سینما به این مسئله که آیا امکان دارد نقد سینما و زیباشناسی را حوزه ای از علم عام نشانه ها (Signs) مستحیل کنیم پدیدار شده است به نحو افزون شونده ای آشکار شده که نگره های سنتی زبان سینما و دستور زبان سینما که خود به خود در طول سالها رشد یافته اند نیازمند بررسی مجدد و ربط دادن با اصول پا گرفته زبان شناسی اند.» (والن (١١٦)

در نشانه شناسی با سه نوع نشانه سر و کار داریم؛ شمایلی نمایه ای و نمادین (ایازی (۲۵۷) که در اینجا مقصود نوع نمادین آن است و همان گونه که والن تعریف میکند؛ نماد نوعی نشانه تعبدی است که از چنگ اراده فردی می گریزد. این نشانه نه نیازی به شباهت با موارد ادراکش دارد و نه نیازی به هیچ گونه پیوندوجودی با آن قراردادی است واجد نیروی قانون (والن (۱۲۲)

 از آنجا که انسان و جهان خاستگاه مشترک امور دینی و هنری اند و دین تا حدود زیادی نگرش انسان نسبت به جهان را تعیین میکند نمادهای دینی در سینما که توسط تکنیکهای سینمایی انجام میپذیرد با نمادهای نهفته در فرهنگ دینی رضوی همسویی پیدا میکنند تعدادی از نمادهای دینی در عرصه سینما عبارتند از: دوربین؛ حرکت دوربین صدا نور و تصویر عناصری هستند که نقش اول را در بیان رموز دینی ایفا می کنند. 

حرکت کند شده فیلم در بیان حالات روحانی انسان و تصویر رویا و حرکت متوقف شده در بیان مختصات عالم ماورایی کاربرد دارد.

تار شدن تصویر برای بیان حالات درونی و اغماء و احتضار به کار میرود. 

روی هم انداختن تصویر؛ استغراق انسان در خود و مرور به خود و تأمل وجدانی را در پی دارد.

از صدا میتوان صورت استعاره ای را برای بیان حالات درونی اشراق و ابتهال بهره جست.

تصاویر که گزینش برخی صحنه ها و اشخاص گویای بسیاری از مفاهیم دینی است. (جلالی، ۳۲)