زیارت حضرت علی بن موسى الرضا عليه السلام

هر چند که زیارت هر یک از ائمه طاهرين سلام الله عليهم اجمعین از بهترین اعمال به شمار میرود دارای اجر و پاداش فراوان بوده و منشا خیرات و برکات بیشمار میباشد و هر کدام دارای تاثیرات خاص در جان انسان است و ارتعاشات مخصوص و ویژه ای در نهاد آدمی ایجاد میکند ولی در این میان زیارت حضرت ابوالحسن امام على بن موسى الرضا عليا به مقتضای روایات از ویژگیهای بسیاری برخوردار است؛ آثار و ثمرات فراوانی در دنیا و نیز در آخرت بر آن مترتب خواهد شد و دارای اجر و پاداش بسیار عظیم و بالایی در جهان ابدی

می باشد.

يحيى بن سليمان مازنی نقل میکند که حضرت موسی بن جعفر الا در ضمن حدیثی فرمودند: من زار قبر ولدى على و بات عنده ليله كان كمن زار الله في عرشه کسی که قبر فرزندم علی حضرت رضا (ع) را زیارت کند و شبی را در نزد او بماند مانند کسی است که خدای را در عرش وی زیارت کرده باشد.

يحيى بن سليمان میگوید: «گفتم مانند کسی است که خدا را در عرش او زیارت کرده باشد؟! فرمود: «آری هنگامی که روز قیامت شد چهار نفر از اولین و چهار نفر از آخرین بر عرش خدای رحمان خواهند بود اما چهار نفری که از اولی اند نوح ابراهیم موسی و عیسی هستند و اما چهار نفری که از آخری اند محمد، علی حسن و حسین غلا میباشند. آنگاه مائده طعام گسترده میشود و مینشینیم و زایران قبور ائمه با ما میباشند. 

الا ان اعلاهم درجه و اقربهم حبوه زوار قبر ولدى (ع) جز اینکه بلندترین آنان در درجه و نزدیک ترین آنان از جهت بخشش و عطا زائران قبر فرزندم [حضرت رضا علا] می باشند.» (وسائل الشيعه، ج ۱۰، ص ۳۴۳)

صدر و ذیل این روایت شریفه بسیار جالب است. اما صدر آن که به طور صریح زیارت قبر حضرت رضا غلا و یک شب بیتوته کردن در آن مکان مقدس را همانند زیارت خداوند در عرش اعلی قلمداد میکند و اما ذیل روایت اینکه همه زایران قبور امامان معصوم کنار مائده لطف و احسان الهی نزد ائمه ا حضور خواهند داشت ولی زایران قبر حضرت رضا عليه السلام در اعلی درجه و بالاترین مرتبه نسبت به سایر زائران هستند و به عطايا و الطاف بزرگ الهی از همه نزدیک تر میباشند. و چه جالب است که هم در جمله صدر و هم در فقره ی ذیل، حضرت موسی بن جعفر از زائران امام رضا علی با عنوان زایران قبر فرزند من یاد میکنند این حدیث شریف را مشایخ سه گانه و روسای شیعه مرحوم شیخ کلینی در کافی شیخ طوسی در تهذیب و شیخ صدوق در امالی و نیز در عیون الاخبار نقل کرده اند.

(59-61)

آداب زیارت

زیارت امامان بزرگوار و معصومین ،پاک حضور در محضر ولى الله الاعظم و حجت بالغه ی الهی است و برقرار کردن راه و رابطه با یک شخصیت الهی و انسان آسمانی و مخاطبه با اوست. از بعد دیگر زیارت امام علا یک عبادت الهی است و جنبه بندگی خدا را دارد و انسان زایر با ذات اقدس الهی رابطه برقرار می کند و از این رو باید زیارت با آداب مخصوص انجام شود و این آداب در کمال و تعالی زیارت انسان اثر بسزا دارد. زیارت بدون آداب و احوال ،مخصوص اثر چشمگیر و مهمی ندارد و یا ارزش و ثواب آن کمتر است.

بر همین اساس بعضی از علمای اعلام و فقهای عالی قدر در کتابهای فقهی خود بابی را بعد از کتاب حج و بیان اعمال حج و عمره تحت عنوان زیارت منعقد کرده و راجع به آداب زیارت نیز سخن گفته اند و نیز علمای اخلاق این مطلب را در کتابهای اخلاقی خود یادآور شده و مورد سخن و بحث قرار داده اند.

همچنین علمایی که تالیفاتی در دعا و زیارت دارند، این موضوع را در کتاب خود متذکر شده اند؛ چنانکه محدث بزرگوار و عالم عالی قدر مرحوم حاج شیخ عباس قمى رضوان الله عليه در مفاتیح الجنان این بحث را به نحوی دنبال کرده است.

 مرحوم «شهید اول شیخ شمس الدین محمد بن مکی عاملی رضوان الله علیه که از فقهای مشهور امامیه است در کتاب شریف دروس ضمن درس ۱۲۸ این بحث را عنوان کرده و فرموده است:

برای زیارت آدابی است.

آنگاه چهارده مطلب را به عنوان آداب زیارت به صورت اختصار ذکر فرموده است و ما هر کدام را طبق ترتیب مذکور یادآور میشویم و آن را به اقتضای موضوع پی می گیریم احدها الغسل قبل دخول المشهد و الكون على طهاره فلو احدث اعاد الغسل قاله المفيد غالي و اتیانه بخضوع و خشوع في ثياب طاهره نظيفه جدد.

نخستین مطلب از آداب زیارت این است که زایر پیش از ورود در روضه منوره غسل کند و هنگام ورود در حالت طهارت باشد و شیخ مفید فرموده است اگر بعد از غسل محدث شد غسل را اعاده کند و غسل را با خضوع و خشوع به جا آورد و بعد هم جامه های طاهر و نظیف بپوشد.

 ورود در حرم مطهر و مزار شریف امام معصوم و حجت الهی ایجاب میکند که انسان اولاً غسل کند تا بدن او پاک و پاکیزه باشد و نیز لباس تمیز و نظیف بپوشد تا هنگام ورود در روضه منوره و حرم شریف امام غلالا همه ی وجودش سرشار از پاکی و نظافت باشد بدن ،پاک لباس نظیف و طهارت معنوی که به برکت غسل برای او ایجاد شده است. 

در مراسم ملاقاتهای ظاهری و رفتن به دیدن افرادی که از موقعیت خاص معنوی علمی سیاسی و اجتماعی برخوردارند خود را پاک و پاکیزه میکنیم بدن خویش را شستشو میدهیم و جامه نو یا نظیف به تن میکنیم 

اکنون بنگریم که کدام شخصیت به پایه حجت خداوند در ولی دوران امام معصوم مانند حضرت علی یا امام حسین و یا حضرت رضا غلا می رسد.

بنابراین باید زایر بکوشد تا تشرف به روضه ی منوره ی آن عزیزان خدا و محبوبان دربار کبریا را با طهارت و نظافت در بدن و لباس مقرون کند و عملاً زیارت آن بزرگواران را کمتر از حضور در یک مهمانی مهم و یک جلسه ضیافت یا رفتن به ملاقات یک شخصیت و دیدار فردی قدرتمند و نافذ الکلمه به حساب نیاورد.

کسی که با چنین حالت و هیئتی یعنی با بدن و جامه ی پاک و تمیز و با طهارت وارد حرم مطهر گردد احساس می کند که یک زیارت شایسته انجام میدهد و حفظ کرامت علو مقام رفعت شان حرم و صاحب حرم را نموده است. به طور طبیعی این حالت در کیفیت زیارت او هم اثر مثبت و مطلوب دارد و حتی امید انسان را به قبولی زیارتش افزایش میدهد.

ثانيها الوقوف على بابه و الدعاء و الاستيذان بالماثور فان وجد خشوعاً و رقه دخل و الا فالافضل له تحرى زمان الرقه لان الغرض الاهم حضور القلب ليلقى الرحمه النازله من الرب فاذا دخل قدم رجله اليمني و اذا خرج فباليسرى.

دومین نکته از آداب زیارت این است که بر در روضه منوره لحظاتی بایستد و دعا بخواند و با همان عبارات و فقراتی که در کتب مربوطه وارد شده اذن دخول بخواهد و آنگاه اگر حالت خشوع و رقتی در خود دید داخل شود و اگر چنین حالتی را در خود احساس نکرد بهتر است که صبر کند و به دنبال زمانی باشد که خشوع و رقت را در خود ببیند و با آن حال وارد شود؛ زیرا هدف مهم تر، حضور قلب آدمی برای گرفتن رحمتی است که از ناحیه ی ذات اقدس الهی نازل میشود؛ آنگاه به هنگام ورود پای راست را جلو بگذارد همان گونه که در وقت بازگشت از حرم مطهر پای چپ را مقدم بردارد. ورود بی سابقه و بدون آمادگی روحی برای انسان شایسته نیست بلکه باید مقداری پیش از ورود بایستد و استعداد و آمادگی را در خود ایجاد کند و با خضوع همه ی اعضا و جوارح و خشوع کامل قلب وارد روضه ی مبارکه گردد. برای پیدایش چنین حالتی میتوان از دعا و نیایش و خواندن اذن دخول به نحوی که بزرگان ذکر کرده و دستور داده اند، استفاده کرد. اگر این اذن دخولها را انسان با توجه و غور در معانی آن بخواند، حال او دگرگون میشود و رقت قلب نرمی دل و خشوع مطلوب و لازم در جانش پدید خواهد آمد.

و این حالت است که انسان را به هدف نهایی میرساند؛ زیرا غرض کلی و مقصد و مقصود اصلی آمادگی دل و جان برای پذیرش و گرفتن افاضات ربانی و الطاف الهی است که در خلال این حالات حاصل خواهد شد.

ثالثها الوقوف على الضريح ملاصقا له او غير ملاصق و توهم ان البعد ادب و هم فقد نص على الاتكاء على الضريح و تقبيله.

 از آداب زیارت ورود در حرم شریف و ایستادن در نزد ضریح مبارک است. چسبیدن به ضریح و تکان دادن و یا آویزان شدن به آن، لزومی ندارد و معتبر نیست آنچه که مهم و قابل توجه است همان نزدیک گردیدن است. 

رابعها استقبال وجه المزور و استدبار القبله حال الزياره ثم يضع عليه خده الايمن عند الفراغ من الزياره و يدعو متضرعاً ثم يضع خده الايسر و يدعو سائلاً من الله تعالى بحقه وحق صاحب القبر ان يجعله من أهل شفاعته و يبالغ في الدعاء و الالحاح ثم ينصرف الى ما يلى الرأس ثم يستقبل القبله و يدعو.

 ادب چهارم از آداب زایر آن است که در حال زیارت، مقابل روی مبارک آن امام معصوم و پشت به قبله قرار بگیرد و پس از فراغت از زیارت گونه ی راست خود را بر قبر مطهر یا ضریح منور بگذارد و در حال تضرع ابتهال و زاری دعا کند و خدای را بخواند؛ آنگاه گونه ی چپ خود را بگذارد و دعا کند و از خدای تعالی مسالت بنماید به حق ذات مقدسش و به حق صاحب آن قبر شریف وی را مشمول شفاعت آن بزرگوار قرار دهد و هر چه بیشتر اصرار در دعا و التماس به دربار الهی کند.

آنگاه از آنجا به طرف بالای سر برود و رو به قبله آورد و دعا کند. آری همچنان که انسان هنگامی که به ملاقات بزرگی می رود و رو به روی او می ایستد یا مینشیند در زیارت امام علی نیز این ادب عرفی اخلاقی و شرعی ملاحظه میشود و زیارت کننده مقابل امام قرار میگیرد هر چند که چون صورت مبارکشان در مضجع شریف، رو به قبله است انسان در حال مواجهه با صورت مبارک پشت به قبله واقع می شود.

 این زیارت غیر از دیدار دوستان و ملاقات با شخصیت های مورد علاقه است زیرا زائر در کنار قبر مطهر و مرقد منور ولی الله اعظم قرار گرفته؛ بنابراین شایسته است گونه ی راست و چپ خود را به قبر مطهر و یا ضریح شریف امام علی بگذارد، با کمال تضرع و زاری دعا کند به دربار الهی بنالد و با خدای بزرگ زمزمه بندگی داشته باشد و در این عمل هم منتهای علاقه مندی و عمق دلدادگی خود را به مقام رفیع امام و حجت بالغه الهی و شدت تواضع خویش را در برابر ولی خدا نشان داده و هم بهترین زمینه ی مساعد و مناسب برای تقرب به خدا و اجابت دعا و درخواست خود را فراهم آورده است و از این رو در آن حال، ملتمسانه دعا و نیایش میکند. 

به اقتضای مکان و حال شایسته است زایر از خدا بخواهد که به فیض بزرگ شفاعت آن ولی اعظم الهی نائل گردد. و چون مکان بسیار مقدس و مورد نظر لطف الهی است و رحمت پروردگار، بی دریغ در آنجا ریزش میکند و ملائک همواره در نزول و صعود و آمد و رفت هستند پس هر چه میتواند به دربار الهی، دعا و ابتهال کند که در حقیقت با فرشتگان مقرب خدا همنوا می گردد؛ به مختصر دعا و نیایش خود را قانع نسازد و متذکر این معنی باشد که این توفیق همواره رفیق و نصیب انسان نمیشود و اکنون باید کاملا از آن قدردانی نمود.

 بعد از انجام این مراسم و برنامه ها به ناحیه ی بالای سر مبارک امام غال بیاید؛ رو به قبله کند و به دعا و نیایش و راز و نیاز با خدا بپردازد که این خود نتیجه آن زیارت و روی آوردن به امام معصوم است.

خامسها الزياره بالماثور و يكفى السلام و الحضور.

آنچه که از امامان معصوم لی و علمای بزرگوار شیعه به دست ما رسیده این است که کفایت میکند انسان در آن مکان مقدس حضور پیدا کرده و عرض سلام کند. و راستی زیارت های ماثور چه عبارات دلنشین و چه فقرات روح افزا و دلنوازی است و چه الفاظ پربار سازنده و تربیت کننده ای دارد.

 این زیارت نامه ها آنچنان است که زایر را به حال و هوای ملکوتی خاصی میبرد و انسان در حال قرائت آن خویشتن را در محضر امام و در حال مخاطبه با ولی اعظم میبیند. این زیارت نامه ها سخن دل و حرف درون میلیونها انسان علاقه مند و دلداده است و زایر با خواندن این فقرات و عبارات رازهای درونی خود را به امام معصوم اش می گوید و به حق دریغ است اگر انسان در آن مکانهای مقدس و نورانی از خواندن آن زیارت نامه ها محروم بماند.

 برای حضرت امیرالمومنین و حضرت امام حسین و حضرت رضا غلالا زیارتهای اختصاصی متعددی است که برخی مختصر و بعضی طولانی اند و نیز زیارتهایی داریم که هر یک از امامان را میتوان با آن زیارت کرد؛ مانند زیارت امین الله» و زیارت جامعه کبیره به حق انسان میتواند در حرم مطهر و کنار قبر حجت الهی با خواندن این عبارات و فقرات روحبخش و روان پرور بهره های وافر ببرد.

مع ذلک اگر انسان حال قرائت این زیارات را نداشته باشد می تواند به حضور در آن مکان مقدس و سلام کردن به صاحب روضه منوره و بقعه سامیه ( بلند پایه) اکتفا کند.

مثلاً در زیارت امام هشتم حضرت ابوالحسن علی بن موسى الرضا عليه آلاف التحيه و الثناء میتواند بدین جمله مبارکه اکتفا کند و بگوید:

صلی الله علیک یا ابا الحسن صلى الله على روحک و بدنک صبرت و انت الصادق المصدق قتل الله من قتلک بالایدی و الالسن 

سادسها صلاه ركعتين للزياره عند الفراغ فان كان زائراً للنبي صلى الله عليه و آله فقى الروضه و ان كان لاحد الائمه صلى الله عليهم فعند رأسه و لو صلاهما بمسجد المكان جاز .....

ششمین ادب زایر دو رکعت نماز زیارت بعد از فراغ از زیارت و پایان یافتن آن است؛ حال اگر زایر پیامبر باشد آن دو رکعت نماز را در روضه پیامبر میخواند و اگر زایر یکی از امامان عالم باشد در نزد سر مبارک به جا بیاورد و اگر این نماز را در مسجد آن مکان بخواند، کافی است.

راستی چه حسن ختامی؛ بعد از پایان زیارت ولی خدا نماز زیارت خوانده میشود تا همه بدانند که کار برای ذات لایزال الهی است و زیارت ائمه طاهرین صلوات الله عليهم اجمعين دریچه ای به سوی خدا و وسیله ای الی الله است؛ باید از مسیر آن عزیزان به خدا متصل شد؛ رو به دربار الهی آورد و در پیشگاه مقدس او به بندگی ایستاد و برای او پیشانی را به خاک مذلت سایید.

آری زیارتی که با بسم الله و به اذن الله آغاز میشود باید با نماز و رکوع و سجود در برابر ذات اقدس خداوندی پایان بپذیرد که اول خداست و آخر نیز خداست تا کسانی که از رهگذر جهل عناد و عصبیت ،جاهلیت زیارت مرقد ائمه طاهرین را شرک به خدا می دانند، متوجه این حقیقت گردند که دعا، زیارت توسل و غیر آنها همه از منبع توحید و یگانه پرستی و خداجویی نشات می گیرد و انجام می پذیرد.

سابعها الدعاء بعد الركعتين بما نقل و الا فيما سنح له في امور دينه و دنياه و ليعمم الدعاء فانه اقرب الى الاجابه

هفتمین ادب از آداب زایر این است که بعد از انجام دو رکعت نماز زیارت دعا کند و دعاهای ماثور منقول از ائمه و بزرگان دین را بخواند و اگر آن قبیل دعاها میسر نشد، هر دعاهایی که به نظرش آمد در رابطه با امور دین و دنیایش بخواند و دعا و درخواست خیر را تعمیم دهد و تنها برای خودش دعا نکند بلکه دیگران را در دعای خود داخل بنماید که این گونه دعا کردن به اجابت نزدیک تر است. 

یکی از بهترین اعمال در این حرم های مطهر و به خصوص بعد از زیارت و نماز زیارت دعا کردن است؛ زیرا شرایط و ظروف دعا بسیار مساعد و مناسب میباشد. حرم مطهر امام معصوم و کنار قبر شریف ولی اعظم خدا آن هم بعد از انجام زیارت و نیز نماز آن شرایط و زمینه های خوبی برای اجابت دعاست؛ از این فرصت باید قدردانی کرد و مشغول به دعا و نیایش به درگاه الهی شد.

 ضمناً دعا بر دو گونه است یکی دعای ماثور و دیگر دعای منشا.

دعای ماثور و زیارات دعایی است که از خاندان عصمت و طهارت و اکابر دین به ما رسیده و در لابلای کتب ادعیه و زیارات و دیگر کتابها ثبت و ضبط گردیده است و در دسترس اهل دین و علاقه مندان به معنویات قرار دارد.

دعای منشا: دعایی است که انسان خود انشا می کند و حوائج و خواسته هایش را با الفاظ خویش به خدای تعالی عرضه می دارد. از آنجا که امامان و بزرگان دین بهتر از هر کسی میدانند که چگونه و چه چیزی از خدا بخواهند و دعاهای آنها دارای ابعاد و جهات گوناگون است و جامع و شامل می باشد؛ پس هنگام نیایش دعاهایی را که از آنان رسیده و به یادگار در دست ماست باید مقدم داشت؛ علاوه بر این حرم حرم اهل بیت است و چه خوب است که دعا هم دعای اهل بیت می باشد.

 آری! اگر شرایطی پیش آمد که آن دعاهای شریف فراهم نشد و زایر نتوانست از آن ذخایر معنوی و آسمانی استفاده کند، هر چه از حوایج دنیا و آخرت که به ذهنش آمد به زبان بیاورد و برای رسیدن به آن مقاصد خدای را بخواند و خواسته های خود را ذکر کند و از خداوند درخواست اجابت نماید.

در ضمن دعا و درخواستها را در محدوده ی حوایج خویش قرار ندهد بلکه برای دیگران برادران و خواهران مسلمان آشنایان خویشان، همسایگان گرفتاران و درماندگان نیز دعا کند و مشکلات امت اسلامی را نیز در نظر آورد و اصلاح امور اهل ایمان را از خدای متعال در آن مکان مقدس و حال مخصوص درخواست کند؛ زیرا سهیم کردن دیگران در دعای خود، موجب آن است که دعای انسان حتی درباره خویش نیز سریع تر به اجابت برسد.

و چه خوب است که انسان در کنار قبر حجت الهی و به هنگام دعا، بندگان خدا را هم از یاد نبرد و رفع مشکلات و اصلاح امور آنها را هم از خدا درخواست بنماید که این خود نشانه ی قلب سلیم و پاک است و دعا را به اجابت می رساند. ثامنها تلاوه شيى من القرآن عند الضريح و اهداوه الى المزور، و المنتفع بذلك الزائر و فيه تعظيم للمزور.

هشتمین برنامه زایر این است که در نزد ضریح مطهر امام معصوم و حجت های الهی مقداری از آیات قرآن کریم را تلاوت کند و آن را به صاحب ضریح و قبر شریف امامی که به زیارتش آمده هدیه نماید و کسی که از این عمل بهره مند می شود، خود زیارت کننده است و البته در این کار تعظیم و بزرگداشت امامی است که زیارت شده است.

راستی چه ظریف و جالب است که در کنار قبر مطهر حجت خدا، آیات و سوره هایی از قرآن تلاوت شود تا به هر دو یادگار به جا مانده از پیامبر اسلام ﷺ تمسک کرده باشد و کتاب خدا و اهل بیت پیامبر را با هم برای قرب به خدا وسیله قرار دهد.

با این کار بین قرآن و مفسران حقیقی قرآن یعنی خاندان پیامبر پیوند داده و عملاً وصیت رسول اکرم را زنده داشته و احیا کرده اند که فرمود: من از میان شما می روم و دو چیز گرانقدر و پربها را در میان شما میگذارم بنابراین قرائت قرآن در کنار قبر منور حجت بالغه الهی ندای لبیک به دعوت و خواسته ی پیامبر بزرگوار است؛ اثبات عدم جدایی این دو از یکدیگر بوده و انکار و نفی کسانی است که میان این دو یادگار رسول الله جدایی انداخته و یکی را گرفته و دیگری را رها کرده اند.

 و چه افتخار آفرین است که سوره و آیاتی از قرآن کریم را قرائت کنی و ثواب آن را به روح مقدس امامی که در حرمش توفیق زیارت یافته ای هدیه کنی 

خداوندا؛ این عمل چه نشاط انگیز و رمزدار است! گویا زایر از اهل بیت به سوی قرآن و از قرآن به سوی اهل بیت عالم می رود و اگر زیارت کننده به اسرار عالی و زیبای این آداب و وظایف متوجه باشد لذت و انبساط خاطری فراوان به او دست خواهد داد از یک سو با این عمل با رسول خدا بیعت میکند و از دیگر سو از هدایتهای این دو نور بهره می گیرد.

تاسعها احضار القلب في جميع احواله مهما استطاع والتوبه من الذنب و الاستغفار و الاقلاع. 

نهمین ادب زیارت کننده این است که در تمامی احوالش تا سر حد امکان حضور قلب داشته باشد و از گناهان توبه کند و طلب غفران و آمرزش از خدا بنماید و به کلی خویشتن را از گناه و بدی دور و جدا سازد.

 امیدوار کننده ترین حالات برای اهل زیارت و مناجات، حالت حضور قلب است که در همه حالات متوجه خدای تعالی باشد و همه ی فکر و اندیشه ی خود را در آن نقطه متمرکز سازد. عمل انسان اگر همواره با حضور قلب نباشد پیکری بی جان و فاقد روح است. آنچه کار انسان و عبادت و زیارت او را ارزشمند و پربها میکند حاضر کردن دل برای خدا و زیارت و نیایشی همراه با توجه قلبی است؛ از این رو باید سعی و کوشش کرد که در همه احوال از ورود زیارت و دعا تا نماز زیارت و غیر اینها همه با حضور قلب باشد و لحظه ای این حالت از او سلب نشود.

 و نیز زایر از کرده های ناروای خود پشیمان باشد؛ احساس شرمندگی کند و تصمیم جدی بر رها کردن گناهان داشته باشد. تاثر عمیق توبه و ندامت از گناهان در دعا و زیارت قابل انکار نیست و سلامی که از قلبی پاک شستشو شده از گناه برخاسته و تقدیم حضور امام معصوم و قبر مطهر ولی خدا شود بسیار با ارزش است؛ این چنین سلام و زیارتی مقبول و مبارک بوده و در خور جوابی شایسته و قرین عنایت الهی است.

 عاشرها التصدق على السدنه و الحفظه للمشهد باكرامهم و اعظامهم فان فيه اكرام صاحب المشهد عليه الصلاه والسلام.

 دهمین مطلب از آداب زایر این است که به کلیدداران و نگهبانان حرم مطهر انفاق کند و در بزرگداشت و احترام و اعظام آنان کوشش نماید؛ زیرا در گرامی داشت آنان، اکرام و بزرگداشت صاحب آن قبر منور و ضریح مطهر است.

 آری نگهبان صحن و حرم الله خادمان و کارکنان آن مکان مقدس مفتخرند که خدمتگذار حرم و صحن و سرای حضرات معصومین میباشند و همواره مباهات میکنند که به آن بزرگواران انتساب دارند.

آنان پیوسته با این امکنه مبارکه در ارتباط اند؛ همواره در آن مهابط وحی و الهام الهی رفت و آمد می کنند؛ زمینه های مساعد و لایق شأن امام عال را برای زایران فراهم می کنند و شرایط مناسب برای زایران را آماده می نمایند؛ پس جا دارد کسی که به عنوان زایر و به قصد زیارت این روضه ی منوره و آستان فرشته پاسبان آمده علاوه بر کمال ادب و تعظیم آن مرقد مبارک و شریف در احترام و ادب نسبت به خادمان دربانان و محافظان آن حرم ملکوتی کوتاهی نکند؛ زیرا یکی از انواع اکرام و تعظیم امام معصوم و قبر مطهر و روضه ی مبارکه آن بزرگوار، احترام و اجلال خادمان و دربانان اوست و اگر با توجه به همین نکته آنان را احترام نماید به آنها هدیه بدهد و انفاق کند، از اجر و پاداش بزرگ و عظیمی برخوردار خواهد شد. 

و حادى عشرها انه اذا انصرف من الزياره الى منزله استحب له العود اليها مادام مقيماً فاذا حان الخروج ودع وداعا بالماثور و سأل الله تعالى العود اليه.

یازدهمین چیزی که شایسته است زایر قبور امامان بزرگوار و معصومین پاک مراعات کند این است که چون زیارت کرد و به منزل خود بازگشت مستحب است تا زمانی که در آن شهر زیارتی هست دوباره به روضه منوره حرم مطهر بازگردد و چون هنگام بیرون آمدن از آنجا فرا رسید و عزم مراجعت به شهر خود کرد با عبارات ماثور و منقول از بزرگان دین، آن مضجع منور را وداع نموده و دعا کند و از خدای تعالی بازگشت به آن مکان مقدس را درخواست بنماید.

کسی که بنا دارد مثلاً سه روز یا یک هفته در مشهد مقدس بماند اکتفا به یک بار و یا دو بار زیارت ننماید بلکه هر روز و هر شب اگر امکان داشته باشد عمل مبارک خود را تکرار کند و هر بار که مشرف میشود تصمیم داشته باشد تا بار دیگر هم بیاید. و روضه ی منوره و حرم مطهر آن امام همام را زیارت بنماید و تا از مسافرت مراجعت نکرده اوقات را غنیمت بشمارد و مکرراً زیارت کند.

و چون ایام اقامت سپری شد و اراده ی بازگشت نمود. زیارت وداع یعنی آخرین زیارت خود در این سفر را انجام دهد؛ با قبر مطهر و روضه ی منوره ی امام و حجت الهی، خداحافظی کند؛ با محبوب خود و مایه ی امید خود راز دل بگوید و با دعاهای وارد شده این مراسم را به پایان برساند و به ویژه در زیارت وداع، متذکر این معنی باشد که شاید این آخرین زیارتم باشد و دیگر هرگز این سعادت را نیابم و پیوسته با چشم گریان و دل سوزان بگوید

لا جعله الله اخر العهد من زيارتي لمشهد ابن بنت رسولک

خداوندا؛ این زیارت را آخرین زیارت من قرار مده.

و از خدا درخواست کند که توفیق برگشت و زیارت آن مهبط انوار الهی را نصیبش گرداند.

 و ثاني عشرها ان يكون الزائر بعد الزياره خيراً منه قبلها فانها تحط الاوزار اذا صادفت القبول

دوازدهمین مطلب از آداب مخصوصه آن است که زایر بعد از زیارت بهتر از زمان قبل از زیارت باشد؛ زیرا این زیارت اگر به مرحله قبول برسد وزر و بال گناهان آدمی را می ریزد.

 این نکته بسیار مهم و قابل توجه است و از بهترین و شاخص ترین آداب و وظایف زایر قلمداد می شود.

 زیارت کننده باید بکوشد که زمان بعد از زیارت او نسبت به زمان قبل از زیارتش تفاوت داشته و فرق کرده باشد و زیارت قبر شریف ولی خدا او را تکان داده و متحول ساخته باشد. اگر این معنا در هر مرتبه زیارت او مراعات شود با یک سفر کوتاه زیارتی به کلی خود را از حضیض ،گناه، جهل، فساد و انواع شرکها رهایی بخشد و با این ترتیب زیارت او یک زیارت واقعی خداپسندانه و مطلوب و پربار باشد و زیارت سازنده همین است که وقتی انسان از آن فراغت یافت، احساس کند که غرور کینه توزی حرص ،حسد ،کبر عجب خودخواهی خودبینی و خودپسندی او به کلی از بین رفته است و حقیقت دعوت بزرگان دین به زیارت به همین مطلب باز می گردد.

 و الثالث عشرها تعجيل الخروج عند قضاء الوطر من الزياره لتعظم الحرمه و يشتد الشوق و روى أن الخارج يمشى القهقرى حتى يتوارى.

 سیزدهمین امر که شایسته است زایر مراعات کند این است که چون به خواسته و مراد خود از زیارت رسید و آن را به انجام رسانید، آماده ی خروج شود و برای رفتن شتاب کند تا عظمت حرمت امام عالی را کاملاً رعایت کرده باشد و شوق و رغبت او نسبت به مرقد مطهر و حرم مقدس سخت و نیرومند گردد.

 و در روایت رسیده که هنگام خروج از مضجع مطهر ولی خدا حضرت رضا غال و یا امامان دیگر صلوات الله عليهم اجمعين به صورت قهقرا بیرون بیاید و این گونه مشی را ادامه دهد تا زمانی که از حرم مطهر به کلی دور گردیده و قبر مطهر امام، از نظر او غائب گردد.

آری، کسی که مقدار مطلوب از زیارت را طبق خواسته و اراده ی خود انجام داد و تمام کرد و بعد عازم بازگشت است پس بشتابد و زود بار سفر بر بندد و خارج گردد چه بسا اکنون که زیارت را به پایان برده ماندن در آن مکان مقدس، نوعی بی حرمتی است که انسان مثلاً در مشهد باشد ولی دیگر اراده و عزم زیارت نداشته باشد. ضمناً ادامه ی این وضع، اهمیت قضیه را کم میکند و از شوق آدمی نسبت به آن مقام معظم و آن مراسم

عالیه می کاهد. 

و گویا مقصود شیخ شهید قدس از اینکه فرمود: «در روایت رسیده ... مطلبی است که در ذیل روایت ابو حمزه ثمالی از امام صادق علی رسیده که می فرماید:

 فاذا خرجت فلا تول و جهک على القبر حتى تخرج (كامل الزيارات طبع سابق، ص ۲۵۶ وداع قبر حسين بن على الثلا.)

پس هنگامی که خارج میشوی پشت خود را به قبر مکن، تا زمانی که خارج شوی

در ذیل این بحث تذکر میدهیم که این مطلب اخیر در شرایط عادی است ولی در ازدحام جمعیت و زمانی که مراعات این مطلب موجب مزاحمت و اذیت دیگران است باید مراعات حال مردم را کرد و برای کسی ایجاد ناراحتی نکرد.

 و رابع عشرها الصدقه على المحاويج بتلك البقعه فان الصدقه مضاعفه هنالک و خصوصاً على الذريه الطاهره. (الدروس الشرعيه طبع مدرسة النشر الاسلامی، ص ۲۲ و ۲۴)

چهاردهمین مطلب از آداب زیارت آن است که در آن بقعه ی مبارکه به حاجت مندان و مستمندان انفاق کند و آنها را از مال خود بهره مند سازد؛ زیرا پاداش صدقه و بذل مال در راه خدا در آن مکان مقدس چند برابر است به ویژه انفاق و احسان بر ذریه ی طاهره یعنی سادات و ذراری حضرت رسول اکرم ﷺ

 آری، صدقه بر اهل حاجت و کمک مالی به بینوایان در آن مکان شریف عملی مقدس است که در مکانی بسیار مناسب یعنی کنار قبر ولی اعظم خدا و امام معصوم مانند حضرت امام علی یا حضرت امام حسین و یا حضرت رضا علی انجام شده و به اعتبار عظمت مکان اجر و ثواب آن افزایش می یابد و از طرفی این خود نحوه ای پیروی و تبعیت از آن امام همام و والا مقام است. در حقیقت زیارت مقرون به اطاعت از آن بزرگوار شده است پس طبیعی است که این صدقه و انفاق از جهت پاداش و ثواب ممتاز باشد.

و اما ویژگی انفاق بر سادات و ذریه ی رسول الله و اهل بیت بسیار روشن است زیرا انفاق و احسان به کسانی است که وابسته به صاحب قبر مطهرند و از خویشان بستگان فرزندان و ذراری آن بزرگوار قلمداد میشوند این اتفاق از امتیاز بالا و اجر بیشتر و فراوان تری برخوردار خواهد بود. به تعبیر دیگر علاوه بر زیارت که نوعی بزرگداشت مقام امام عالی و تعظیم رتبه والای اوست که طبعاً موجب شادی آن امام معصوم می گردد. احسان و نیکی به اهل حاجت از ذراری رسول الله نوعی دیگر از بزرگداشت برای آن حجت الهی است و طبعاً موجب نشاط و شادی بیشتر آن بزرگوار خواهد بود.

شایان ذکر است که فقیه نامدار شیعه مرحوم شهید اول (رضوان الله علیه) به صورت رسمی چهارده امر را در مورد آداب زایر ذکر فرموده است ولی موارد متعددی از این چهارده امر متضمن چند مطلب و چند ادب از آداب زایر است و اگر با دقت هر کدام از دیگری جدا شود حدود بیست و پنج نکته خواهد شد. 

و با این حال هنوز آداب و حالات دیگری هست که در کلمات آن فقیه بزرگ و شهید سعید نیامده است و مرحوم مامقانی (رضوان الله علیه در مرقاه الکمال و دیگران در کتابهای خود ذکر کرده اند.

دیگر آداب مهم برای زایر

۱ معرفت و شناخت شخص مزور - یعنی امامی که زیارت کننده به زیارتش آمده و این عمده شرایط حالات و آداب زائر است و مقصود آن است که انسان صاحب آن قبر شریف را امام مفترض الطاعه و شاهد و ناظر اعمال خود بداند.

۲ شناخت آن مکان مقدس و حرم مطهر؛ یعنی بداند که این بقعه ی منور از بیوت الله است که خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:

فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَ الآصال * رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ ...»( سوره نور آیه ۳۶ و ۳۷)

در خانه هایی که خداوند اذن در رفعت آن داد؛ خانه هایی که نام خدا در آنها برده میشود و صبح و شام در آن تسبیح خدا میکنند مردانی که نه تجارت و نه معامله ای آنان را از یاد خدا و ... باز نمی دارد.

و در یکی از اذن ورودها میخوانیم 

اللهم ان هذه بقعه طهرتها و عقوه شرفتها و معالم زكيتها حيث اظهرت فيها أدله التوحيد و اشباح العرش المجيد

خداوندا؛ به تحقیق این بقعه ای است که پاکیزه اش کردی و آستانی است که بدان شرف دادی و جایگاه هایی است که پاکش داشتی که ادله ی توحید و نمونه های عرش مجید را در آن ظاهر گردانیدی.

3.سخنهای عبث و بی فایده را ترک کند؛ زیرا این مکان مقدس بيت الله و بیت النبی و بیت خاندان پیامبر است. زایر در این حرم های مطهر در محضر شریف و مقدس امام معصوم سلام الله علیه قرار دارد و با حجت بالغه ی الهی مواجه و روبرو می باشد؛ بنابراین باید حد اعلای احترام و اکرام نسبت به آن حرم های مطهر را رعایت کرد.

4.از آداب زیارت این است که انسان کفش خود را در محدوده ی حرم بلکه نزدیکیهای آن از پا درآورد؛ این مطلبی است که از قرآن کریم استفاده میشود آنجا که داستان حضرت موسی و رفتن او به کوه طور را بیان میکند می فرماید

«فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ إِنَّكَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوى»(سوره طه، آیه ۱۲)

پس ای موسی کفشهای خود را بیرون آر که تو در سرزمین مقدس «طوی» هستی.)

حرم مولایمان حضرت امیر المومنین علل و فرزندان پاک او اگر بالاتر از وادی طور نباشد کمتر نیست لذا باید از نزدیکی های بقعه های مبارکه و ضریح های مطهر آن عزیزان پای را برهنه ساخت.

البته این مطلب در مورد امامانی که بقعه و بارگاه دارند، مراعات می شود بلکه گاهی بعضی افراد از منزلی که در مشهد در آن فرود آمده بودند پا را برهنه کرده و مسافت زیادی را می پیمودند؛ ولی در مورد قبور مطهر چهار امام بزرگوار مدفون در بقیع چنین نیست بلکه با کفش در حرم آن عزیزان خدا وارد میشوند و احیاناً تا نزدیکیهای قبور منوره همچنان با کفش اند و پوشش پای خود را بیرون نمی آورند.

باید توجه داشت که هر چند در اطراف و نواحی قبور این چهار امام بزرگوار فرش و وسایلی نیست؛ جدار و ضریحی به چشم نمی خورد و روضه و بارگاهی نیست؛ زیرا گنبد و بارگاه آن انوار طیبه به دست وهابیها و سلفی های از خدا بی خبر ویران شده است ولی شرط حرم فرش و وسایل و ابزار فراوان و با شکوه نیست؛ پس باید حرمت حریم آن بزرگواران را نگاه داشت.

ه در آن حرم های مطهر و بقعه های شریف صدا را بلند نکند؛ زیرا این حرم های مطهر مثل خانه و مرقد پیامبر است که خدا درباره آن می فرماید:

لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ»( سوره حجرات، آیه ۲)

صدای خود را بالاتر از صدای پیامبر نگیرید. 

چون انوار طیبه ی امامان اوصیای آن بزرگوار و پاره های تن آن حضرت هستند. حکمی که در مورد آن حضرت است درباره آنان نیز جریان دارد آن عزیزان خدا حاضر و ناظرند؛ بنابراین نباید در حضور ایشان صدا را بلند کرد که این خود سوء ادب و خلاف اخلاق فاضله است و نوعی بی حرمتی نسبت به آن ذوات بنابراین باید صدای خود را چه در مقام خواندن اذن دخول و مقدسه و انوار قدسیه به حساب می آید.

بنا براین باید صدای خود را چه در مقام خواندن اذن دخول و زیارت و چه به هنگام دعا و مناجات و اذکار مقدس و تلاوت قرآن پایین آورد.

6. از جمله آداب زایر آن است که در طول سفر یعنی از هنگام حرکت تا رسیدن و فرود آمدن در کنار قبه سامیه از خلاف شرع بپرهیزد و به واجبات الهی سخت اهتمام بورزد. به خصوص مواظبت داشته باشد که نمازش در اثناء راه قضا نشود بلکه نمازها را هر کدام سر وقت انجام دهد.

و نیز در مسیر زیارت از نگاه کردن به نامحرم و نظر نمودن  به زنان و دختران دیگران و مراوده و گفتگو با نامحرمان سخت اجتناب کند.

امت اسلامی مواظب دختران و پسران خود باشند؛ مبادا به قصد ثواب و اندوختن پاداش الهی به زیارت بروند ولی در اثر مراعات نکردن احکام الهی و مقررات مذهبی با کوله باری از گناه بازگردند و به جای تقرب و نزدیک شدن به ساحت قدس ولی خدا، قلب مبارک آن حجت بالغه ی الهی را از خود رنجانیده و خویشتن را مشمول نفرین آن بزرگوار قرار داده باشند.

 و نیز به دختران مسلمان توصیه و از آنها درخواست میکنیم که در خیابانهای مشهد و یا در صحنهای شریف با صورت باز و آرایش کرده و لباسها و مدهای برگرفته از اجانب ظاهر نشوند.

از آداب مهم سفر مقدس زیارتی این است که در اثناء مسافرت زیارت و در بین راه از ضایع کردن مال مردم و از تصرفات عدوانی باید سخت احتراز کرد؛ هرگز زیارتی که همراه با این کار باشد پذیرفته نخواهد شد و اگر چنین جریانی پیش آمد باید با جدیت تمام در پی جبران آن برآمد.

در ماه رجب سال ١٤٢٨ ق در سفر مشهد مقدس شخصی میانسال و محترم در مسجد گوهرشاد جلو آمد و گفت: «مساله ای دارم.» گفتم بفرمایید؛ گفت: من با اعضای خانواده با ماشین شخصی به مشهد مشرف شدیم در بین راه بچه ها مقداری از میوه های یکی از باغها مانند انگور و گوجه و غیر اینها را چیده اند و هنوز هم قسمتی از آن باقی مانده است. اکنون چه کنیم؟ 

گفتم: «باید صاحب باغ را شناسایی کنید و هر مقدار از مال او را که برداشت کرده اید جبران نمایید و یا رضایت او را جلب کنید.»

گفت: «این ممکن نیست؛ زیرا آن باغ در سمنان بوده و شناسایی صاحبش ممکن نمیباشد. گفتم: «پس قیمت مقداری را که برداشت کرده اید از طرف صاحبش صدقه بدهید.

گفت: «با باقیمانده میوه ها چه کنیم؟

گفتم آن را هم به نیت صاحبش به شخص فقیری بدهید.» به هر حال ترک هر واجبی از واجبات الهی و انجام هر حرامی از محرمات پروردگار بزرگ منافی با زیارت و مخل به قبولی آن است و از تقرب زایر به ساحت والای حضرت رضا عليلا و دیگر شخصیتهای آسمانی که انسان عزم زیارتشان را کرده ممانعت می کند.

8.تا ممکن است تشرف به حرم مطهر و زیارت مقصد اصلی و هدف کلی باشد و آن را با کارهای دیگر مخلوط و ضمیمه نکند بلکه اصل مسافرت خود را مادی ننماید.

 دوست عزیز و با فضیلتی داشتیم در یکی از سفرهایی که به مشهد مشرف شدم کتابی در دست چاپ داشتم و بنا بود که ایشان آن را چاپ کنند گویا تلفنی برای گفتگوی مربوط به کتاب پیشنهاد کردم که در صحن مطهر با ایشان ملاقات کنم ولی آن انسان شریف گفت: من در آنجا برای کاری جز زیارت نمی روم و فقط برای زیارت در آنجا حضور می یابم

۹ بر سر مکان عبادت و زیارت مجادله نکند؛ بلکه ایثار کند و خود در مکان دورتری جا بگیرد و مراعات ادب کند که خداوند اجر بیشتر به او خواهد داد و نیز در نماز خواندن و زیارت برای کسی ایجاد مزاحمت نکند و آرام تر بخواند.

۱۰. از آداب لازم زایر این است که مردم شهر زیارتی مانند اهل مشهد یا اهل کربلا و نجف و دیگر مراکز زیارتی را احترام کنند و با ادب کامل با آنان مواجه شوند؛ مبادا از وضع زایران و برخورد ناشایست برخی از آنان به تنگ بیایند و یا از زایری خاطره بدی در ذهنشان بماند بلکه باید چنان با آنها رفتار کرد که همواره ذکر خیر زایران کنند بالاخره باید توجه داشت که برای مثال، اهل مشهد مجاوران همیشگی محبوب ما حضرت رضا عال هستند و از این رو در خور احترام اند؛ البته مجاوران نیز باید از زایران حضرت رضا عليا تقدیم و احترام کنند. 

آری اگر زایران قبر مطهر حضرت رضا غلا و یا دیگر عزیزان خدا صلوات الله عليهم اجمعين بکوشند که این شرایط و آداب را تامین و فراهم نموده و در وجود خود حاکم سازند؛ امید آن می رود که حتی یک زیارت مختصر از آن بزرگوار و دیگر حضرات معصومین علی اثر کلی و چشم گیر داشته باشد و بدین وسیله انسان مشمول عالی ترین الطاف و عنایات حضرت ثامن الائمه علل و آباء پاک و ابناء گرامی آن سرور اخیار قرار بگیرد؛ گره های کور و باز نشدنی زندگی او از این رهگذر باز شود و درها و دریچه هایی از رحمت ویژه خداوند سبحان به قلب او گشوده گردد که برای همیشه از آن محظوظ و برخوردار باشد همواره احساس نشاط و انبساط در درون خود بنماید و خویشتن را در ارتباط با خدای رحمان و رحیم و اولیای گرامی او ببیند و از این احساس مقدس بهترین لذتها را از حیات و زندگی پرمعنای خود ببرد.

(75-106)