توحید و توکل اصحاب مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) کامل است: آنچه که در ابعاد آموزشی و تربیتی دعاهای معصومین مورد توجه بود این است که ایشان مراتب توحید و میزان عبودیت اصحاب خود را نیز مورد تأکید قرار میدهند؛ به گونه ای که هم به آنان چگونگی و رسم موحد ولایی بودن را می آموزند و هم از مراتب ایشان خبر میدهند. یعنی به ما اطلاع رسانی مینمایند که شیعیان آنها چگونه هستند و چگونه باید باشند. یکی از مهمترین ویژگی اصحاب قائم آل محمد (ارواحنا فداه) در دوره ی غیبت عبارت است از نیروی بسیار عظیم آنان در مراتب توحید نظری و عملی که نمودی از مقامات باطنی ولایت پذیری آنها به شمار میرود. آنها در این مراتب کسی به جز خدا هیچ موجود و جایگاهی را برای وثوق و کردن نمیشناسند و اساساً نمیبینند تا اعتماد کنند. از این رو، تنها و فقط به پیشگاه او پناه میبرند و یگانه درگاه امن برای رهایی از همه ی بدبختی ها و هلاکتهای دنیوی و شیطانی وجود جاری در رگهای هستی یعنی خداست. بنابراین هر دم که سخن از بلا و محنت در حضور آنان به میان آید، ترنم عاشقانه و عارفانه ی آنان به گوش میرسد که: «فانی بک اللهم أعوذ و ألوذ و بك أثق و عليك أعتمد و أتوكل و إليك ألجأ و أعتصم و بك أستجير في جميع أمورى و أنت غياثي و عمادي و أنت عصمتی و رجائی.» البته فرازها و تعابیر گوناگونی از این حقیقت در دعاها و مناجات های اهل بیت (علیهم السلام) وارد شده است که بررسی آنها از این نظر و رویکرد حایز اهمیت بوده و شایان توجه است.
امام (علیه السلام) با طرح این مسأله در دعای خود که در مقام هدایت انسان هاست زمینه ی ایجاد فرهنگ الهی برای انتظار ظهور موعود را فراهم می کند و نقشه ی صحیح و راهبردی را جهت بسترسازی مناسب برای تشکیل جامعه ی توحیدی ارایه مینماید؛ زیرا فرهنگ توحیدی تنها فرهنگی است که نمایه ی درستی از جامعه ی آرمانی و موعود را به دست میدهد و نمی توان بدون آن از انتظار و ظهور منجی سخن گفت.
بنابراین در همه ی فقره های دعاهای امام رضا (علیه السلام) که سخن از طلب حاجت و اظهار وجود در پیشگاه الهی است مهمترین مسأله ی مورد سؤال از محضر خدا تحقق همین امر در جامعه ی شیعی و منتظر است، حتی امام به جزئیات مراتب پایبندی به توحید و اعتقاد قلبی به حقایق آن نیز تصریح کرده و عرضه می دارد: «اللهم فإنّى أوفى و أشهد و أقر و لا أنكر و لا أجحد وأسر وأعلن و أظهر و أبطن بأنك أنت الله لا إله إلا أنت وحدك لا شريك لك و أن محمداً عبدك و رسولك صلى الله علیه و آله و أن علياً أميرالمؤمنين سيّد الأوصياء و وارث علم الأنبياء.» روشن است که چنین اعتقادی نه صرفاً به عنوان امری قلبی بلکه به عنوان یک جریان اجتماعی مطرح است؛ زیرا در اینجا سخن از اظهار و اعلان در عرصه های اجتماعی و بین المللی است نه کتمان و خفاکاری یعنی این ویژگی و عقاید در حقیقت صفات اصلی جامعه ی منتظر است که توسط امام معصوم ترسیم شده است، به ویژه این که بر جزییات این عقاید نیز تصریح شده است آنجا که به درگاه الهی عرض میکند: «اللهم و قد أصبحت يومى هذا لا ثقه لي و لا رجاء و لا ملجأ و لا مفزع و لا منجى غير من توسلت بهم إليك متقرباً إلى رسولك محمد صلى الله عليه و آله، ثمّ على أمير المؤمنين و الزهراء سيده نساء العالمين و الحسن والحسين و على و محمد و جعفر و موسی و علی و محمد و على و الحسن و من بعدهم يقيم الحجه إلى الحجه المستوره من ولده المرجو للأمه من بعده» نکته ی حایز اهمیت درباره ی این دعا این است که در برخی منابع ادعیه با نام «دعاء الإعتقاد» شناخته شده است. (كفعمي البلد الأمين، ص ۳۸۷ این دعا در کتاب مزبور به امام کاظم (علیه السلام) نسبت داده) این نام با توجه به مضامین و آموزه های عقیدتی آن بسیار مهم و با مسما است.
خلق و خوی شیعه ی منتظر در بعضی از فرازهای دعاهای امام رضا (علیه السلام) به این نکته نیز تصریح و تأکید شده است که ویژگی های اخلاقی یک منتظر واقعی را از محضر خدا درخواست کرده است تا با عنایت خود، توفیق تخلق به آنها را در زمان غیبت امام موعود به او ببخشد. مثل محبوبیت در نزد مردم و دوری از کینه و دشمنی با آنها: «و حببني إلى خلقك و جنبني بغضهم و عداوتهم. این مسأله دارای دو جنبه است: یکی به مردم مربوط است که آنان شیعه ی منتظر را دوست داشته باشند و دیگر این که شیعه ی منتظر مردم را دوست داشته باشد.
۱. حببني إلى خلقك در یکی از دعاهای نبوی برای گرفتن هر حاجت دنیوی و اخروی از درگاه الهی این گونه آمده است: «اللهم حببني إلى جميع خلقك حتى لا يكون لي في قلب أحد من خلقك غلظه و لا يعارضونی و اجعلهم يستقبلونى بوجوه بسيطه و يقضون حوائجي و يطلبون مرضاتی و يخشون سخطی باسمك القدوس العظيم الأعظم أدعوك يا الله يا نوراً في نور و نوراً إلى : و نوراً فوق نور و نوراً . تحت نور و نور و نوراً يضىء به كل نور و كل ظلمه و يطفئ به شده كل شيطان و سلطان و باسمك الذي تكلم به الملائكه فلايكون للموج عليهم سبيل و به يذل كل جبار عنيد، يكون [الخلائق] تحت قدمی باسمك الذي سميت به نفسك و استقررت به علی عرشک و علی کرسیك باسمك العظيم الأعظم يكون لي نوراً و هيبه عند جميع الخلق بأسمائك المقدسة المبارکه» (سيد على بن طاوس، جمال الأسبوع بكمال العمل المشروع، قم، انتشارات رضی، بی تا، ص ۳۵۲) در این دعا هم فلسفه ی این امر که «چرا مؤمن و انصار امام زمان در عصر غیبت باید محبوب مردم قرار گیرد ذکر شده است و هم طریق رسیدن به چنین جایگاهی معین گشته است. از این جهت توجه به این دعا برای اهل معرفت حایز اهمیت است.
۲. جنبني بغضهم و عداوتهم بغض و دشمنی از مصادیق امور حرامی است که خدای سبحان به هیچ رو از بندگان خالصش نه می پسندد و نه می پذیرد از این رو در دعاهای معصومین (عليهم السلام) فراوان وارد شده است که: «اللهم ارزقنى الحلال و جنبنى الحرام» (فیض کاشانی، المحجة البيضاء، ج ۲، ص ۲۹۲.) و «جنبني ما حرمته على» (کفعمي، البلد الأمين، ص ۱۹.) می خوانیم که «و جنبنی سخطک و نقماتک» (همان، ص ۲۱۹) به دلیل ارتقا و تعالی اخلاقی منتظران امام عصر باید از امور حرام و موارد سخط خداوند اجتناب کنند. بنابراین یک منشور اخلاقی و اعتقادی برای انصار امام غایب نسبت به تعامل با انسانها در این دعا ترسیم و تصویر شده است.
خلوص نیت و شادابی در اعتقاد یکی دیگر از ابعاد اخلاقی که امام برای شیعه ی منتظر به عنوان یک ایده آل اخلاقی و فرهنگی از خدا درخواست میکند خلوص نیت و شادابی در اعتقاد به مبانی موعودگرایی است؛ زیرا خلوص بنده از هر گونه شک و تردید و ریا مبنای اصل برای تحقق آرمانهای توحیدی در جامعه ی مهدوی و مراتب کمالی انصار حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف است. از این رو امام رضا (علیه السلام) چنین ترنم کرده است: «اللهم و اجعل ذلك لنا خالصاً من كل شک و شبهه و ریاء و سمعه» و این معنا در بسیاری از دعاها و روایات آمده است. با تحقق یافتن چنین امری یکی از ارکان انتظار سازنده و صحیح نیز عینیت مییابد که عبارت است از شادابی و پویایی در مسیر رسیدن به هدف والای حکومت موعود مهدوی ،بنابراین ایشان در پس این دعا بلافاصله بر آن رکن تأکید کرده و از حضور خداوند مسألت نموده است که حتی لا نعتمد به غیرک و لا نطلب به إلا وجهك و حتی تحلنا محله و أعذنا من السأمه و الكسل و الفتره با تحقق این دو رکن مهم اخلاقی و اعتقادی بخشی از زمینه ی ظهور آن حضرت فراهم گشته و منتظران حضرت شأنیت یاری ولی دوران را در خود می یابند که امام (علیه السلام) عرضه داشته است و اجعلنا ممن تنتصر به لدینک و تعز به نصر ولیک و لا تستبدل بنا غيرنا، فإن استبدالک بنا غیرنا علیک يسير و هو علينا كثير.» البته نكات فراوانی در زمینه ی اخلاق و عقاید منتظران و انصار دولت مهدوی وجود دارد که در این دعاها مطرح نشده است . (۹۸-۹۴)
یکی دیگر از اموری که خداوند در پی گشودن درهای برکت و فراوانی به روی امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و انصارش عنایت میکند، عبارت است از تسلط بر همه ی سرزمینها و حکومتهای گذشته و حال یعنی زمان ظهور امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) با این عنایت الهی و با تکیه بر حقانیت توحیدی بر همه ی حکومتها و دولتهای باطل چیره گشته و آرمانهای دیرین انسانهای صالح را جامه ی عمل می پوشاند چنان که امام رضا (علیه السلام) عرضه می دارد و تجمع له ملك الملل كلها قريبها و بعیدها و عزیزها و ذليلها حتى تجرى حكمه على كل حكم و تغلب بحقه کل باطل از این رو در ادعیه وارد شده است که همه ی فرقه ها و گرایش ها مطیع وی خواهند گشت.(الْمَهْدِي الَّذِي تَجْمَعُ عَلَى طَاعَتِهِ الآراء المُتفرقه و تُؤلّف لَهُ الْأَهْوَاءَ الْمُختلِفه مجلسي بحار الأنوار، ج ۸۳، ص ۳۵۵)
البته نکات دیگری نیز در این زمینه وجود دارد و در روایات معتبر مطرح شده است ولی در این دعاها ذکر نشده است که بررسی آنها مجالی مجزا می طلبد.
ظهور ابعاد توحید افعالی در وجود امام زمان ارواحنا فداه) کارهایی که امام زمان (عجل الله تعالى فرجه الشریف در عصر ظهور به اذن الهی انجام خواهد داد بخش گسترده ای از مراتب و مقامات توحید افعالی ایشان است که بحث و بررسیهای فراوانی میطلبد و از مجال این نوشتار خارج است؛ اما در دعاهای پر محتوای رضوی نکات جالب و حایز اهمیتی ذکر شده است که بررسی آنها برخی از ابعاد آن مسایل را نمایان و روشن می سازد. این نکات عبارتند از:
الف تأمین و جبران کاستیها و خلل موجود در هستی: «اللهم اشعب به الصدع و ارتق به الفتق»
ب. إظهار عدل و ميراندن ستم و أمت به الجور و أظهر به العدل؛ این امر به گونه ای خواهد بود که هر انسانی در هر دین و مرامی که بوده باشد به حق مسلم و الهی خود می رسد چنان که در برخی روایات نیز به این مطلب تأكيد شده است: «إنما يكون هذا إذا قام قائمنا فإنه يقسم بالسويه و يعدل في خلق الرحمن البر منهم و الفاجر.» ( شیخ صدوق، علل الشرائع، قم، مكتبه الداوری ( افست از نجف اشرف، ۱۳۸۶)، ج ۱، ص ۱۶۱.)
ج زینت بخشیدن به زمین و زمینیان به سبب حکومت طولانی مدتی که خواهد داشت و زيّن بطول بقائه الأرض»؛ بر طبق دعاها و روایات موجود وجود امام زمان (عجل الله تعالى فرجه الشریف در آخرین دوران زندگی بشر نعمت و فراوانی را بر طول و عرض زمین به ارمغان خواهد آورد.
د. به هلاکت رساندن و نابود کردن کسانی که با وی به مخالفت بر می خیزند و دمدم من نصب له و دمر من غشه و اقتل به جبابره الكفر و عمده و دعائمه.»
هـ شکستن سرآمدان ،گمراهی بدعت گذاران دشمنان سنت های الهی و تقویت کنندگان باطل و اقصم به رؤوس الضلاله و شارع البدع، و مميته السنه و مقویه الباطل
و به ذلت کشاندن ستمکاران نابود کردن کافران و همه ی ملحدان در هر نقطه ای از کره ی خاکی که بوده باشند؛ به طوری که هیچ اثری از آنها بر زمین باقی نماند: «و ذلل به الجبارين و أبر به الكافرين و جميع الملحدين في مشارق الأرض ومغاربها و برها و بحرها و سهلها و جبلها، حتى لا تدع منهم دياراً و لا تبقى لهم آثاراً»
ز خداوند به وسیله ی ریشه کن کردن این عناصر از روی زمین آن را از لوث وجود آنان پاک گردانیده و در دلهای بندگانش آرامش را خواهد انداخت و از این طریق به مؤمنان عزت بخشیده سنت های انبیا (علیهم السلام) را زنده می گرداند و احکام دینی پیامبران الهی را در جوامع جاری و عملی می گرداند: «اللهم طهر منهم بلادك و اشف منهم عبادك و أعز به المؤمنين و أحى به سنن المرسلین و دارس حكم النبيين»
ح. تجدید و احیای حقایق و معارف دین الهی که در طول سالیان متمادی به بوته ی فراموشی سپرده شده و احکام آن تغییر یافته است: «و جدد به ما امتحی من دینک و بدل من حکمک.»
این امر در روایات نیز مورد تأکید قرار گرفته است که امام زمان با ظهور خود دین جدیدی را ارایه خواهد کرد به گونه ای که اهل بصیرت نیز گمان خواهند برد که او شخصی انحرافی و تحریف گر است و به دروغ ادعای امامت میکند از این رو با انکار او در مقابل وی قرار خواهند گرفت. (محمد بن عمر کشی رجال الکسی تحقیق دکتر حسن مصطفوی، مشهد، انتشارات دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ ق، ص۱۳۹ ) بر اساس این دسته از روایات ایشان تعلیم قرآن و احکام شرعی را از سر خواهند گرفت و مردم خیال خواهند کرد که آموزه های او خلاف دین (یعنی خلاف آنچه که تا آن زمان از دین آموخته اند است و بدین جهت در مقابل او صف خواهند کشید و او به زور شمشیر آنها را قانع خواهد کرد.
این امر سه نتیجه ی بسیار مهم در پی خواهد داشت :
۱. اصل دین اسلام با نسخه و جزییات اصلی آن بروز خواهد کرد: «حتی تعید دینک به و على يديه جديداً غضاً صحيحاً لا عوج فيه و لا بدعه معه.»
۲ آتش ظلم و ستم با نورانیت عدالت گسترده ی اسلام خاموش خواهد شد:« و حتى تنير بعدله ظلم الجور و تطفئ به نیران الکفر.»
۳. از این طریق همه ی ابعاد پنهان و پیچیدگیهای حقانیت و عدالت روشن و عیان خواهد شد و بنابراین مجال انکار برای هیچ کسی باقی نخواهد گذاشت«و توضح به معاقد الحق و مجهول العدل.» (۱۰۱ تا ۱۰۴)