خیرخواهی

در روایات بسیاری از حضرت رضا توصیه های بهداشتی برای بهبود یا حفظ سلامت افراد به چشم میخورد ایشان با دقت و رأفت بسیار مراقب احوال اطرافیان خود بوداند و همواره ایشان را با نصایح خیرخواهانه خویش مورد تفقد قرار می دادند نمونه ای از این مطلب در روایتی که از ایشان در برخورد با خدمتکاران رومی نقل شده است به چشم می خورد(1).(عطاردی، زندگانی چهارده معصوم ، ص ۲۴۴)

حساسیت به نزدیکان

حضرت رضا همواره با دقت امور نزدیکان خویش را زیر نظر داشتند و کوچک ترین خطاها از دید ایشان پنهان نمیماند ایشان به شدت با سوء استفاده اطرافیان از قرابت با ایشان که منجر به خروج از دایره حق گردد، واکنش نشان می دادند. نمونه این برخورد را میتوان در تذکری که به برادرشان زید در حالی که در مجلسی تفاخر می کرد مشاهده نمود(2)(ابن بابويه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا ء ، ج ۲، ص ۵۶۵)

178

شیوه های امر به معروف و نهی از منکر در سیره امام رضا

همان گونه که در قرآن از روشهای متعددی برای امر به معروف و نهی از منکر سخن گفته شده است در سیره و سخنان معصومین هم از جمله امام رضا نیز روشهای چندی در این خصوص به چشم میخورند در عین حال همان گونه که گذشت روشهای مذکور در قرآن و سیره و سخنان معصومین السلام به عنوان نمونه بیان شده اند و ممکن است با توجه به تغییر مقتضیات زمانی و مکانی و پیشرفت های علمی روشهای جدیدی برای امر به معروف و نهی از منکر قابل استفاده باشند. در سیره و سخنان امام رضا ضمن بیان نکاتی در خصوص اهمیت، مصادیق، مراتب امر به معروف و نهی از منکر و.... روشهای چندی در خصوص امر به معروف و نهی از منکر قابل استفاده و برداشت هستند، از جمله

۱- تشویق

تشویق از جمله روشهای مؤثر تربیتی است که در امر به معروف و نهی از منکر نیز به عنوان یکی از روشهای مهم و تأثیر گذار تلقی میشود تشویق مصدر باب تفعیل و در لغت به معنای به شوق آوردن راغب کردن و کار کسی را ستودن و او را دلگرم ساختن در تعلیم و تربیت میباشد. تشویق یکی از عوامل و محرک های مهم یادگیری است. آثار تشویق و پاداش دادن در امر تربیتی و یا تغییر بعضی رفتارها بارها و بارها از سوی دانشمندان علوم گوناگون مطرح شده است. 

در قرآن و دیگر متون اسلامی بارها و به صور گوناگون از نقش مؤثر تشویق و تنبیه در انجام معروف و ترک منکر یا تغییر رفتار سخن به میان آمده است، از جمله این موارد میتوان به آیه « فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ»؛ خداوند پیامبران را مبعوث فرمود که نیکوکاران را بشارت و بدکاران را بیم دهند(1)،(بقره ٫ ۲۱۳) اشاره نمود. 

در سیره و سخنان امام رضا به اهمیت تشویق به عنوان یکی از روشهای مؤثر در تغییر رفتار یا امر به معروف و نهی از منکر به ویژه درباره کودکان، تصریح و اشاره شده است چنانچه زکریا بن آدم گفته که خدمت امام رضا بودم که حضرت جواد را نزد ما آوردند وی که حدود چهار ساله بود دستها را بر زمین نهاد و به سوی آسمان سر بلند کرد و به فکر فرو رفت امام رضا به وی فرمود: جانم به فدایت در چه موضوعی چنین اندیشه میکنی؟ امام جواد فرمود: در آنچه نسبت به مادرم فاطمه الله انجام داده اند به خدا قسم آنها را از قبر بیرون می آورم می سوزانم و خاکسترشان را به دریا میریزم امام رضا او را به خود نزدیک ساخت، بین دو چشمش را بوسید و فرمود: پدر و مادرم به فدایت باد تو برای امامت شایستگی داری(2).(مسعودی، اثبات الوصاية للامام على بن ابی طالب، ص ۲۱۸)

تشویق در خصوص معروفها و ارزشها همچون قرآن خواندن احترام به پدر و مادر و.... نیز در سیره و سخن امام رضا به چشم میخورد؛ چه آنکه تشویق به قرآن موجب آگاهی و شناخت ارزشها و معروفها و منکرها می گردد و احترام به والدین گذشته از توصیه های مکرر قرآن و روایات به آن میتواند در الگوپذیری و تغییر رفتار مؤثر باشد امام رضا الله فرموده اند: «النظر في ثلاثة اشياء عبادة في وجه الوالد و في المصحف و في البحر»(3).(غازی، مسند الرضا ، ص ۱۲۰)

تشویق به صور گوناگون قابل تصور است. مدح و تعریف کارهای خوب و افرادی که کارهای خوب انجام میدهند نوعی تشویق تلقی شده و در تغییر رفتار دیگران نقش به سزا دارد از همین روی افراد خوب بارها در قرآن و روایات از طریق مدح و تعریف تشویق شده اند بارها امام رضا با مدح و تعریف ارزش ها و انسانهای خوب به تشویق خوبیها و تشویق دیگران به انجام کارهای خوب اقدام نموده اند.

تردیدی نیست که تأثیر و کارآمدی هر روش منوط به رعایت آداب مخصوص همان روش است تشویق نیز آداب و شرایطی دارد که باید رعایت شود تا نتیجه بخش گردد. تشویق و تنبیه باید به عمل و ویژگیهای نیک و بد افراد تعلق گیرد تا برانگیزاننده و نیز بازدارنده باشند و موجب غرور و خودخواهی شخص نیکوکار و يأس و سرخوردگی فرد بدکار نشوند. به علاوه تشویق و تنبیه باید متناسب با کمیت و کیفیت عمل نیک و بد اتخاذ شود این دو ابزارهایی در جهت ترغیب افراد به اعمال نیک و پسندیده و بازداشتن از اعمال بد و ناپسند هستند نباید این شیوه ها و ابزارها جایگزین هدف قرار گیرند.

۲ تنبیه

تنبیه» در لغت به معنای آگاه و بیدار کردن و ادب و مجازات نمودن است. در اصطلاح علم تربیت مراد از تنبیه استفاده از محرکهای آزارنده برای فرد، پس از انجام عمل برای کاهش و حذف رفتار است (1).(آذربایجانی، اخلاق اسلامی، ص ۲۱۴)

تنبیه برای برخی از افراد و در پاره ای از شرایط میتواند از جمله روشهایی تغییر رفتار و امر به معروف و نهی از منکر باشد. در عین حال بهترین روش در برانگیختن انسانها به سوی کمال و دور کردن ایشان از نقص تشویق و قدردانی است نه تنبیه و مجازات تنبیه و مجازات فقط آن هنگام به کار گرفته میشود که روشهای دیگر نتیجه ندهد و چاره ای جز آن برای بیداری و هوشیاری آدمی و درمان و سامان انسان ها نباشد. این روش در متون اسلامی با عناوینی همچون نکوهش عقاب کیفر مجازات و..... یاد گردیده است.

در سیره و سخن امام رضا در شرایطی از این روش بهره گرفته شده است چنانچه برخی کارها و افراد را نکوهش کرده و در برخی موارد به شیوه عملی از آن بهره گرفته اند چنانچه در نکوهش و مذمت ظلم پذیری و ظلم پذیر فرموده اند: «من احتمل الجفاء لم يشكر النعمة كسى كه جور و ستم را تحمل کند، سپاسگزار نعمت نیست(2).(ابن بابويه، فقه الرضا، ص ۳۶۵) و در جای دیگر به نکوهش گمراهان در مورد امامت پرداخته و با استناد به آيه فَتَعْسًا لَهُمْ وَأَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ، کسانی که کافر شدند مرگ بر آنان و اعمالشان نابود باد (محمد (۸) و مشابه آن فرموده اند آیا بر چنین چیزی توانایی و دسترسی دارند که بتوانند وی را برگزینند یا فرد منتخب آنان چنین اوصافی را دارد تا او را بر دیگران مقدم دارند؟ به کعبه سوگند از حق تجاوز کردند و قرآن را پشت سر انداختند، گویا نمی دانند که در کتاب الهی شفا و هدایت است و ایشان آن را کنار نهادند و از هوای نفس خویش پیروی کردند پس خداوند آنان را نکوهش نمود و دشمن دانست و تباهشان کرد(1).(کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۲۰۳) در جای دیگر فرموده اند: من لقى فقيراً مسلماً فسلم عليه خلاف سلامه على الاغنياء لقى الله عز وجل يوم القيامة و هو عليه غضبان؛ هر که فقیر مسلمانی را ببیند و او را متفاوت با سلام ثروتمندان سلام نماید در روز قیامت خدا را در حالی ملاقات کند که بر وی خشمگین است(2).(ابن بابویه، عیون اخبار الرضا ء الله، ج ۱، ص ۵۷)

در برخی از موارد امام رضا از راه تنبیه عملی در تغییر رفتار بعضی از خطاکاران کوشیده اند چنانچه امام عسکری اله فرموده اند: «هنگامی که مأمون امام رضا را به ولایت عهدی خود برگزید خادمش نزد ایشان آمد و گفت: گروهی دم در هستند و میگویند ما از شیعیانیم امام فرمودند من امروز مشغول هستم، به آنها بگویید بروند خادم گفت و آنها هم رفتند ایشان روز دیگر آمدند و مانند روز گذشته اذن ورود خواستند بار دیگر آنها را برگرداندند مدت دو ماه در رفت و آمد بودند تا آنکه مأیوس شده و به حاجب گفتند به مولایمان بگو ما از شیعیان پدرت هستیم ما را راه بدهید. چنانچه ما بدون ملاقات شما از اینجا برویم مردم ما را شماتت میکنند و دیگر رو نداریم به شهر و خانه خود برگردیم؛ زیرا همواره مورد سرزنش مردم خواهیم بود در این هنگام امام دستور داد که به ایشان اجازه ورود داده شود آنها وارد شده و سلام کردند و امام هم به ایشان اجازه نشستن داد.

آنها همچنان که ایستاده بودند گفتند یا ابن رسول الله این چه جفای بزرگی بود که درباره ما روا داشتید و ما را سبک کرده و به ما اجازه ملاقات ندادید؟ ما بعد از این چگونه در میان مردم حاضر شویم و به خانه و کاشانه خود مراجعت کنیم؟ برای ما آبرویی باقی نماند امام رضا الله فرمود شما این آیه شریفه را بخوانید: هر مصیبتی که به شما برسد به وسیله خودتان به دست آمده و خداوند از بیشتر گناهان شما در می گذرد(1).(شوری ٫ ۳۰) من در اینجا به خدای خود اقتدا کردم و از رسول خدا و امیرالمؤمنین و پدران خود پیروی نمودم گفتند یا ابن رسول الله چرا چنین کردی؟ فرمود: چون شما مدعی هستید که شیعیان امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب هستید. وای بر شما شیعیان او حسن و حسین و ابوذر و سلمان و مقداد و عمار و محمد بن ابی بکر هستند که در هیچ جا با او مخالفت نکردند و اوامر و نواهی او را انجام دادند. شما ادعا دارید که از شیعیان آنها میباشید در حالی که در کارهای خود با آنها مخالفت می کنید و در واجبات کوتاهی میکنید و در کمک به برادران خود سستی می ورزید در جایی که تقیه لازم نیست تقیه میکنید و در جایی که باید تقیه کنید تقیه نمی کنید. شما باید بگویید ما از دوستان او هستیم دوستان او را دوست میداریم و با دشمنان آنها دشمنی میکنیم من از این گفتار شما ناراحت نیستم ولی شما مقام بزرگی را ادعا میکنید و اگر گفتارتان با کردار مطابقت نکند هلاک می گردید مگر اینکه رحمت خداوند شما را دریابد. 

گفتند یا ابن رسول الله ما استغفار نموده و از گفته خود توبه می کنیم و همان طور که فرمودید ما دوستان شما و دوستان دوستان شما هستیم و با دشمنان شما دشمن می باشیم. امام الله فرمود: اکنون خوش آمدید و اینک برادران و دوستان من هستید، بیایید در بالا قرار گیرید.

آنها اندک اندک جلو رفتند تا نزدیک آن حضرت رسیدند، پس از آن، امام رضاء به حاجب خود فرمود اینها چند بار در خانه ما آمدند و اذن ملاقات داده نشد؟ حاجب گفت ایشان شصت بار برای زیارت شما آمدند و توفیق نیافتند. امام فرمود: شما هم شصت بار به دیدار آنان برو و سلام مرا به ایشان برسان؛ آنها در گفته خود استغفار کردند و خداوند هم از آنها در گذشت و شایسته کرامت شدند. اینک به دلیل آنکه ایشان ما را دوست میدارند به آنها احسان کن و مشکلاتشان را بر طرف نما تا به زندگی خود برسند(1).(عطاردی، ترجمه ایمان و کفر بحار الانوار، ج ۱، ص ۲۷۸) 

در جای دیگر همنشینی با بدان را نکوهش نموده و فرموده اند: «مُجَالَسَةُ الْأَشْرَار تورث السوء [ سُوءَ الظَّنِّ بالأخيار همنشینی با بدان موجب بدگمانی به خوبان می گردد(2).(ابن بابويه، عيون اخبار الرضاء ، ج ۱، ص ۵۸) بدیهی است که ترک همنشینی با برخی افراد به نوعی تنبیه آنها تلقی شده و در تغییر رفتار آنها مؤثر بوده و موجب تشویق افراد خوب به کارهای خوب و تغییر رفتار بدکاران است.

امام رضا از روش تنبیه برای تارکان امر به معروف و نهی از منکر نیز بهره جسته و از طریق گفتار ایشان را به عواقب سوء دنیوی و اخروی هشدار داده است چنانچه به نقل از رسول خدا فرموده اند: «كان رسول الله ﷺ يقول: اذا امتى تواكلت الأمر بالمعروف والنهي عن المنكر فليأذنوا بوقاع من الله. رسول خداعه می فرمود: هرگاه امت من امر به معروف و نهی از منکر را به یکدیگر واگذار کنند باید خود را برای حوادثی از جانب خداوند آماده کنند(3)(عطاردی، مسند الامام الرضا ، ج ۲، ص ۳۸۲) و در جای دیگر فرموده اند: التأمرن بالمعروف و لتنهين عن المنكر او ليستعملن عليكم شراركم فيدعو خياركم فلا يستجاب لهم باید امر به معروف و نهی از منکر کنید و گرنه خدا بدان شما را بر نیکانتان مسلط میکند و چون چنین شود هر چه نیکان دعا کنند دعایشان مستجاب نمی شود(4).(حر عاملی، وسائل الشيعه، ج ۱۶، ص ۱۱۸) امام صادق می فرمود باید امر به معروف و نهی از منکر کنید و گرنه خداوند بدهایتان را بر شما مسلط میگرداند و هر چه نیکان شما دعا کنند دعایشان مستجاب نشود.