۱- تشویق

تشویق از جمله روشهای مؤثر تربیتی است که در امر به معروف و نهی از منکر نیز به عنوان یکی از روشهای مهم و تأثیر گذار تلقی میشود تشویق مصدر باب تفعیل و در لغت به معنای به شوق آوردن راغب کردن و کار کسی را ستودن و او را دلگرم ساختن در تعلیم و تربیت میباشد. تشویق یکی از عوامل و محرک های مهم یادگیری است. آثار تشویق و پاداش دادن در امر تربیتی و یا تغییر بعضی رفتارها بارها و بارها از سوی دانشمندان علوم گوناگون مطرح شده است. 

در قرآن و دیگر متون اسلامی بارها و به صور گوناگون از نقش مؤثر تشویق و تنبیه در انجام معروف و ترک منکر یا تغییر رفتار سخن به میان آمده است، از جمله این موارد میتوان به آیه « فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ»؛ خداوند پیامبران را مبعوث فرمود که نیکوکاران را بشارت و بدکاران را بیم دهند(1)،(بقره ٫ ۲۱۳) اشاره نمود. 

در سیره و سخنان امام رضا به اهمیت تشویق به عنوان یکی از روشهای مؤثر در تغییر رفتار یا امر به معروف و نهی از منکر به ویژه درباره کودکان، تصریح و اشاره شده است چنانچه زکریا بن آدم گفته که خدمت امام رضا بودم که حضرت جواد را نزد ما آوردند وی که حدود چهار ساله بود دستها را بر زمین نهاد و به سوی آسمان سر بلند کرد و به فکر فرو رفت امام رضا به وی فرمود: جانم به فدایت در چه موضوعی چنین اندیشه میکنی؟ امام جواد فرمود: در آنچه نسبت به مادرم فاطمه الله انجام داده اند به خدا قسم آنها را از قبر بیرون می آورم می سوزانم و خاکسترشان را به دریا میریزم امام رضا او را به خود نزدیک ساخت، بین دو چشمش را بوسید و فرمود: پدر و مادرم به فدایت باد تو برای امامت شایستگی داری(2).(مسعودی، اثبات الوصاية للامام على بن ابی طالب، ص ۲۱۸)

تشویق در خصوص معروفها و ارزشها همچون قرآن خواندن احترام به پدر و مادر و.... نیز در سیره و سخن امام رضا به چشم میخورد؛ چه آنکه تشویق به قرآن موجب آگاهی و شناخت ارزشها و معروفها و منکرها می گردد و احترام به والدین گذشته از توصیه های مکرر قرآن و روایات به آن میتواند در الگوپذیری و تغییر رفتار مؤثر باشد امام رضا الله فرموده اند: «النظر في ثلاثة اشياء عبادة في وجه الوالد و في المصحف و في البحر»(3).(غازی، مسند الرضا ، ص ۱۲۰)

تشویق به صور گوناگون قابل تصور است. مدح و تعریف کارهای خوب و افرادی که کارهای خوب انجام میدهند نوعی تشویق تلقی شده و در تغییر رفتار دیگران نقش به سزا دارد از همین روی افراد خوب بارها در قرآن و روایات از طریق مدح و تعریف تشویق شده اند بارها امام رضا با مدح و تعریف ارزش ها و انسانهای خوب به تشویق خوبیها و تشویق دیگران به انجام کارهای خوب اقدام نموده اند.

تردیدی نیست که تأثیر و کارآمدی هر روش منوط به رعایت آداب مخصوص همان روش است تشویق نیز آداب و شرایطی دارد که باید رعایت شود تا نتیجه بخش گردد. تشویق و تنبیه باید به عمل و ویژگیهای نیک و بد افراد تعلق گیرد تا برانگیزاننده و نیز بازدارنده باشند و موجب غرور و خودخواهی شخص نیکوکار و يأس و سرخوردگی فرد بدکار نشوند. به علاوه تشویق و تنبیه باید متناسب با کمیت و کیفیت عمل نیک و بد اتخاذ شود این دو ابزارهایی در جهت ترغیب افراد به اعمال نیک و پسندیده و بازداشتن از اعمال بد و ناپسند هستند نباید این شیوه ها و ابزارها جایگزین هدف قرار گیرند.