- تأکید بر معروف ها و منکرهای اقتصادی

با توجه به گستره محدوده و مصادیق معروف و منکر معروف ها و منکرات اقتصادی نیز از اقسام معروف و منکر بوده و به دلیل تأثیر شدید آنها بر ارزشهای اخلاقی و دینی و نیز با توجه به نقش مهم اقتصاد در زندگی مردم و معروف ها و منکرهای دیگر و نیز با توجه به نقش کمکهای مالی همچون هبه، صدقه، زکات و..... در گسترش کارهای خوب و جلوگیری از کارهای بد در اسلام بر منکرات اقتصادی همچون گران فروشی رباخواری ،قمار بازی غصب و دیگر انواع حرام خواری تأکید خاص شده و به معروفهای اقتصادی سفارش شده است و معصومان نیز از طرق گوناگون در پی مبارزه با منکرات اقتصادی و ترویج معروف های اقتصادی برآمده اند. این امر در خصوص امام رضا نیز صادق است؛ زیرا ایشان بارها به آن حساسیت نشان داده اند چنانچه به اهمیت اقتصاد و رفاه مادی اشاره نموده و مثلاً فرموده اند: «من اصبح معافى في بدنه مخلى في سريه و عنده قوت يومه فكانما خيرت له الدنيا؛ هر که صبح کند در حالی که تنش سالم و خاطرش آسوده و معاشش تأمین باشد از مواهب یک زندگی خوب برخوردار است(1).( عطاردی، مسند الامام الرضا ء، ج ۱، ص ۲۷۰.)

 همچنین یسع بن حمزه گفته در مجلس حضرت رضا بودم با هم صحبت میکردیم عده زیادی نیز خدمتش بودند که از مسائل حلال و حرام می پرسیدند. در این هنگام مردی بلند قد و گندمگون وارد شد و گفت یا ابن رسول الله سلام عليكم من مردی از دوستان و ارادتمندان شما خانواده هستم از مکه می آیم پول خود را گم کرده ام و آن قدر که مرا به وطنم برساند ندارم اگر صلاح بدانید به من کمک کنید تا به شهر خود برسم در آنجا من ثروتمند هستم و خدا مرا از نعمت خویش بهره مند کرده وقتی به شهر خود رسیدم آنچه به من عنایت فرموده ای از طرف شما صدقه میدهم؛ من خود نمیتوانم از صدقه استفاده کنم حضرت فرمود: خدا رحمتت کند بنشین شروع کرد با مردم به صحبت کردن تا همه متفرق شدند، آن مرد با سلیمان جعفری و جثیمه و من باقی ماندیم فرمود اجازه میدهید من وارد اندرون شوم. سلیمان عرض کرد خدا شما را موفق کند. امام وارد اتاق شد و ساعتی در آنجا بود. بعد در را باز نمود و پشت در ایستاد دست خود را خارج کرد و از بالای در فرمود خراسانی کجاست؟ عرض کردم من اینجا هستم فرمود این دویست دینار را بگیر و از آن برای مخارج خویش استفاده کن و به آن تبرک بجو نمی خواهد از طرف من صدقه بدهی برو که مرا نبینی و من تو را نبینم آن مرد خارج شد، سلیمان عرض کرد خیلی به او لطف کردید و مورد شفقت خویش قرارش دادید چرا صورت خود را از او پوشانیدی؟ فرمود ترسیدم خواری سؤال را در چهره اش مشاهده کنم کسی که کار بد را شیوع دهد خوار است و هر که پنهان نماید خدایش او را می آمرزد. نشنیده ای این شعر شاعر را؟ 

متى انه يوماً لاطلب حاجه                                رجعت إلى أهلى و وجهي بمائه(1)(خسروی زندگانی حضرت علی بن موسی ، ص ۹۲ و ۹۳)

روزی حلال به عنوان یک معروف تأثیری عمیق و ریشه دار در واقعیت وجود انسانی و در ساختن بدن و روح آدمی دارد و در جهت شکفتن استعدادهای نیک و حصول تصمیم ها و نیتهای خوب در انسان از نقشی سرنوشت ساز برخوردار است. از همین روی امام صادق فرموده اند: «لا تدع طلب الرزق من الحلال، فإنه عون لک علی دینک» طلب روزی حلال را فرومگذار که روزی حلال تو را در دین داری کمک می کند(2)( آرام و دیگران، ترجمه الحياه، ج ۴، ص ۶۵) همچنین در پاره ای از روایات اشاره شده که طلب روزی حلال یکی از سه چیزی است که اساس اخلاق نیک را تشکیل میدهند، چنانچه علیا فرموده اند: «حسن الخلق في ثلاث: اجتناب المحارم، طلب الحلال و التوسع على العیال؛ نیک خلقی در سه چیز است دوری از گناهان در پی حلال بودن و گشایش بر خانواده(1).(مجلسی، بحار الانوار، ج ۶۸، ص ۳۹۴) 

با توجه به نقش مهم روزی حلال در اخلاق نیک امام رضا آن را به عنوان یک معروف مهم تشویق و سفارش کرده و حتی برای آن دعا نموده اند، چنانچه فرموده اند: «من رضی باليسير من الحلال خفت مؤونته و نعم اهله و بصره الله دار الدنيا و دوائها و اخرجه سالماً الى دار السلام؛ و هر که به روزی اندک خدا خشنود باشد، خدا نیز عمل اندک او را بپذیرد و هر که به روزی حلال اندک قانع و راضی باشد هزینه او سبک است و خانواده اش در نعمت باشند و خدا او را به درد دنیا و درمان آن بینا سازد و او را سالم از آن برون برد و به دارالسلام رساند(2).(عطاردی، مسند الامام الرضاء ، ج ۱، ص ۲۶۹) به نقل از امام رضا در طلب روزی حلال فرموده اند که امام باقر به شخصی که در طلب روزی حلال می گفت: «اللهم إني أسألك من رزقك الحلال، فرمودند: قوت پیامبران را درخواست کردی بگو: «اللهم إني اسألك رزقاً واسعاً طيباً من رزقك»(3).(همان، ج ۲، ص ۲۹۸) امام رضا نسبت به منکرهای اقتصادی نیز حساسیت نشان داده است، چنانچه روزی متوجه شدند که غلامانش میوه ای را نیم خورده بیرون انداخته اند، حضرت ناراحت شده و فرمودند: «إِن كُنتُمْ اسْتَغْنَيْتُمْ فَإِنَّ أُنَاساً لَمْ يَسْتَغْنُوا أَطْعِمُوهُ مَنْ يَحْتَاجُ اليه؛ اگر سیر شده اید و به آن نیازی ندارید برخی از مردم به این میوه محتاج هستند، آن را به نیازمندان بدهید و این گونه اسراف نکنید(4)(همان، ج ۲، ص ۳۴۸) در این عبارات امام رضا از یک بیماری و منکر رایج در جوامع سخن گفته اند و آن بیماری و منکر اسراف و تبذیر است که اتلاف و نابود کردن مواد غذایی یکی از مظاهر آن میباشد.

همچنین در بیان آثار سوء رباخواری به عنوان یک منکر شرعی و نقش آن در تعطیلی و ترک کارهای خوب فرموده اند و سر تحریم ربای قرضی آن است که کار خیر از میان میرود و اموال تلف میشود و مردم به بردن منفعت بی تلاش مایل میشوند و دادن قرض الحسنه از بین میرود و قرض دادن از نیکوکاری ها است و از برای فساد و ستمی است که به قرض گیرنده میشود و نابودی و بر باد رفتن ثروت ها است(1).(مستفید و غفاری، ترجمه عیون اخبار الرضا الله، ج ۲، ص ۱۸۵) در عین حال آن حضرت در پیش از عبارات یادشده به حرمت و منکر بودن ربای معاملی که در آن از خرید و فروش سخن به میان می آید، همچنین به فلسفه تحریم و علت منکر بودن آن نیز اشاره نموده اند.