شکستن حریم خصوصی افراد
هر چند افراد جامعه بر اثر داشتن ارتباطات اجتماعی وسیع با کنشگران وجوه مشترک رفتاری دارند هر یک از آنها دارای حریم خصوصی میباشند که مربوط به امور شخصی و خانوادگی و روابط میان فردی است. تمام اعضای جامعه تلاش می کنند این حریم نظیر میزان علاقه به همسر و فرزند اختلافات خانوادگی، روابط، سلائق رفت و آمدها میزان درآمد و سفرها و....) را از تیررس دیگران دور نگاه دارند. از سوی دیگر مطبوعات به جهت وظیفه خبر رسانی و اطلاع رسانی با ورود به اسرار خصوصی افراد به ناچار اصل ممنوعیت ورود به این حریم را نقض می کنند. امروزه رسانه ها قدرت بی سابقه ای برای در نوردیدن حریم خصوصی افراد دارند، مانند انتشار خبرهای متفاوتی که در روزنامه ها عاملی برای فروش آنها شده است.
ورود در حریم خصوصی افراد از نظر بازخوردهای اجتماعی و کارکردهایی که در شکستن مرزهای خصوصی مردم دارد اهمیت فوق العاده ای دارد، به گونه ای که تجسس و افشای زوایای پنهان زندگی مردم برای دستیابی به اطلاعات جزیی از آنان به شدت در متون دینی نهی و مذمت شده است.
به تعبیر دیگر اسلام میخواهد مردم در زندگی خصوصی خود از هر نظر در امنیت باشند. امام رضا فرموده اند: «المذيع بالسَّيِّئَة مَخْذُولُ وَ الْمُسْتَتِرُ بِالسَّيِّئَةِ مَغْفُورٌ له؛ هر که کار زشت دیگران را بر ملا کند خوار می گردد و هر که آن را بپوشاند خدایش می آمرزد(2).(محمد ری شهری میزان الحکمة، ج ۲، ص ۹۸۸) بدیهی است اگر اجازه داده شود که هر کس به تجسس درباره دیگران برخیزد، حیثیت و آبروی مردم بر باد میرود و جهنمی به وجود می آید که همه افراد اجتماع در آن معذب خواهند بود(1).(کلینی، اصول کافی، ج ۲، ص ۱۸۴)
نیز در این باب امام رضا فرموده اند مؤمن حقیقت ایمان را درک نمی کند مگر آنکه سه خصلت را دارا باشد خصلتی از خداوند که کتمان اسرار افراد باشد؛ خصلتی از پیغمبر اسلام له که مدارا کردن با مردم باشد؛ خصلتی از ولی خدا که صبر و شکیبایی در مقابل شدائد و سختی ها را داشته باشد. (۲)(همان، ج ۳، ص ۳۳۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۵، ص ۳۳۴، ح ۱ نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ج ۹ ص ۳۷، ح ۱۰۱۳۸)
به نظر می رسد منابع شناخت مردم از حوادث و مسائل اجتماعی منحصر به رسانه ها نیست و آنان از راه های مختلفی از جمله مشاهده عینی و ارتباطات کلامی با دیگران از حوادث تلخ و انحرافات اجتماعی آگاهی مییابند از این رو تصور اینکه چشم و گوش مردم تنها از دریچه وسائل ارتباط جمعی به دنیای حوادث و انحرافات باز میشود خیالی بیش نیست لذا گزارش این گونه انحرافات اجتماعی توسط رسانه ها چنانچه با تحلیل و تبیین آسیبهای آنها و به منظور حفظ جامعه از گسترش انحرافات صورت گیرد امری مفید بلکه ضروری است که ضمن افزایش آگاهی مخاطبان رسانه ها موجب میشود که رفتار اجتماعی خود را بر این اساس تنظیم نمایند و از پیامدهای کجروی اجتماعی در امان باشند قرآن کریم بارها با بیان سرگذشت اقوام گذشته از انواع آلودگیها و انحرافات اجتماعی سخن به میان آورده است و مقصود از بیان آنها را عبرت آموزی و پیشگیری از وقوع و تکرار آنها در بین امت اسلامی برشمرده است. قرآن کریم در سوره یوسف داستان عشق و شیفتگی زلیخا به یوسف را با تمام جزئیات و تفاصیل آن بیان کرده و انحراف اخلاقی زلیخا را با انواع مکرها و ترفندهای آن تشریح نموده است ولی بی تردید مقصود از ارائه این گزارشها تقویت جنبه معنوی بشر میباشد. خداوند می فرماید و آن زن که یوسف در خانه او بود، از او تمنای کامجویی کرد درها را بست و گفت: بیا به سوی آنچه برای تو مهیاست. گفت به خدا پناه میبرم او صاحب نعمت من است مقام من را گرامی داشته مسلماً ظالمان رستگار نمیشوند آن زن قصد او کرد و او نیز اگر برهان پروردگار را نمی دید، قصد وی مینمود این چنین کردیم تا بدی و فحشا را از او دور سازیم؛ چرا که او از بندگان مخلص ما بود(1).(يوسف ٫ ۲۳-۲۴)
در این آیات هر چند خداوند از انحرافات اخلاقی زن عزیز مصر، سخن به میان آورده و آن را برای همه مردم بیان کرده است این اطلاع رسانی را با تحلیل تذکر و شیوه معنوی رهایی از انحرافات اجتماعی توأم ساخته است.
قرآن کریم در هنگام بیان تاریخ قوم لوط به اعمال ناشایست آنها اشاره کرده و می فرماید: قوم لوط فرستادگان را تکذیب کردند هنگامی که برادرشان لوط به آنان گفت: آیا تقوا پیشه نمیکنید؟... یا در میان جهانیان شما به سراغ جنس ذکور می روید و همسرانی را که پروردگارتان برای شما آفریده است، رها می کنید؟(2)(شعراء ٫ ۱۶۰ ۱۶۶)
قرآن کریم انحرافات اجتماعی آن قوم را ذکر کرده ولی در ضمن بیان این انحراف جنسی به راه درمان آن یعنی ازدواج اشاره میکند. همچنین موارد دیگری همانند قتل هابیل توسط قابیل در قرآن ذکر شده است ولی به جهت اینکه در کنار نقل این خبر مضرات و پیامدهای آن انحراف تحلیل و تبیین می شود، از اشاعه فحشاء، شکستن قبح گناه... و سایر کارکردهای منفی که در این رابطه وجود دارد جلوگیری می شود.
با استشهاد به آیات گذشته ملاک نقل و گزارش انحرافات به طور گسترده مشخص می شود. این ملاک همان طور که در مورد قرآن وجود دارد، در مورد رسانه های جمعی هم محقق است و آنها باید در کنار ذکر حوادث به جنبه عبرت آموزی حوادث جهت پیشگیری از وقوع انحراف توجه داشته باشند و در این راستا، به تحلیل انحرافات و راه های مبارزه با آن و شیوه های جایگزینی مثبت آنها اشاره نمایند و اگر به صرف نقل و ذكر انحرافات اکتفا شود افزایش دامنه و نوع کارکردهای منفی رسانه ها دور از انتظار نخواهد بود.
زمانی که نقش انکار ناپذیر رسانه ها را در جامعه در ترویج معروف ها و منکره مشاهده می کنیم این پرسش مطرح میشود که آیا رسانه ها مجازند بدون طرح و برنامه مدونی به تولید تدوین برنامه ها و اطلاع رسانیهای خود بپردازند؟ آیا این خود ضربه مهلکی به پیکره اجتماع وارد نخواهد کرد؟
422
رازداری و افشای سر
رازداری و افشای سر را میتوان فضیلت و رذیله اخلاقی به شمار آورد. همچنین میتوان افشای سر از مصادیق هتک حرمت و مسئله تجسس درباره اسرار دیگران به حساب آورد. از یک سو، حفظ آبرو و حیثیت افراد لازم است و نباید راز آنها را کشف کرد و آبرویشان را ریخت از سوی دیگر میبایست آنها را معالجه کرد. در صورتی که بتوان بین این دو ارزش جمع کرد؛ یعنی کاری کرد که خطاکار متنبه شود و دست از کار زشتش بردارد بدون اینکه آبرویش حتی نزد شخص ارشاد کننده بریزد در این صورت اشکالی پیش نمی آید. چنان که بتوان او را راهنمایی کرد تا کتابی بخواند از موعظه ای استفاده کند یا خودش کلیاتی را برایش مطرح نماید و بدون اینکه به او بگوید من میدانم که تو مرتکب کار زشتی هستی زیانها و عواقب آن کار را برایش بیان کند هم آبرویش نریزد و هم متنبه بشود امری بسیار پسندیده است. درباره این مسئله بسیار مهم و حیاتی حضرت رضا می فرمایند: «بر شما باد راز پوشی در کارهایتان در امور دین و دنیا روایت دیگر آن حضرت این که افشاگری کفر است و نیز این روایت که فرمودند کسی که افشای اسرار میکند با قاتل شریک است همچنین آن حضرت فرمودند: هرچه از دشمن پنهان می داری دوست تو هم بر آن آگاهی نیابد اینها همه از مصادیقی است که به منکر بودن عمل افشای سر تأکید دارند و چه بسا همین افشای اسرار زندگی مایه یک عمر بدبختی و بیچارگی افراد شود به همین دلیل حضرت رضا بسیار تأکید داشتند، از این عمل زشت و خانمان سوز دوری و پرهیز نمایید.
520