رويكردهای مبتنی بر اخلاق

از جمله مباحث مهم در علم اخلاق و فلسفه ی اخلاق ، بحث از اصول اخلاقی است. چگونه می توانیم از رفتار امام رضا (ع) اصول اخلاقی ای که این رفتار مبتنی بر آن است بیرون بکشیم؟ ما در مطالعه ی اخلاق امام رضا دو رویکرد میتوانیم داشته باشیم یکی رویکرد اجمالی است که طبق آن ما می توانیم مجموعه ای از صفات ، ملکات ، خوی ها و رفتارهای امام را در نظر بگیریم و از آنها بهره مند شویم و یکی رویکرد تفصیلی که طبق آن با سیره امام رضا (ع) آشنا می شویم یعنی با مجموعه ی اصول حاکم بر زندگی امام ، در وجوه مختلف اجتماعی ، مدیریتی ، خانوادگی ، سیاسی ، نظامی و اقتصادی آشنا میشویم ، یعنی با مجموعه ی اصول حاکم بر زندگی امام در وجوه مختلف اجتماعی ، مدیریتی ، خانوادگی ، سیاسی ، نظامی و اقتصادی آشنا می شویم . یعنی امام رضا در زندگی اصولی داشته است که اینها اصول منطق عملی است و ما در رویکرد دوم با این اصول آشنا میشویم و هر دو این رویکردها مفید است. زیرا امام رضا (ع) برای ما میزان است به این معنا که ما رفتار خود را باید با امام رضا (ع) تنظیم کنیم و او را معیار و ملاک و محک خود قرار دهیم. خداوند فرموده است : ما کتاب نازل کردیم اما در کتاب میزان هم قرار دادیم. پیامبر ، امیرالمومنین و امام رضا (ع) و سایر ائمه میزانند و با میزان قرار دادن آنها میتوانیم به سرمنزل مقصود برسیم.

146

ارزیابی سیره عملی امام رضا (ع) در باب تربیت

از آنجا که هر امری قواعد و مختصات خاص خود را می طلبد و هیچ کاری بدون آشنایی با این امور به سامان نمی رسد در مقوله ی سیره عملی امام رضا (ع) در باب تربیت نیز آشنایی با قواعد و مختصات سیره عملی حضرت (ع) در این راستا به لحاظ دستیابی به زیباشناختی این سیره امری لازم و ضروری است که بدان پرداخته خواهد شد:

۱. مختصات

در ارزیابی سیره عملی امام رضا (ع) در باب تربیت به دو ساحت مختصات و زیباشناختی بر میخوریم که ابتدا به طرح مختصات با زیر سامانه هایی همچون تمهیدات و مقومات، خاستگاه و بنیان و نیز مبانی و پایه ها اشاره خواهد شد.

 ۱-۱) تمهیدات و مقومات سیره عملی علی بن موسی الرضا (ع) در باب تربیت بی گمان عوامل متعددی در شکلگیری اندیشه ها و سیره عملی حضرت رضا (ع) در باب تربیت و به وجود آمدن شاکله ی این نوع رفتار در ایشان نقش داشته است. عوامل موثر در تربیت یعنی ه وراثت، محیط محیط خانوادگی، سیاسی، آموزشی و....) ، دوره خاص تاریخی، اوضاع و احوال و شرایط زمانی تحولات اجتماعی و سیاسی اقتصادی و فرهنگی زندگی امام نوع بینش و سلوک زندگی حساسیت ها ویژگیهای روحی و فکری و..... 

-ریشه، محیط و اصالت خانوادگی

خانه و خانواده نخستین محیطی است که انسان را تحت تاثیر روابط و مناسبات خود قرار می دهد. همه چیز این محیط و مخصوصا عوامل انسانی آن بسیار تاثیر گذار است و تاثیر پذیری کودک و روابط عاطفی درون خانواده بر آن می افزاید سالهای نخست تربیت بسیار اهمیت دارد، زیرا در این سالهاست که ساختار جسمانی، عاطفی، اخلاقی و عقلانی شکل می گیرد. کودک در خانواده چشم به جهان میگشاید و عادات و اخلاق خود را از خانواده فرا می گیرد و روابط انسانی و عاطفی را در آنجا می آموزد کودک از تمام گرایشها و محرکهای درون خانواده تاثیر می پذیرد و رفتار او به تبع رفتار خانواده شکل می گیرد. کودک به مجرد اینکه زبان مادری را در خانه فرا می گیرد از طریق گفتگو و پرسش افکار و آرای اعضای خانواده را فرا می گیرد و تحت تاثیر آنها واقع می شود. والدین نه تنها مامن و پناه کود کند بلکه نخستین آموزگار و راهنما و الگوی اویند. بنابراین تربیت ابتدایی انسان به طور طبیعی با روش الگویی شکل می گیرد. کودک در چند سال نخست زندگی خود همه ی کارهایش را از الگوهای پیرامون خود که در درجه ی اول پدر و مادر اویند الگوبرداری میکند و با تقلید از آنان رشد می کند و ساختار تربیتی اش سامان می یابد حال اگر این محیط با فراهم نمودن بستر مناسب، امکان پدید آمدن فضایل اخلاقی - تربیتی را در حد بالایی برای فرد فراهم آورد، در واقع از ایجاد زمینه هایی که تاثیری منفی به دنبال دارد پیشگیری نموده است و میتواند رذایل تربیتی را دور نماید و در واقع سنگ زیربنای شخصیت او را در محیطی پاک پی ریزی نماید. بروز هرگونه رفتارهای تربیت محور در سیره عملی امام رضا (ع) با افراد و اشخاص مختلف و حتی معاندین و مخالفین سرسخت ایشان جای تعجبی ندارد، زیرا به واقع حضرت رضا (ع) نیز در چنین محیط خانوادگی مساعد و مناسبی رشد و پرورش یافت و حقیقت نیز جز این نیست که ایشان در خاندانی چشم به جهان گشود که پیوسته کوله بار هدایت خلق را بر دوش کشیده بودند و حضرت (ع) نیز میراث دار تربیت آن بزرگان بود اما در زمانی دیگر و با رسالتی منطقی ، محکم و استوار در ترسیم اثبات حقانیت نظریات و تفکرات اسلام و حتی مجاب نمودن مدعیان گوناگون به لحاظ جذب نمودن آنان به مکتب روشنی بخش اسلام و نیز تاثیر گذاری بر تربیت ایشان امام رضا (ع) از جانب پدر به تبار امام موسی (ع) یعنی امیر المومنین و فاطمه زهرا (س) و در نهایت رسول اکرم (ص) پیوند میخورد و این همان بزرگترین افتخار خانواده ی وی بود که خاندانش افرادی هدایتگر نیکو سرشت و خیر خواه برای همگان در راه دین بودند؛ چرا که این بزرگواران برنامه های هدایتگر تربیتی خویش را استوار بر این دستور الهی ساخته بودند که: «فلذلک فادع و استقم كما امرت و لا تتبع اهواءهم و قل آمنت بما انزل الله من كتاب و امرت لا عدل بينکم سپس برای این وحدت دین و عدم پراکندگی در آن - آنان را به برپا داشتن دین) بخوان و چنانکه فرمان یافته ای استوار و پایدار باش و از هوا و هوسهای آنان پیروی مکن و بگو به کتابی که خدا فرو فرستاده است ایمان آوردم و فرمان یافته ام تا میان شما به عدل و داد رفتار کنم [شوری ٫ ۱۵]

در حقیقت امام رضا (ع) فرزند کسی امام موسی کاظم (ع)) است که ایشان را با القاب زیبنده ای چون: کاظم فرو خورنده ی خشم)، صابر (استوار) ، زاهد (پارسا)، زاهر (روشن)، سید (آقا)، وفي (وفادار) امین امانت دار نفس زکیه نفس پاک، باب الحوائج (محل بر آورده شدن نیازها)، زين المجتهدین زینت تلاشگران و... همگان می شناختند. شخصیتی (امام کاظم) که در برابر ناملایمات و نامردمی ها و نیز بی ادبی های دیگران سخت بردبار بود و هماره غیظ را مانند جرعه ای گوارا فرو میبردند سمی الکاظم لكظمه من الغيظ و در حقیقت مصداقی روشن بر آیه او الكاظمين الغيظ والعافين عن الناس [آل عمران ٫ ١٣٤] بودند. مادر امام رضا (ع) نیز زنی دانا پرهیزگار عفیف پاک و پاکدامن بود که امام موسی بن جعفر پیرامون وی می فرمودند: پدر و جدم در رویایی بر من وارد شدند و پارچه ای از حریر با آنان بود، چون آن را گشودند صورت زنی بر آن نقش بود فرمودند از این جاریه بهترین اهل زمین بعد از تو به دنیا خواهد آمد و.... شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ١٩٥].

لذا امام رضا (ع) از اوان کودکی در دامن چنین انسانهای با معرفتی رشد، پرورش و تربیت یافت و از همان لحظات نخست بهمراه پدرش با مفاهیم عفو گذشت، مدارا و بخشش و به تعبیری آموزش درسهای عملی از اخلاق و تربیت خو گرفت بگونه ای که ایشان شاهد برخوردهای عملی تربیتی و هدایتگر امام کاظم (ع) با کجراهگیها و خرافات عصر خویش بودند علامه مجلسی، بحار الانوار، ج ٤٨، ص ٢٠٢].

سلوك و بندگی و هدایتگری

وجه قالب سیره عملى على بن موسى الرضا (ع) پیرامون تربیت در برخورد با همگان، سلوک و بندگی ایشان و به تبع این وجه شان هدایتگری حضرت (ع) از منظر عشق به مخلوق و بندگی خالق نسبت به آنان بود؛ بگونه ای که در گام زدن در این عرصه و تلاش برای حمایت از کیان اسلام در راستای زدودن تفکرات آسیب زای تربیتی چه پیش از رسیدن به مقام امامت در کنار پدر بزرگوارشان امام کاظم (ع) و چه پس از عهده داری منصب امامت با بکارگیری سیاست جلب محبت و جذب مودت برای پیشبرد اهداف تربیتی اسلام صادقانه تلاش می نمودند. نکته ی حائز اهمیت در این سیره عملی تربیت محور خضوع و خشوع ایشان جهت هدایت آفرینی در همه لحظات با همه انسانها و گروههای علمی و از آن جمله فرق، نحل و مکاتب و جریانهای گوناگون و حتی منحرفین این گروهها و عقاید بود به نحوی که ایشان در راستای نهادینه نمودن سیره عملی تربیتی ناب خویش در جامعه با تکیه بر اصل سلوک و بندگی و هدایتگری به تنقیح و تبیین معارف دینی اقدام می نمودند و از این راه، شیوه و رسم تحقیق صحیح و تحصیل آداب شایسته را به همگان یادآوری می نمودند در حقیقت سیره عملی تربیتی هدایت افزای امام رضا (ع) در برخورد با جامعه بر این اساس شکل گرفته بود که جز از پایگاه سلوک و بندگی تهذیب و تربیت یافتگی نه خود انسان می تواند به کمالی حقیقی دست یابد و نه میتواند در عرصه ی هدایت و به تعبیری جذب قلوب و مودت به درستی عمل نماید. نمونه عملی این سیره ی والا را می توان در سفر امام رضا (ع) به خراسان در برخورد با غلامان و کنیزکان در آموزش مستقیم سیره تربیتی خویش جهت تاثیر گذاری بر تربیت آنان مشاهده کرد شیخ کلینی اصول کافی، ج ۴، ص ۲۳] و آنگاه که به این نحوه ی برخورد و سیره امام رضا (ع) ایراد وارد نمودند حضرت (ع) فرمودند: «پروردگار ما یکی است و پاداش هم بر کردار است همان سپس در ادامه فرمودند: «آگاه باشید که ادب نتیجه ی تحمل و سختی است، هر که سختی را تحمل کند به ادب دست یابد (همان، ج ۱، ص ٢٤].

٢ - ١) خاستگاه و بنیان سیره عملی حضرت رضا (ع) در باب تربیت

بخشی از درک درست ارزیابی سیره عملی امام رضا (ع) در باب تربیت در مواجهه با افراد جامعه نیازمند مطالعه و تحلیل خاستگاه طرز تفکر و سیره ایشان در این رابطه است؛ چرا که از مسیر این خاستگاه و بنیان تربیتی است که هر فرد برخوردها و رفتارهای همراه با معرفت خویش را در مجموعه امور جامعه ایفا می کند. رفتار خاصی چون مهربانی مودت مهرورزی ایثار و یا برعکس ،ظلم ستم خشونت تهدید ارعاب و... به عبارتی این همان خاستگاه و بنیان تربیتی قابل انتظار است که برای هر فرد در جایگاه و موقعیت های مختلف وجود دارد. مثلا رفتار تربیتی که انسان از یک فرد موحد و با خدا در جامعه انتظار دارد، متفاوت از انسان دیگری است. حال باید دید خاستگاه و بنیان سیره عملی امام رضا (ع) در باب تربیت در برخورد با همه افراد جامعه کجاست و چگونه است که ایشان پس از گذشت قرنها به عنوان چهره ای برجسته و نقش آفرین در وادی تربیت عملی نیز چون سایر امور در آن دوره حساس مطرح است؟ در پاسخ باید گفت بی شک بروز و ظهور این نوع رفتارهای تربیت محور (رفتار تربیتی عملی توام با معرفت و شناخت در برخورد با انسانها نشات یافته از اسلام است. اسلامی که رحمت، حریت، بصیرت، رفاهت، اخوت، کرامت، عزت، عبودیت، عدالت ومساوات را به بشریت هدیه نموده است نه اسلام خشونت، جنایت ، خیانت، شهرت ، ملوکیت و تربیت مبتنی بر خاندان اموی و عباسی بازخوانی وقایع آن روزگار نیز به خوبی نشان می دهد که امام رضا (ع) با بهره گیری از این مساله خاستگاه و بنیان عملی هدایت آفرین و توام با بصیرت و جذب قلوب خویش در تربیت به برخورد با مردم جامعه و حتی افراد منحرف اقدام می نمودند و در پیشبرد اهداف تربیتی اسلام و هدایت جامعه لحظه ای تردید ننمودند؛ چرا که خاستگاه و بنیان اندیشه و سیره عملی امام رضا (ع) در این خصوص در رابطه با همگان و حتی معاندین و مخالفین همان اسلام راستین و خدا پرستی بود. و به تعبیری دیگر آنچه در عرصه سیره عملی امام رضا (ع) از ایشان ظهور یافته است، ریشه در فرهنگ قرآنی، نبوی علوی و.... دارد و راهی که حضرت (ع) در مسیر تربیت عملی هدایت افزای خویش طی کرده است راهی اساسی است که قرآن و پدران بزرگوارش برای وی ترسیم کرده اند: «ليقوم الناس بالقسط » [ حديد ٫ ٢٥]. «لا تظلمون ولا تظلمون» [بقره ٫ ۲۸] و در حقیقت ایشان ادامه دهنده اسلامی است که مدارا، صبر گذشت و عطوفت را به همگان یادآوری می نماید [بحار الانوار، ج ٧٢، ص ٤٦٠].

 بنابراین آنچه سیره عملی حضرت رضا (ع) را در باب تربیت سامان داده و خاستگاه و بنیان برخوردهای تربیت محور را در رابطه با جامعه شکل میدهد عبار تست از فهم درست تربیت دینی، درک جامع از شریعت تربیت محور و دریافت و اجرای هندسه ی صحیح تربیت اسلام تاثیر گذار.

فهم درست تربیت دینی

خاستگاه سیره عملی امام رضا (ع) در برخورد با انسانها در درجه نخست به فهم درست ایشان از دین و تربیت نهفته در آن باز میگردد؛ تربیتی اسلامی بر اساس قرائت نبوی، علوی و سایر ائمه (ع) و با رویکرد خالصانه و متقیانه در این وادی از اینرو، امام رضا(ع) در سیره ی عملی خویش با فهم درست از تربیت اسلامی به خوبی می دانستند که ذات شریعت اسلام و تربیت در آن اهداف متعددی را برای این آیین به دنبال می آورد که یکی از مهم ترین این اهداف جلب محبت و مودت مردم است و حضرت (ع) با بهره برداری از همین سیره عملی تربیت آموز بود که به یاران خویش پیوسته توصیه می فرمودند: «حببونا الی الناس؛ مردم را دوست دار ما سازید [بحار الانوار، ج ۷۸، ص ٣٤٨] و در یک دستور المعل دیگر می فرمودند: «جدوا الینا کل موده؛ همه ی مودت را به سوی ما جذب نمایید [ همان ] . لذا امام رضا (ع) با چنین سیره بصیرت آفرین عملی است که به برخورد با همه انسانها و حتی افراد معاند لجوج و سر سخت در گام نخست می پرداختند.

درک جامع از شریعت تربیت محور

سیره ی عملی هدایت افزای امام رضا (ع) در رابطه با افراد برخاسته از درک جامع ایشان از شریعت تربیت محور اسلام است. حضرت (ع) در سالهایی که در جوار پدر رشد کرده و تربیت می شد، بخوبی با مشاهده ی سیره عملی ایشان درک جامع و درستی از اسلام در جهت کسب معرفتهای تربیتی نمودند و تحت همان تربیت دریافتند که اسلام زمانی می تواند پاسخگوی همه نیازهای هدایتی آدمی و بهترین زمینه تربیت انسانی و به بیانی نیز در راستای خلق بینش و شعور به لحاظ هدایت گری و آگاه سازی باشد که وی آدمی آن را به شکل جامع دریافته و به آن عمل نماید. ایشان شنیده و دیده بودند که امام موسی کاظم (ع) که خود تربیت یافته ی مکتب صادق آل محمد (ص) است سالهای متمادی در دروان خلفای ستمگر عباسی نخست در کنار پدر و سپس در پاسداشت دانشگاه جعفری به صورت مبارزه ی منفی و ارشادی و گاه مثبت برای آگاه سازی و تربیت جامعه تلاشهای فراوانی نموده بودند پس طبیعی است که عموما در چنین محیطی تربیت شدن نیز نمی تواند شخصیتی چون امام رضا (ع) را در برابر تربیت منفعل و خفته در جامعه ی آن روز ایستا و غیر فعال نگه دارد اصول کافی، ج ۶، ص ٢٤٠]. از این رو حضرت (ع) با چنین بینش تربیتی است که در دفاع از آموزه های دینی و ادامه رسالت اجدادش اقدام به اجرای برنامه های تربیت محور و عملی اسلامی در رابطه با همگان می نماید. سیره عملی هدایت افزای تربیتی حضرت رضا (ع) در چنین جامعه ی آشفته ای در حالی صورت می گرفت که عده ای تنها به فکر راضی نگه داشتن دستگاه حاکمیت عباسی بودند و به تعبیری از این بازار آشفته به نفع خویش بهره برداری مینمودند و به مال اندوزی و رفاه بیشتر فکر می کردند و هر آنچه را که دستگاه حاکمیت برای گمراهی جامعه از آنان درخواست می نمودند اجابت میکردند و بدین نحو تربیت مردم را در دستان خود می گرفتند.

دریافت و اجرای هندسه ی صحیح تربیت اسلام

سومین عامل در خاستگاه و بنیان سیره عملی بصیرت افزای تربيتي على بن موسى الرضا (ع) در برخورد با جامعه جهت بسط و گسترش معارف تربیتی دریافت و اجرا نمودن هندسه ی صحیح تربیت اسلام بود. هندسه ی تربیتی که به قرائت ترجمان نبوی و... از فرهنگ تربیت محور اسلام، جهت اثبات برتری این آیین وحیانی از سوی امام رضا (ع) جهت تاثیر گذاری بر تربیت مردمان ارائه گشت چرا که ایشان می دیدند که تربیت ناب و معرفت افزای فرهنگ اسلام اصیل و حقیقی در این دوران نیز بسوی انحراف پیش میرود و تربیت عباسی، جای فرهنگ تربیتی نبوی را گرفته است و در چنین شرایطی هندسه های ناموزون، غیر تربیتی غیر علمی، غیر معتدل، نابخردانه و کج راه و منحرف از تربیت اسلامی در جامعه با شاخصه مطرحی در راس آن چون تغییر و تحول در بافت رفتاری و نیز بینشی و ارزشی مردمان ارائه گشته است و به تعبیری هندسه ی تربیتی موزون و لطیف و معتدل و خردمندانه و آگاه بخش فرهنگ تربیت اسلامی در حال تغییر و تحول است و گاه نیز حکومت با جانبداریهای بیمورد از تربیتهای ناصواب و غیر اصولی گروههای منحرف و کج اندیش بر سامانه تربیتی مردم فضا را بیشتر آشوب زده می نماید. در چنین هنگامه ای است که حضرت (ع) با دریافت و اجرای هندسه ی صحیح تربیت اسلامی تمام سعی و همت خویش را در راستای حفظ تعالیم ناب تربیت اسلامی و ایجاد شور و شوق در پذیرش این مباحث در جامعه با اقدامات عملی خویش می نماید تا حقایق و اصول تربیتی اسلام را آنطور که هست عرضه نماید تا در غوغای بی تدبیری ها در سامانه ی تربیت تربیت اصیل و حقیقی اسلامی گم نشود و گمراهی ها و تیرگی ها بر حق و واقعیت غلبه ننماید. در هندسه ی تربیتی جامعی که حضرت رضا (ع) در سیره عملی خویش از تربیت اسلامی در برخورد با مردم برای هدایت ایشان به جامعه ارائه می نماید، همه برای اصلاح و هدایت انسان است؛ چرا که ایشان معتقدند همه ی انسانها تربیت پذیرند و بیش از هر چیز و هر کس مقدرات آنها به وسیله ی خودشان شکل می گیرد و هر گونه تغییر و دگرگونی در خوشبختی و بدبختی آنها در درجه ی نخست به خود ایشان باز می گردد و اگر حکومت در مسائل علمی - فرهنگی تربیتی اخلاقی و.... شخصیت آنان را نادیده می انگارد و حقایق را بگونه ای دیگر برای آنان جلوه میدهد همه از خودشان است و بدین جهت است که ایشان با سیره عملی تربیت محور و هدایت آفرین خویش به آگاه سازی تربیتی جامعه پرداخته و در جای جای مختلف میخواهد با شناخت درست دین و آموزه های آن حرکت و تحول تربیتی صورت بگیرد.

۱-۳) مبانی و پایه های سیره عملی امام رضا (ع) در باب تربیت

در ارزیابی سیره عملی امام رضا (ع) در باب تربیت مبانی و پایه ها نیز بخش دیگری را تشکیل میدهند که هم چون سایر مباحث پیشین در چارچوب مبانی و پایه های تربیت نبوی که برخاسته از تربیت اسلامی است قرار میگیرد؛ لذا دیدگاهها و سیره عملی در باب تربیت خلاق ایشان در این قسمت نیز در برخورد با اجتماع مشابهت فراوانی با سیره عملی پدران بزرگوارش پیرامون تغییر تحول و اصلاح تربیتی - اخلاقی جامعه دارد.

صص182-176