برابری و برادری

برابری و برادری در جوامع بشری آرزویی دیرینه همه انسانهای بیدار به ویژه مصلحان و چاره اندیشان دردهای جامعه است. نا گفته روشن است که رهبران و اولیای الهی پیشگامان این میدانند این پیشگامی را در وجود امامی مهربان و رئوف همچون امام رضا میبینیم که در تعامل با دیگرانحتی با غلامان و زیر دستان رفتاری برابر و برادرانه دارد.

به روایت عبد الله بن صلت مردی از اهل بلخ میگوید: به هنگام هجرت امام رضا ما به مرو همراه آن حضرت بودم روزی همگان را بر سفره فراخواند و غلامان از سیاه و غیر سیاه آمدند و بر سفره نشستند. به آن حضرت گفتم:

فدایت شوم آیا بهتر نیست که برای اینان سفره ای جداگانه بیندازند؟ فرمود:

مه إن الرب تبارك وتعالى واحد، والأم واحدة، و الأب واحد، والجزاء بالأعمال؛ خاموش باش خداوند بزرگ یکی است پدر همه یکی است، مادر همه یکی است و پاداش هر کسی بسته به کردار اوست. (2. کلینی، محمد بن يعقوب، الكافي، ج ۸، ص ۲۳۰ )

از این سخن امام رضا این نتیجه را میتوان گرفت که اگر امروزه، در جوامع بشری مشکلی اساسی به نام تبعیض وجود دارد اما امام رضا با رفتار خود و جوابی که به آن مرد بلخی داد تبعیض را مردود و امری ناروا دانسته است.

ص174

مهمانی و مهمان داری

از جمله آدابی که از آغاز شکل گیری جامعه در میان بشر، مطرح بوده و هست، مسأله مهمانی و مهمانداری است که تا کنون به صورت های مختلف تداوم یافته است و به سبب آنکه انسان موجودی اجتماعی است از رفت و آمد در قالب مهمانی استقبال میکند.

اگر چه هر جامعه ای در معاشرت آدابی خاص دارد اما آنچه در طول تاریخ بشر، غیر قابل انکار بوده و با زندگی اجتماعی او عجین گشته این است که هر ملتی و پیروان هر مکتبی برای مهمان خود احترامی ویژه قائل اند. شریعت اسلام نیز که همواره در اندیشه اصلاح رفتارهای اجتماعی پیروان خود است برای این بخش از زندگی راهکارهایی ویژه ارائه نموده است. پیامبر اکرم که در اشاره به بخشی از آداب مهمانی و اینکه چه کسی را مهمان کنید و به مهمانی چه کسی بروید در وصیتی به جناب اباذر فرمود: يا أبا ذر لا تُصاحب إلا مؤمناً، ولا يأكل طعامك إلا تقى و لا تأكل طعام الفاسقين. يا أباذر، أطعم طعامَكَ مَن تُحِبُّه في الله، وكُلْ طَعامَ مَن يُحِبُّك في الله؛ اى اباذر جز با انسان مؤمن مصاحبت مکن، جز شخص پرهیزگار غذای تو را نخورد او را مهمان مکن و تو نیز غذای فاسق را مخور مهمانی او را نپذیر ای اباذر کسی را با طعام دادن مهمان کن که او را در راه خدا دوست داری و بر کسی مهمان شو و غذایش را بخور که تو را در راه خدا دوست دارد. (1. همان، ج ۱۶، ص ۴۳۰)

امام رضا که در مکتب اسلام پرورش یافته هم آداب بایسته مهمانی را گوشزد کرده و هم خود بهتر از دیگران آنها را رعایت نموده است. آنچه در لا به لای احادیث میخوانیم نمونه ای از این آدابی میباشد که در زندگانی و رفتار امام رضاء تجلی یافته است. در رفتار و گفتار آن حضرت جلوه هایی درباره مهمان و مهمانی وجود دارد که برخی را یادآور می شویم.

هماهنگی با خانواده

بدیهی است که مهمانی دادن دردسرهای مخصوص به خود را دارد که به تنهایی نمیتوان از عهده میزبانی و پذیرایی آبرومند برآمد، بلکه لازم است اعضای خانواده دست به دست هم داده و به کمک یکدیگر مهمانی آبرومندی را ترتیب دهند. از این رو لازم است پیش از دعوت از دوستان و ترتیب مهمانی با همسر، فرزندان و دیگر افراد دخیل در مهمانی مشورت و هماهنگی های لازم به عمل آید تا هم مهمانی به صورت آبرومند برگزار شود و مهمانان از آن خاطره ای خوش داشته باشند و هم پس از مهمانی اختلاف و کدورتی پیش نیاید و خاطره ای تلخ به جای نماند.

امام رضا در این باره که نباید مردها برای خود شیرینی و جلب رضایت دیگران، خانواده خود را به زحمت اندازد به نقل از جد بزرگوارش امام علی می فرماید:

أنه دَعَاهُ رَجُلٌ، فَقَالَ لَهُ: قد أجبتك على أن تضمن لي ثلاث خصال: قال: و ما هي يا أمير المؤمنين؟ قال: لا تُدْخِلُ عَلَي شيئًا من خارج ولا تُدَّخِرُ عَنِّي شيئًا في البيت، و لا تجحف بالعيال؛ مردی آن حضرت را به مهمانی دعوت کرد، آن حضرت فرمود: دعوت شما را میپذیرم مشروط بر اینکه قول بدهی سه چیز انجام ندهی او گفت: آنها کدام اند؟ فرمود: اولاً برای پذیرایی از من چیزی از بیرون تهیه نشود آنچه در منزل باشد بر سر سفره آورده شود. ثانیاً آنچه در خانه داری از من دریغ نورزی ثالثاً به زن و فرزندانت اجحاف نکنی آنان را برای پذیرایی از من به زحمت نیندازی(1. ابن بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۴۵)

وسیله رفت و برگشت

یکی از آداب پذیرش مهمان این است که بسته به موقعیت و حال مهمان برای ایاب و ذهاب او وسیله فراهم گردد. این را از امام رضا بیاموزیم که در خبر احمد بن ابی نصر بزنطی چنین آمده که می گوید:

آنگاه که امام رضا مرا به منزل خود دعوت نمود، برای من مرکبی فرستاد که با آن به خدمت آن حضرت شرفیاب شدم و در هنگام بازگشت، چون پاسی از شب گذشته و دیر شده بود امام فرمود: اکنون دیر شده، اگر مشکلی نیست امشب نزد ما بمان و فردا صبح تشریف ببر پیشنهاد امام را پذیرفته، آن شب در منزل امام ماندم حضرت در هنگام خواب دستور داد تا رختخوابی مخصوص برای من بگسترانند و ملافه ای مخصوص روی من بکشند. (2. همان، ج ۲، ص ۲۱۲)

تأمین نیازمندیهای مهمان

از دیگر اموری که باید میزبان همواره نسبت به مهمان رعایت کند تأمین نیازمندیهای مهمان است هر چند که چیزی کوچک مانند چوب خلال باشد من حق الضيف أن يُعَدَّ لَه الخلال؛ از جمله حق مهمان این است که چوب خلال برای او فراهم آید.(1. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۷۵، ص ۴۵۵ )  تأمین آب شرب از جمله این نیازمندی هاست. ابوهاشم جعفری در این باره به نقل از امام رضا می گوید:

روزی نزد امام رضا بودم بسیار تشنه بودم هیبت آن حضرت مانع شد که در حضور او آب طلب کنم خود آن حضرت آب طلبید و به من تعارف کرد فرمود: ای اباهاشم آبی گوار است بگیر و بنوش که تشنگی ات را بر طرف می کند. (2. همان، ج ۴۹، ص ۴۸)

عدم توقع کار از مهمان

مطلب دیگری که در ادامه تکریم مهمان شایسته یادآوری است، عدم توقع کار از مهمان است. در این باره راوی به نقل از امام رضا می گوید:

نَزَلَ بأبي الحسن الرضا عليه السلام - ضيف، و كان جالساً عِندَه يُحَدِّثُه في بعض الليل فَتَغَيَّرَ السَّراجُ، فَمَدَّ الرَّجُلُ يده ليُصلحه، فَزَبَرَه أبو الحسن عليه السلام ، ثم بادره بنفسه فأصلحه، ثم قال له: إنا قوم لا نستخدم أضيافنا؛ مهمانی بر امام رضا الوارد شد و تا پاسی از شب در نزد آن حضرت نشسته بود و سخن می گفت که ناگهان نظم چراغ به هم خورد همین که مهمان برای اصلاح چراغ دست بالا زد، امام او را از این کار بازداشت و خود به اصلاح آن مبادرت کرد و سپس فرمود: ما خاندان قومی هستیم که هرگز مهمان خویش را به کاری وانمی داریم (3. کلینی، محمد بن يعقوب، الکافی، ج ۶، ص ۲۸۳)

بدرقه مهمان

از آن رو که شریعت اسلام مهمانی را امری مهم می داند و برای مهمان شأن و منزلتی ویژه قائل است در حفظ منزلت او چه در هنگام ورود و چه در زمان خدا حافظی دستوراتی حساب شده داده است که با روان انسان در حالت های متفاوت موافقت دارد از جمله این دستورات شیوه به بدرقه مهمان است که هنگام خداحافظی صورت میگیرد امام رضا در اشاره به این ادب از آداب مهمانداری، به نقل از رسول خدالله فرمود: من حق الضّيفِ أَن تَمْشِي مَعَهُ، فَتُخْرِجُه من حريمك إلي الباب؛ از حقوق مهمان آن است که در هنگام رفتن او را بدرقه کرده تا بیرون از خانه خود راهنمایی کنی(1. ابن بابویه، محمد بن علی (شيخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۷۵ )

رعایت حقوق همسایگان

از بدیهی ترین و عمومی ترین حقوق شهروندی در زندگی اجتماعی رعایت حقوق همسایگی است. این حقوق در نظام اجتماعی اسلام از جایگاه و منزلتی ویژه برخوردار است تا آنجا که قرآن کریم بعد از دستور به پرستش خدا ضرورت نیکی به همسایگان دور و نزدیک و رعایت حقوق آنان را در کنار احسان به والدین آورده میفرماید و اعبدوا الله و لا تشركوا به شيئًا، و بالوالدين إحسانًا، و ... الجار ذي القربى والجار الجنب ؛ خدا را بپرستید و هیچ چیزی را همتای او قرار ندهید به پدر و مادر خود و همچنین... به همسایگان نزدیک و دورتان نیکی کنید. (2. نساء (۴): ۳۶)

امام علی اله در واپسین لحظات حياتشان توصیه به رعایت حقوق همسایگان را در کنار سفارش به قرآن کعبه روزه و نماز قرار داده و می فرماید: الله الله في جيرانكم، فإن رسول الله - صلى الله عليه و آله - أوصى بهم، ما زال يُوصي بهم حتى ظننا أنه سَيُورثهم؛ خدا را خدا را درباره همسایگانتان که رسول خدا پیوسته درباره آنان سفارش میکرد چندان که پنداشتیم همسایه از همسایه ارث می برد. (1. این بابویه محمد بن علی شیخ صدوق)، همان، ج ۱، ص ۷۲)

امام رضا نیز مانند دیگر پیشوایان ما این موضوع را از نظر دور نداشته و در ضرورت رعایت حقوق همسایگی هم به حسن همجواری توصیه نموده است و هم از کوتاهی در این باره هشدار داده است. آن حضرت در اشاره به ضرورت رعایت حقوق همسایگان حسن همجواری را در کنار داشتن تقوای الهی قرار داده و می فرماید

عَلَيْكُم بتقوى الله و الورع والاجتهاد و أداء الأمانة، وصدق الحديث و حسن الجوار فبهذا جاء محمد - صلى الله علیه و آله بر شما باد به پارسایی، ترس از خدا، کوشش در طاعت و بندگی امانت داری راست گویی و حسن همجواری اینها همان است که پیامبر اکرم آورده است. (2. نوری ،حسین مستدرک الوسائل، ج ۸، ص ۳۱۴)

آن حضرت در اشاره به تکریم همسایگان و زشتی همسایه آزاری، سخنی قاطع دارد که فرمود: ليس منا من لم يأمن جاره بوائقة؛ از ما نیست کسی که همسایه اش از دست او در آسایش نباشد. (3. ابن بابویه، محمد بن علی شیخ صدوق)، همان، ج ۱، ص ۲۸ )

اما اینکه همسایه آزاری چیست و مصادیق آن کدامند؟ باید گفت موارد زیر از مصادیق همسایه آزاری به شمار می آیند.

یک: ایجاد آلودگیهای صوتی مانند بوق و صدای دزدگیر ماشین صداهای دل خراش سیستمهای صوتی و جار و جنجال

دو: طراحی ساختمان به طوری که اشراف بر منازل همسایگان داشته باشد.

سه: سرک کشیدن از روی دیوار و از پشت پنجره به خانه همسایگان.

چهار: وارد کردن خسارتهای مالی مانند نصب ناودان، عدم محکم کاری سیستم های بهداشتی که موجب ضرر و زبان همسایگان گردد.

 پنج: ریختن زباله در حریم خانه همسایه یا ایجاد گرد و غبار و آلوده کردن فضای کوچه و خیابان

شش: ورود ناگهانی به خانه همسایگان و دخالت در زندگی شخصی آنان.

ص197