صله رحم
در رهنمودهای اجتماعی اسلام بعد از زن و شوهر و پدر و مادر داشتن رابطه با خویشاوندان از اولویتی ویژه برخوردار است تا آنجا که در قالب صله رحم امری واجب به شمار آمده است.
صله رحم یک حرکت انسان دوستانه است که قرآن و دیگر آموزه های اسلامی نسبت به آن اهمیتی فوق العاده قائل شده اند زیرا با تحکیم پیوند این واحد کوچک اجتماعی اجتماع بزرگ مسلمانان نیز شکل می گیرد و با اصلاح و تقویت این رابطه جامعه نیز از جنبه های مختلف معنوی اخلاقی، سیاسی و اقتصادی اصلاح و تقویت خواهد شد. از این رو مکتب اسلام از ارتباط خویشاوندان که خونشان در رگ و پوست یکدیگر در گردش است استفاده کرده به عنوان یک تکلیف بر پیروان خود واجب دانسته است تا به هر نحو ممکن با یکدیگر ارتباط برقرار نمایند. قرآن کریم در اشاره به اهمیت این خصلت اجتماعی و ضرورت به کارگیری آن در میان فامیل آن را در کنار ضرورت تقوای الهی آورده می فرماید و اتقوا الله الذي تَسَاءَلُونَ به والأرحام ؛ پروا کنید خدایی را که در هنگامی از یکدیگر چیزی می طلبید، نام او را می برید و از خویشاوندان نیز پروا کنید. (1. نساء (۴): ۱)
آن حضرت در اشاره به مضمون این آیه و ارتباط صله رحم با تقوای الهی فرمود:
إن اللهَ عَزَّ وَجَلَّ أمر بثلاثة مقرون بها ثلاثة أخرى: أمر بالصلاة والزكاة(2. اشاره دارد به آية وأقيموا الصلاة وآتوا الزكاة - بقره (۲): ۴۴ )، فَمَن صَلَّى و لم يزك لم تقبل منه صلاته. وأمر بالشكر له وللوالدين(3. اشاره دارد به آيه وأن اشكر لي ولوالديك، لقمان (۳۱): ۱۴ ) ، " فَمَن لم يَشكُرْ والديه لم يشكر الله. وأمر باتقاء الله وصلة الرحم، فَمَن لم يَصِلُّ رَحِمَه لم يَتَّقِ الله عز وجل؛ خداوند در قرآن به سه چیز امر نموده است و آن سه چیز را با سه چیز دیگر همراه ساخته است به نماز و زکات امر نموده است کسی که نماز به جای آورد و زکات نپردازد، نمازش قبول نیست و به سپاس و شکر گزاری برای خدا و والدین دستور داده است کسی که نسبت به پدر و مادرش سپاسگزار نباشد خدا را شکر نکرده است. به تقوای الهی و صله رحم امر نموده است پس کسی که صله رحم
به جای نیاورد در حقیقت تقوای الهی را نیز به جا نیاورده است. (4. ابن بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)، الخصال، ص ۱۵۶)
گستره صله رحم
نکته قابل توجه در این جا تعیین قلمرو صله رحم است که باید دید تا کجاست و تا چند پشت رحم صدق میکند؟ امام رضاء الله معيار وسعت صلة رحم را از جدش رسول خدا چنین روایت نموده است:
عن أبي الحسن الرضا عليه السلام، عن أبيه، عن آبائه، عن علي عليهم السلام - قال: قال رسول الله صلى الله عليه وآله : لما أسري بي إلى السماء رأيت رحماً متعلقة بالعرش تشكو رحماً إلى ربها، فقُلتُ لَهَا: كَم بَيْنَكَ وبينها من أب؟ فقالت: تلتقي في أربعين أباً؛ از امام رضا و از پدرانش از امام علی الله روایت شده است که رسول خدا فرمود: آنگاه که در شب معراج، مرا به آسمان بردند، فردی از خانواده را دیدم که به عرش خدا چنگ زده و به خدا از خویشاوند خود شکایت میکند. از او پرسیدم میان شما و او چند پشت فاصله است؟ گفت: ما در چهلمین پدر به یکدیگر می رسیم. (1. همان، ص ۵۴۰ )
همان طور که ملاحظه میشود دامنه صله رحم بسیار گسترده است و افزون بر عمو و عمه، دائی و خاله و فرزندانشان که بخش تردید ناپذیر صله رحم است شامل آبا و اجداد و فرزندان آنان نیز میشود که باید بر حسب وظیفه با همه رابطه خویشاوندی و حسنه داشت و به همه کمک و نیکی نمود.
آداب صله رحم
صلة رحم مانند هر یک از دیگر دستورات اجتماعی در اسلام، احکام و آداب
مخصوص به خود دارد. از جمله این احکام و آداب حداقل و حداکثری صلة رحم است. پیامبر اکرم له در اشاره به حداقلی این خصلت اجتماعی فرمود: صلوا أرحامكم ولو بالسلام؛ صله رحم کنید هر چند که با یک سلام باشد. (2. حائری محمد مهدی شجره طوبی، ج ۲، ص ۳۷۶)
امام رضا در اشاره به بخشی دیگر از آداب صله رحم، همراه داشتن چیزی به نام هدیه مانند چند کیلو میوه یک جعبه شیرینی و مانند آن را ضروری می دانند. این از آن روست که ممکن است فامیلی که قصد دیدن او را داریم در منزل چیزی برای پذیرایی نداشته باشد که در این صورت یا برای فراهم آوردن پذیرای به زحمت می افتد یا به دلیل نداشتن چیزی برای پذیرایی، شرمنده مهمان می گردد. امام رضا در ضرورت همراه داشتن چیزی هر چند که اندک باشد فرمود: صل رحمك ولو بشربة من ماء صله رحم کنید هر چند که با نوشاندن جرعه ای آب باشد.(1. کلینی، همان، ج ۲، ص ۱۵۱)این فراز حاکی از این است که صله رحم و تعهد شناسی نسبت به ارحام تنها با رفت و آمد و سلام علیک خشک و خالی نیست بلکه باید نسبت به مشکلات ارحام حساس بود و حتی المقدور به آن رسیدگی نمود.
امام رضا در جای دیگر خودداری از اذیت و آزار ارحام را بهترین نوع صله رحم دانسته و خطاب به عبدالله بن أبان میفرماید: يا عبد الله، عظموا كباركم و صلوا أرحامكم، فليس تصلونهم بشيء أفضل من كف الأذى عنهم ؛ أي عبد الله! بزرگان خود را تعظیم نمایید و صله رحم کنید هیچ چیزی در صله رحم بهتر از دست برداشتن از اذیت و آزار ارحام نیست. (2. طبرسی، ابو على فضل بن حسن، مشكاة الانوار، ص ۲۹۵)
آثار و فواید صله رحم
صلة رحم افزون بر آثار فراوان معنوی روانی و اجتماعی، آثار وضعی نیز دارد. بروز اخلاق نیک و سخاوتمندی(3. ابن بابويه، محمد بن علی شیخ صدوق)، الامالی، ص ۱۵۲) آسان شدن سکرات موت(4. همان، ص ۱۷۳ ) فزونی اموال آسانی حسابرسی در قیامت(5. کلینی، همان، ج ۲، ص ۱۵۰) و مانند آن از جمله این آثار است. برخی از این برکات را از زبان امام رضا میشنویم که در سخنی به نقل از جد بزرگوارش امام حسین الله فرمود: من سره أن يُنسأ في أجله ويُزاد في رزقه فليصل رحمه، کسی که دوست دارد عمری بلند و روزی فراوان داشته باشد، صله رحم به جای آورد. (1. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۷۱، ص ۹۱)
آن حضرت در جای دیگر فرمود: صلة الرحم مُنسأة في الأجل و مُحببة في الأهل؛ صله رحم مرگ را به تأخیر می اندازد و به فزونی محبت در میان
خویشاوندان می انجامد.
آن حضرت در اشاره به بخشی دیگر از آثار صله رحم، به نقل از پیامبر اکرم فرمود:
مَن ضَمن لي واحدةً ضَمِنْتُ له أربعةً: يَصِلُ رَحِمَه، فيُحِبُّه الله تعالى و يُوَسِّع عليه رزقه و يزيد في عمره و يدخله الجَنَّةَ الَّتِي وَعَدَه؛ کسی که به من قول دهد با خویشاوندان خود صله رحم کند من برای او چهار چیز ضمانت میکنم، خدا او را دوست بدارد خدا روزی او را فراخ گرداند خدا به عمر او بیفزاید و او را به بهشتی که به او وعده کرده است داخل گرداند. (2. همان، ص ۹۲)
ص182