کوشش در راه خدمت به خلق خدا
در مکتب و سیره ی عملی تربیت گستر امام رضا (ع) کوشش در راه خلق خدا به عنوان یک عمل صالح تربیتی مهمترین زاد و توشه ای است که انسان مومن باید برای سفر آخرت خود به همراه داشته باشد و با انجام این عمل بهروزی دنیا و آخرت را تامین کند. در این سیره سیره عملی رضوی که از جمله جامعترین مکتبهای تربیتی است به زندگی اجتماعی انسان و جمع گرایی او و نیز به عبارتی سعی و کوشش در راه خدمت و کمک و همیاری به وی جهت تحکیم بخشیدن پیوندهای اجتماعی و نیز جامعه ای پویا، دستوراتی سازنده ارائه داده است اجل الخلایق و اکرمها اصطناع المعروف ، و اغاثه المهلوف و تحقيق امل الامل و تصديق مخیله الراجی گرامی ترین و شریفترین خوبیها، بخشندگی و فریادرسی همراهی بیچارگان و برآوردن آرزوی آرزومندان و تصدیق کردن پندار امیدوار است [بحار الانوار، ج ۷۵، ص ٣٥٧) و نیز فرمودند: «هر کس بنده ای را از رنج و گرفتاری گشایش دهد، خداوند روز قیامت دلش را گشایش میدهد [ اصول کافی، ج ۲، ص ٤].
و در ادامه پیرامون ترک خدمت به خلق خدا و همراهی نکردن آنان در دشواریها و مشکلات فرمودند: «ملعون ملعون من احتجب عن اخیه؛ از رحمت خداوندی به دور است از رحمت خداوندی به دور است کسی که در موارد نیاز و گرفتاری دوست خود را پوشیده بدارد، بطوریکه دسترسی به او به آسانی ممکن نباشد وسائل الشيعه، ج ۵، ص ٥٦٣]. این امر - کوشش در خدمت به خلق - در سیره عملی تاثیر گذار تربیتی رضوی از آنچنان جایگاه و ارزشی برخوردار است که حتی شروط این خدمت را هم بیان داشته اند: خدمت به خلق خدا تحقق نمی یابد مگر با سه شرط زود انجام دادن کوچک شمردن و پنهان داشتن؛ اگر در آن شتاب کنی آن را گوارا می سازی هرگاه در نظرت کوچک جلوه کند آن را بزرگ داشته ای و با پنهان داشتن آن را تعمیم نموده ای مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۳۹۷].
این مساله تنها معطوف به گفتار و کلام تربیتی حضرت رضا (ع) نمی شود، بلکه در سیره عملیشان نیز با مراعات آن خالق زیباترین صحنه های کوشش در راه خدمت به خلق خدا شدند. از باب نمونه حضرت (ع) پس از کوششی که در راه خدمت به یکی از نیازمندان جامعه نموده بودند، در پاسخ به سلیمان جعفری که از ایشان می پرسد چرا با این همه کوشش و کمکی که به وی رساندی حتی حاضر به دیدار وی نشدی فرمودند: «ترسیدم که در وقت همراهی و همیاری و خدمت به او در راه رسیدن به نیازش آثار شرمندگی را در چهره ی او ببینم [بحار الانوار، ج ٤٩ ، ص ۱۰۱] . سپس در ادامه فرمودند: آیا سخن رسول خدا (ص) را نشنیده اید که فرمودند: پاداش آن کس که کار نیکش را برای خدمت به خلق خدا ( جهت حفظ حریم اخلاص) می پوشاند معادل هفتاد حج مستحبی است [ همان].
در جای دیگر نیز آمده است که امام رضا (ع) در پاسخ به یکی از شاگردانش به نام علی بن شعیب که از وی می پرسد بهترین مردم کیست؟ می فرماید: من حسن معاش غيره في معاشیه؛ کسی که زندگی دیگران از ناحیه ی او نیکو می شود و در خدمت به خلق خدا کوشش می نماید سپس ادامه دادند می دانی چه کسی در جامعه از همه بدتر است؟ کسی که دیگران در رابطه با او از زندگی بهره ای ندارند. او کسی است که خدمتی به دیگران نمیکند و باز ادامه دادند: ای علی نعمتهایی را که دارید نیکو قدر شناسی کنید و اطمینان نداشته باشید که همیشه برای شما برقرار بماند و اگر از دست رفت چه بسا باز نمیگردد. ای علی بدترین مردم در رابطه با دیگران کسی است که کسی از ناحیه او بهره مند نمی شود مهمان یا کسی را که به او حاجتی دارد همراهی همیاری نمی کند و تنها خور است و به زیر دستان خود خشمگین و سخت گیر می باشند [عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۸۸].
صص194-195
شناسایی حقوق دیگران و پایبندی به آن
از دیگر نقاط بسیار حساس در سیره عملی امام رضا (ع) در خصوص تربیت شناخت حقوق دیگران و پایبندی به آن است. چنانکه این مساله در سیره ایشان از والاترین کمالات انسانی و ایمانی شمرده شده است: «لا يعظم حرمه المومنين الا من قد عظم الله حرمته على المومنين و من كان ابلغ حرمه الله و رسوله كان اشد تعظيما لحرمه المومنين و من استهان لحرمه المومنين فقد هتک ستر ایمانه بزرگ نمی دارد حرمت و حقوق مومنان را مگر کسی که خداوند حرمت و حقوق او را بر مومنان بزرگ داشته است و کسی که در حفظ حرمت و حقوق) خدا و رسولش بیشتر مراقبت میکند در بزرگداشت حرمت و حقوق مومنان نیز بیشتر تلاش خواهد کرد و چون کسی در حفظ حرمت و حقوق برادران ایمانی خود سستی ورزد، به بقین پرده ی ایمان خود را دریده است مستدرک الوسائل، ج ٤، ص ١٥٩؛ بحار الانوار، ج ٧٤، ص ٢٢٩].
صص195