احترام به حقوق و کرامت انسانها
مردم در رفتارهای اجتماعی و چگونگی روابطشان با یکدیگر به دو دسته تقسیم میشوند و ارتباطات اجتماعی خویش را با یکدیگر از دو دیدگاه پی می ریزند: ۱- رفتار مبتنی بر تکریم و احترام به حقوق همگانی ۲ -شیوه ای مبتنی بر اهانت و بی احترامی به دیگران نمونه ی دوم رفتار در ارتباطات اجتماعی را در طول تاریخ فراوان میتوان یافت که نمونه های بارز آن در رفتار فرعون و فرعون صفتان نمایان است و شیوه ی آنان بر بی احترامی و تحقیر مردم مبتنی است. چنانکه قرآن به صراحت به آن اشاره کرده است فاستخف قومه فاطاعوه انهم كانوا قوما فاسقین؛ فرعون مردم خویش را کوچک شمرد و آنان از او پیروی کردند، آنها قومی فاسقند» [زخرف ۵۴].
قرآن، فرعون را مظهر بر خورد تحقیر آمیز با انسان معرفی کرده است و به این ترتیب، هر کس در ارتباطات اجتماعی خویش آنان را به دیده حقارت بنگرد و کوچک شمارد، پیرو فرعون است. در مقابل این گروه پیامبران و اولیای خدا قرار دارند که در سیره و رفتار خویش در اجتماع با مردم، تکریم انسانها و احترام به حقوق آنان را سرلوحه ی برنامه های خویش قرار داده اند که نماد عینی این گروه پیامبر اکرم (ص) و از آن جمله حضرت رضا (ع) هستند. رفتار حضرت (ع) در ارتباطات اجتماعی دیدگاهی فراتر از دید مسلمان به مسلمانی دیگر است؛ چرا که از دیدگاه حضرت (ع) آدمی از شرافت و کرامت انسانی خاصی برخوردار است و خداوند وی را بر بسیاری از مخلوقات برتری بخشیده است و مصداق عینی فرمایش خویش را استوار بر کلام قرآن میسازد که و لقد کرمنا بني آدم و حملناهم في البر والبحر و رزقناهم من الطيبات وفضلناهم على كثير ممن خلقنا تفضيلا؛ ما آدمی زادگان را گرامی داشتیم و به ایشان ارج و ارزش دادیم و وسایل حملشان را در خشکی و دریا فراهم کردیم، یعنی به آنها قدرتی دادیم که در خشکی و دریا بتوانند خود و وسایلشان را از نقطه ای به نقطه ی دیگر حمل کنند و روزی های خوب و پاک به آنها دادیم و آنها را بر بسیاری از موجوداتی که آفریدیم برتری دادیم [اسراء ٫ ۷۰] نگاه کرامت آمیز و اخلاق مدار حضرت رضا (ع) به انسان آنچنان که از رفتار و سخن ایشان بر می آید ناشی از این حقیقت است که انسان بعنوان خلیفه خداوند بر روی زمین [بقره ٫ ۳۰] از آنچنان شرافتی برخوردار است که سزاوار هیچ برخورد ناشایست و تحقیر آمیزی نیست. شاهد این ادعا در ارتباطات اجتماعی امام رضا (ع) همان رفتار عملی ایشان در سفر به خراسان است که حضرت (ع) در هنگام صرف غذا بدون هیچ ادعایی یا تکلفی با خلقی بسیار خوش در کنار غلامان سیاه و.... نشست و در پاسخ به اعتراض یکی از افراد نسبت به این رفتار حضرت (ع) فرمودند: «پروردگار ما یکی است پدر و مادر ما هم یکی است و پاداش ما هم به کردار است اصول کافی، ج ۴، ص ۲۳] و در ادامه نیز فرمودند، مگر نشنیده اید که جدم رسول الله (ص) فرمودند: مبادا فردی از انسانها را کوچک بشمارید و تحقیر کنید که کوچک آنان نزد خدا بزرگ است ابی فراس المالکی تنبیه الخواطر، ج ۱، ص ۳۱].
صص 45-46
حسن معاشرت و انسان دوستی
از دیگر زیباترین جلوه های تربیتی در سیره عملی علی بن موسی الرضا (ع) حسن معاشرت و انسان دوستی یا به نوعی مهرورزی نسبت به مردم است. این طرز بینش و منش نقش سازنده و موثری را برای گرایش انسانها به یکدیگر ایفا میکند و در بسیاری از موارد ارتباطات را صمیمی تر کرده و آتش کینه ها و اختلافات را خاموش می سازد.
امام رضا (ع) به نقل از پدرانش در این زمینه می فرماید: دلهای مردم رمنده است هر که به آنها محبت کند به او رو می آورند وسائل الشيعه، ج ۱، ص ١٥٥]. مطابق این سیره، محبت و مهرورزی افراد به یکدیگر و به تبع آن مردم دوستی هم روحیه ی سخت و خشن آنان را تعدیل می کند و هم رابطه ی قلبی عمیقی را در بینشان به وجود می آورد. این رابطه موجب می شود در تمامی مراحل زندگی و فراز و نشیبهای آن شریک و پشتیبان و فریاد رس هم بوده، در برابر گرفتارها و دشواریها محکم و استوار بایستند. در برقراری ارتباط محبت کردن و ابراز علاقه می تواند از ما چهره ای محبوب در نظر دیگران بسازد. یاسر خادم در رابطه با این نوع از سیره عملی دگر ساز تربیتی حضرت (ع) می فرماید: حضرت (ع) با مردم آنچنان مهربان برخورد می کرد که به او انس می گرفتند و همواره فرمایش رسول الله را تکرار می کردند که با مردم دوستی و مهربانی کنید تا با تو دوست شوند [بحار الانوار، ج ۱، ص ١٥٠].
صص196