. انسان از دریچه ی چشم امام رضا (ع)

برای آنکه به تبیین سیره عملی امام رضا (ع) در ارتباطات اجتماعی بپردازیم، و به نوعی در رفتارهای خویش از آن تاثیر پذیری نماییم نخست باید آگاه شویم که نگاه امام (ع) به انسان از جنس چه نوع نگاهی است؟ و در منظر ایشان جایگاه انسان کجاست؟ دیدگاه امام رضا (ع) درباره انسان جایگاه و منزلت او بازتاب اندیشه های قرآنی و آموزه های پیامبری است. نام انسان ۶۳ بار در قرآن آمده است. گذشته از آیه هایی که درباره ی آفرینش بزرگ داشت، گرامی داشت، روان شناسی و ویژگیهای انسان آمده دو آیه بگونه ای برجسته از اهمیت و ارجمند بودن او سخن گفته است. یک جا خداوند به فرشتگان از جانشین ساختن انسان بر روی زمین خبر می دهد و اینکه فرشتگان از چنین کاری سترگ و خطر آمیز به شگفت می آیند و هنگامی که پروردگارت به فرشتگان گفت که من در زمین جانشین میگذارم، فرشتگان گفتند: آیا کسی را بر زمین میگذاری که تباهی کند و خون ریزد؟ و حال آنکه ما با ستایش تو، تو را تسبیح می گوییم و تقدیس میکنیم خداوند فرمود من آنچه شما نمی دانید می دانم [بقره ٫۳۰].

در آیه ی دیگر پروردگار جهانیان از گرایش انسان به جای دیگر آفریدگان برای بردوش کشیدن بار سنگین و سهمگین امانت سخن میگوید انا عرضنا الأمانه على السموات و الأرض والجبال فابين ان يحملتها و اشفقن منها وحملها الانسان انه كان ظلوما جهولا ما به آسمانها و زمین و کوهها این امانت را پیشنهاد کردیم پس آنها از کشیدن بار آن خودداری ورزیدند و از آن به هر اس افتادند و انسان آن امانت را بر دوش گرفت. همانا او بسیار گستاخ و نادان بود احزاب (۷۲) ساختار چهارگانه ای که در این دو آیه دیده می شود، عبارتست از انسان زمین یا بگونه ای همگانی طبیعت پیوندی معنوی که انسان را از یکسو به زمین و طبیعت و از دیگر سو به همزاد و همنوع خویش وابسته می سازد و خداوند. بنابراین با این توصیف در بینش توحیدی رضوی نقش انسان در زندگی اش همان نقش جانشینی و امانت پذیری است. بدین گونه سرشت و گوهر بستگی و پیوستگی انسان و طبیعت، پیوند میان امین با امانتی است که بد و سپرده اند و نه پیوند میان دارنده (مالک) و داشته و برده (مملوک). اینجا است که پیوند انسان با انسان پیوند برتری جویی خدایی کردن تقدس گرایی یا دارندگی و مالکیت نیست. در این نگاه هر بخش و پاره ای درون این ترکیب و چارچوب جا میگیرد. زمین و آنچه در آن است در دست بشر امانتی بیش نیست و انسانها در کشیدن بار امانت و جانشینی خداوند با هم شریکند. هنگامی که از امام رضا (ع) در مورد جایگاه انسانها سوال کردند، در پاسخ با اشاره به داستان آدم فرمودند:

 خداوند به فرشتگان دستور داد تا در برابر کرامت و منزلتی که به انسان ارزانی داشت [اسراء ٫ ۷۰ ، به پای او بیفتند حجر ٫ ۲۹ ، بقره ٫ ۳۴ و پیش او سر خم کنند و با استشهاد به کلام علی (ع) فرمودند: «آنگاه از فرشتگان خواست تا آنچه در عهده دارند، ادا کنند و عهدی را که پذیرفته اند و فا کنند. سجده ی او را از بن دندان بپذیرند و خود را خوار و او را بزرگ گیرند.... [نهج البلاغه، خطبه (۱) بنابراین انسان در بینش امام رضا (ع) صاحب شرافت و فضیلتی خاص است که خداوند وی را بر بسیاری از مخلوقات برتری بخشیده است.... و فضلناهم على كثير ممن خلقنا تفضيلا .... و آنها را بر بسیاری از موجوداتی که آفریدیم برتری دادیم [اسراء ٫ ۷۰ و در حقیقت با چنین بینشی است که امام (ع) ارتباطات اجتماعی خویش را بر این اساس نخست بنا می نهد و سپس به دیگران نیز استوارسازی چنین ارتباطاتی را توصیه می نماید. ایشان با نگاه انسان شناسانه و روان شناسانه به مطالعه ی نیازهای معنوی و کمال انسان پرداخته و تامین این نیازها و نیز برقراری این مساله - ارتباطات صحیح اجتماعی - را در سایه دین و تعالیم قرآن امکان پذیر می داند.

صص39-40

انسان

بی تردید در شکل گیری هر نظریه ی بصیرت افزای تربیت محوری نوع نگرش به انسان از مهمترین عوامل سازنده و تعیین کننده است. این اهمیت آنجا نمود می یابد که اندک تغییری در تلقی از مفهوم انسان مثلا تغییر در تلقی از غایت انسان و جایگزینی پیشرفت و ترقی نوسباوم، ارسطو، ص ۳۷ بجای رستگاری [ ارسطو، سیاست، ص ۱۲۵۲ ، دیگر زوایای نگرش به انسان - مانند نوع کار کرد و روابط انسان در شبکه ای در هم تنیده را تغییر و نظریه جدیدی از این مساله را پیش روی قرار میدهد. به عبارت دیگر از انسان شناسی با هر مسلک تربیتی نمیتوان انتظار استخراج نظریه دیگری را داشت و بالعکس [ همان ]

 حال این پرسش مطرح میشود که نگاه امام رضا (ع) به انسان چگونه است و بعبارتی در سیره تربیتی ایشان انسان از چه جایگاهی برخوردار است؟ اما انسان در سیره تربیتی رضوی موجودی است ارزشمند و منحصر به فرد است موجودی که فرشتگان در برابرش سجده کردند آسمانها و زمین در تسخیر اوست و..... همان موجودی که خداوند برترین کرامتها و عزیزترین عزتها را به وی اختصاص داده است [ اسراء ٫ ۷۰] بنابراین با چنین نگاهی است که امام رضا (ع) در سیره تربیتی خویش در برخورد با انسانها به خلق زیباترین لحظه ها برای هدایت آفرینی و بصیرت زایی می پردازد، چرا که سیره تربیتی ایشان، سیره ای متاثر و برخاسته از قرآن و سیره و سلوک پدران بزرگوارش است.

183