احترام به حقوق و کرامت انسانها

مردم در رفتارهای اجتماعی و چگونگی روابطشان با یکدیگر به دو دسته تقسیم میشوند و ارتباطات اجتماعی خویش را با یکدیگر از دو دیدگاه پی می ریزند ۱۰ رفتار مبتنی بر تکریم و احترام به حقوق همگانی ۲ شیوه ای مبتنی بر اهانت و بی احترامی به دیگران نمونه ی دوم رفتار در ارتباطات اجتماعی را در طول تاریخ فراوان میتوان یافت که نمونه های بارز آن در رفتار فرعون و فرعون صفتان نمایان است و شیوه ی آنان بر بی احترامی و تحقیر مردم مبتنی است. چنانکه قرآن به صراحت به آن اشاره کرده است فاستخف قومه فاطاعوه انهم كانوا قوما فاسقین؛ فرعون مردم خویش را کوچک شمرد و آنان از او پیروی کردند، آنها قومی فاسقند» [زخرف ۵۴].

قرآن، فرعون را مظهر بر خورد تحقیر آمیز با انسان معرفی کرده است و به این ترتیب، هر کس در ارتباطات اجتماعی خویش آنان را به دیده حقارت بنگرد و کوچک شمارد، پیرو فرعون است. در مقابل این گروه پیامبران و اولیای خدا قرار دارند که در سیره و رفتار خویش در اجتماع با مردم، تکریم انسانها و احترام به حقوق آنان را سرلوحه ی برنامه های خویش قرار داده اند که نماد عینی این گروه پیامبر اکرم (ص) و از آن جمله حضرت رضا (ع) هستند. 

رفتار حضرت (ع) در ارتباطات اجتماعی دیدگاهی فراتر از دید مسلمان به مسلمانی دیگر است؛ چرا که از دیدگاه حضرت (ع) آدمی از شرافت و کرامت انسانی خاصی برخوردار است و خداوند وی را بر بسیاری از مخلوقات برتری بخشیده است و مصداق عینی فرمایش خویش را استوار بر کلام قرآن میسازد که و لقد کرمنا بني آدم و حملناهم في البر والبحر و رزقناهم من الطيبات وفضلناهم على كثير ممن خلقنا تفضيلا؛ ما آدمی زادگان را گرامی داشتیم و به ایشان ارج و ارزش دادیم و وسایل حملشان را در خشکی و دریا فراهم کردیم، یعنی به آنها قدرتی دادیم که در خشکی و دریا بتوانند خود و وسایلشان را از نقطه ای به نقطه ی دیگر حمل کنند و روزی های خوب و پاک به آنها دادیم و آنها را بر بسیاری از موجوداتی که آفریدیم برتری دادیم [اسراء ٫ ۷۰] نگاه کرامت آمیز و اخلاق مدار حضرت رضا (ع) به انسان آنچنان که از رفتار و سخن ایشان بر می آید ناشی از این حقیقت است که انسان بعنوان خلیفه خداوند بر روی زمین [بقره ٫ ۳۰] از آنچنان شرافتی برخوردار است که سزاوار هیچ برخورد ناشایست و تحقیر آمیزی نیست. شاهد این ادعا در ارتباطات اجتماعی امام رضا (ع) همان رفتار عملی ایشان در سفر به خراسان است که حضرت (ع) در هنگام صرف غذا بدون هیچ ادعایی یا تکلفی با خلقی بسیار خوش در کنار غلامان سیاه و.... نشست و در پاسخ به اعتراض یکی از افراد نسبت به این رفتار حضرت (ع) فرمودند: «پروردگار ما یکی است پدر و مادر ما هم یکی است و پاداش ما هم به کردار است اصول کافی، ج ۴، ص ۲۳] و در ادامه نیز فرمودند، مگر نشنیده اید که جدم رسول الله (ص) فرمودند: مبادا فردی از انسانها را کوچک بشمارید و تحقیر کنید که کوچک آنان نزد خدا بزرگ است ابی فراس المالکی تنبیه الخواطر، ج ۱، ص ۳۱].

صص45-46

مراعات اصول در سیره عملی امام (ع) در خصوص تربیت

حفظ عزت و کرامت

اصل عزت از مهم ترین و بنیادی ترین اصول تربیتی است زیرا اساس تربیت بر عزت است و اگر فرد با عزت رشد یابد و تربیت شود بحالتی دست می یابد که پیوسته و در هر اوضاع و احوالی راست و استوار باشد دلشاد تهرانی سیری در تربیت اسلامی، ص ۲۳۰]. عزت و کرامت بهترین بستر برای رشد و تربیت انسان است و شئون تربیتی مبتنی بر حفظ کرامت و عزت آدمی است. حال در نوع رفتارهایی که گهگاه در بین مردم، به طور عام و در ارتباط بین افراد به طور خاص به چشم می خورد بعضا رفتار تحقیر و اهانت است. تحقیر به معنای پست شمردن و کوچک کردن طرف مقابل است. تحقیر ممکن است با یک کلمه اشاره و یا حرکت یک عضو و مانند آن تحقق یابد. این عمل ممکن است در دید دیگران باشد و شخص نزد دیگران حقیر و خوار شود و یا دور از چشم دیگران باشد و فرد نزد خویش خوار گردد و از جاه و مقامی که برای خود ترسیم کرده تنزل یابد. این عمل گرچه ممکن است. به ندرت اثر تربیتی داشته باشد و گاه تنبه فرد را باعث گردد ولی آثار تخریبی آن و به تعبیری خدشه وارد ساختن بر عزت و کرامت افراد به مراتب بیشتر است؛ افزون که این عمل از رذایل اخلاقی به شمار می رود و به هنگام صدور این رفتار از فرد به درستی روشن نمی شود که آیا آن فعل به چه دلیلی بوده است و آیا با هدف اذیت و آزار که از رذالت نفس فاعل آن سرچشمه می گیرد این برخورد صورت گرفته است یا خیر؟ و این ابهام باعث افزایش آسیب های ناشی از این رفتار غیر تربیتی میگردد. به هر حال از آنجا که این رفتار با عزت و کرامت انسان برخورد مستقیم دارد و به شخصیت افراد لطمه می زند به شدت در سیره عملی امام رضا (ع) نهی شده است زیرا در سیره ایشان انسان اشرف مخلوقات و خلیفه خداوند در روی زمین است و اگر منزلت خود را بداند و خویشتن را در دایره ی ولایت الهی در آورد، عزتی جاوید و ابدی مییابد؛ بگونه ای که امام رضا (ع) با یک تعبیر قرآنی به این مساله اشاره می نمایند و در حقیقت عزت بنده ی مومن را در ردیف عزت خداوند متعال و رسول گرامی اش قرار داده و میفرماید: «والله العزه ولرسوله وللمومنين [منافقون ۸]

در سیره عملی تربیت محور امام رضا (ع) همانگونه که خداوند عزیز است، بنده او نیز عزیز است و باید این عزت و کرامت برای همیشه محفوظ بماند و هیچکس حق ندارد بر این عزت خدشه وارد کند. شاید اصرار امام رضا (ع) مبنی بر حفظ عزت و کرامت به آدمیان نشات یافته از این حدیث ارزشمند نبوی است که

 لا تحقرن احدا من المسلمين فان صغيرهم عند الله کبیر؛ مبادا فردی از مسلمانان را کوچک شمرده و تحقیر نمایید چرا که کوچک آنان هم در نزد خدا بزرگ است [ محمدی ری شهری، میزان الحكمه ، ج ۲، ص ٤٠٧].

بنابراین بر اساس این سیره سیره عملی امام رضا (ع)) همه افراد بشر به طور عام و مسلمانان به طور خاص اعم از زن و مرد فقیر و غنی ضعیف و قوی و کوچک و بزرگ، عزیز و محترمند و بر اساس سخنان وارد شده، تحقیر هیچیک از آنها جایز نیست، زیرا در این سیره مومن حرمت والایی دارد و از پشتیبانی خداوند برخوردار است؛ لذا هر کس بخواهد این حریم را بشکند و حرمت او را نادیده بگیرد با خداوند به ستیز برخاسته است و نتیجه ای جز ذلت و خواری نخواهد داشت همانگونه که امام رضا (ع) به نقل از رسول خدا (ص) فرمودند: «من اذل مومنا اذله الله ؛ هر کس مومنی را خوار کند خداوند او را خوار و ذلیل می نماید» [بحار الانوار، ج ٧٥ ، ص ١٤٢].

صص184-186