عدل

تعریفی از عدل الهی

عَنِ الرضا (ع ) [ في كتابه إلى المأمون ] .... وَ لا يَأْخُذُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْبَرِيءَ بِجُرْمِ السَّقِيمِ. وَ لَا يُعَذِّبُ اللَّهُ الْأَبْنَاءَ وَ الْأَطْفَالَ بِذُنُوبِ الآباءِ، وَ إِنَّهُ قَالَ: «وَ لَا تَزِرُوا وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى (نجم،39)، وَ أَنَّ: «لَيْسَ لِلإِنْسَانِ إِلَّا ما سَعَى وَ اللَّهُ يَغْفِرُ وَ لَا يَظْلِمُ.

تحف العقول، باب کلمات امام رضا (ع)

امام رضا (ع) فرمود:

خداوند متعال بیگناه را به جرم گناهکار گرفتار عذاب خود نمی کند و فرزندان و کودکان را به خاطر گناه پدران عذاب نخواهد کرد.

بدرستی که خداوند فرمود: هیچکس بار دیگری را به دوش نخواهد کشید بلکه هرکس مسئول اعمال خودش میباشد و براستی که طبق کلام خداوند انسان چیزی جز آنچه که خود کوشیده است نخواهد داشت. خداوند میبخشد و ستم نمیکند.

عدالت خدا و اختیار انسان

قال (ع) و قد قال به رجل:

إِنَّ الله تعالى فَوَّضَ إِلَى الْعِبَادِ أَفْعَالَهُمْ؟ فَقَالَ (ع) هُمْ أَضْعَفُ مِنْ ذَلِكَ وَ أَقَلُّ. قَالَ: فَجَبَّرَ هُمْ؟

قال (ع ) هُوَ أَعْدَلُ مِنْ ذَلِكَ وَ أَجَلُّ.

قَالَ: فَكَيْفَ تَقُولُ؟

قالَ (ع ) تَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ أَمَرَهُمْ وَ نَهَاهُمْ وَ أَقْدَرَهُمْ عَلَى مَا أَمَرَهُمْ بِهِ وَ نَهَاهُمْ عَنْهُ.

صحيفة الرضا (ع)، ص ۳۶۲، به نقلش از عدد القويه

امام رضا (ع) به شخصی که عرضه داشت خداوند متعال اعمال مردم را به خودشان واگذار کرد، فرمود:

آنان ضعیف تر و کمتر از آنند که قابلیت و توانایی این کار را داشته باشند.

گفت: پس خداوند آنان را مجبور ساخته است؟

حضرت فرمود او عادل تر و برتر از آن است که چنین کند.

گفت: پس چگونه بیان می فرمایید؟

امام (ع) فرمود: خداوند آنان را امر و نهی فرموده است و احکام و شریعت برای آنها فرستاد و نسبت به آنچه امر و نهی کرد ایشان را قادر و توانا ساخته است. در عین حال مردم را در فرمانبرداری یا نافرمانی آزاد و مختار کرد.

تبیین جبر و تفویض و امر بین الامرین

كلامه (ع) في الجبر و التفويض و الامر بين الأمرين :

عن بريد بن عمير الشامى قال: دخلت عليا على بن موسى الرضا (ع) بمرو، فقلت له: يا ابن رسول الله روى لنا عن الصادق جعفر بن محمد (ع) انه قال:

لا جبر و لا تفويض بل امر بين الأمرين، فما معناه؟ فقال (ع )  مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللهَ يَفْعَلُ أَفْعَالَنا ثُمَّ يُعَذِّبُها عَلَيْهَا ، فَقَد قَالَ بِالْجَبْرِ، وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ فَوَّضَ أَمْرَ الْخَلْقِ وَ الرِّزْقِ إِلَى حُجَجِهِ (عليهم السلام) فَقَدْ قَالَ بِالتَّفْرِيضِ وَ الْقَائِلُ بِالْجَبْرِ كَافِرُ وَالْقَائِلُ بِالتَّفْرِيضِ مُشْرِكٌ.

فقلت: يا ابن رسول الله فما امر بين الأمرين؟

فقال: وُجُودُ السَّبِيلِ إِلَى إِتْيان ما أُمِرُوا بِهِ وَ تَرْكِ مَا نُهُوا عَنْهُ. قُلْتُ: وَ هَلْ لِلَّهِ مَشِيَّةً وَ اِرادَةً في ذَلِكَ ؟ فقال : أَمَّا الطَّاعَاتُ، فَأَرَادَةُ اللَّهِ وَ مَشِيَّتُهُ فيها، أَلْأَمْرُ بِها وَ الرَّضا لَها وَ الْمُعَاوِنَةُ عَلَيْهَا وَإِرَادَتُهُ وَ مَشِيَّتُهُ فِي الْمَعَاصِي النَّهْيُ عَنْهَا وَ السَّخَطُ لَهَا وَ الْخِزْلانُ عَلَيْهَا.

قلت: الله عز و جل فيها القضاء؟

قالَ: نَعَمْ، مَا مِنْ فِعْلٍ يَفْعَلُهُ الْعِبَادُ مِنْ خَيْرٍ أَوْ شَرِّ إِلَّا وَلِلَّهِ فِيهِ قَضَاءُ.

عيون اخبار الرضا (ع)، ج ۱، ص ۱۲۴

برید بن عمیر شامی گوید: در شهر مرو بر امام رضا (ع) وارد شدم و عرض کردم: یابن رسول الله، از امام صادق (ع) برای ما نقل شده است که فرمود: جبر و تفویض باطل است و امر بین آمرین درست است معنای این جمله چیست؟

امام رضا(ع) در پاسخ فرمود:

هر کس گمان کند که اعمال ما را خداوند انجام داده و آنگاه ما را به سبب آن عذاب میکند قائل به جبر شد و هر کس گمان کند که خداوند اختیار موجودات و روزی آنها را به حجّتهای خود از انبیاء و اولیاء واگذار کرد، قائل به تفویض شده است و هر که قائل به جبر باشد کافر خواهد بود و هر که قائل به تفویض باشد مشرک است. عرض کردم یا بن رسول الله امر بین امرین چه معنایی دارد؟ حضرت فرمود: آزادی و اختیار انسان نسبت به انجام آنچه به آن امر شده و ترک آنچه که مورد نهی قرار گرفته است.

 عرض کردم آیا در این مورد خواست و اراده خداوند نیز مطرح است؟

فرمود: خواست و اراده خداوند در آنچه که طاعت به حساب می آید، همان امر الهی به آن و خشنودی از آن و یاری کردن بنده) بر (انجام) آن می باشد. 

و خواست و اراده خداوند در گناهان همان نهی کردن از آن و غضب به سبب انجام آن و عقاب بر انجام آن میباشد.

عرض کردم: آیا خداوند در مورد آن حکمی نیز دارد؟

فرمود: آری هر کاری از خوبی و بدی که بندگان انجام می دهند، خداوند در مورد آن حکم دارد.

کلامی دیگر در این زمینه

عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلَى الْوَشَاءِ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضا (ع ) قَالَ:

سَأَلْتُهُ فَقُلْتُ : اللَّهُ فَوَّضَ الْأَمْرَ إِلَى العباد؟ قالَ: اللَّهُ أَعَزُّ مِنْ ذَلِكَ، قُلْتُ: فَجَبَرَهُمْ عَلَى الْمَعاصِي؟ قَالَ: اللَّهُ أَعْدَلُ وَ أَحْكَمُ مِنْ ذَلِكَ. قَالَ: ثُمَّ قَالَ: قَالَ اللَّهُ: يَابْنَ آدَمَ أَنَا أَوْلَى بِحَسَناتِكَ مِنْكَ وَ أَنْتَ أَوْلَى بِسَيِّئاتِكَ مِنِّي، عَمِلْتَ الْمَعَاصِي بِقُوَّتِيَ الَّتِي جَعَلْتُهَا فِيكَ.

آثار الصادقين، ج ۲۳۹٫۲ به نقلش از اصول کافی، ج ۱، ص ۲۳۹

حسن ابن علی و شاء می گوید از حضرت امام رضا (ع) پرسیدم: آیا خداوند امور را به بندگان واگذار کرد؟ حضرت فرمود: خدا عزیزتر از آن است که چنین کند. گفتم:

پس بر گناهان مجبورشان نمود؟ حضرت فرمود: خدا عادل تر از این است که آنان را مجبور بر گناه کند و سپس به خاطر آن آنها را عذاب نماید.

سپس فرمود: خداوند فرموده است.

ای آدمیزاده، من به خوبی ها و نیکیهای تو سزاوارتر از تو هستم و تو به زشتی ها و بدی های خود، سزاوارتر از منی با نیرویی که من در تو نهاده ام گناه کرده ای، (نه آنکه ترا مجبور بر گناه کرده باشم.

خداوند متعال، عادلی که هرگز ستم نمیکند

قال الرضا (ع ) [ جوابه عليه السلام للمامون ] .

حَسْبُنَا شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا الله .... [ إلى أن قال ] :

قادراً لا يَعْجَزُ، غَنِّياً لا يَحْتَاجُ ، عَدْلاً لا يَجُورُ.....

تحف العقول، باب کلمات امام رضا (ع)

امام رضا (ع) فرمود: کفایت میکند ما را گواهی دادن به این که جز خداوند یگانه خدایی نیست | تا آنجا که فرمود: توانایی که ناتوانی برای او نیست بی نیازی که نیازمند نمی شود. عادلی که ظلم و ستم روا نمی دارد.

توضیحی پیرامون عدل الهی

عدل و دادگری از صفات ثبوتیه الهی و از صفات فعل خداوند به شمار می رود و علت این که در میان صفات خداوند فقط صفت عدل در شمار اصول دین قرار گرفت آن است که این صفت از نخستین روزهای تدوین علم کلام در میان مسلمانان مورد اختلاف قرار گرفت و گروهی غیر مستقیم آن را انکار کردند به همین جهت گروه عدلیه، که شیعیان نیز از جمله آنان هستند عدل الهی را شعار مکتب خود قرار دادند و آن را از اصول دین بشمار آوردند.

 اگرچه در مورد این صفت میان علمای اسلامی بحث و گفتگوهای فراوان شد که تفصیل آن در کتب کلامی مضبوط است ولی نظریه معقول و پسندیده، نظریه ای است که می گوید: خداوند سبحان بر اساس موازین عدل که خود وضع نمود با آفریدگان رفتار میکند همچنان که آیات متعددی از قرآن کریم دلالت صریح بر این موضوع دارند.

استاد شهید مرتضی مطهری (ره) که بحث بسیار جامع و مفصلی را حول محور عدل خداوند در کتاب ارزنده عدل الهی انجام داده اند در صفحه سی و شش از این کتاب می نویسد:

قرآن تصریح میکند که نظام هستی و آفرینش بر عدل و توازن و بر اساس استحقاقها و قابلیتها است.

گذشته از آیات زیادی که ظلم را از ساحت کبریایی به شدت نفی میکند و گذشته از آیات زیادی که ابلاغ و بیان و اتمام حجت را از آن جهت از شئون پروردگار می شمارد که بود اینها نوعی عدل و هلاک بشر با نبود آنها نوعی ظلم و ستم است و گذشته از آیاتی که اساس خلقت را بر حق - که ملازم با عدل است - معرفی مینمایند در برخی از آیات نیز از مقام فاعلیت و تدبیر الهی به عنوان مقام قیام به عدل یاد میکند:

شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِماً بِالْقِسْطِ .( آل عمران ٫ ۱۷)

و یا عدل را ترازوی خدا در امر آفرینش می داند

وَ السَّمَاءَ رَفَعَهَا وَ وَضَعَ الْمِيزانَ .(رحمان ٫ ۹)

در ذیل همین آیه است که رسول خدا(ص) فرمود:

بالْعَدْلِ قَامَتُ السَّمَوَاتُ وَالْأَرْضُ (تفسیر صافی ذیل همان آیه شریفه)

 یعنی آسمانها و زمین به عدل برپا است.

در قرآن کریم تصریح شده که حکمت بعثت و ارسال رسل این است که عدل و قسط بر نظام زندگانی بشر حاکم باشد:

لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنا بِالْبَيِّنَاتِ وَ أَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ .(حدید٫ ۲۶)

 یعنی: «همانا فرستادگان خویش را با دلایل روشن فرستادیم و همراه آنها کتاب و مقیاس (قانون) فرستادیم تا مردم بدین وسیله عدل را بپا دارند.

.... علاوه بر این اصل کلی که قرآن در مورد همه پیامبران بیان کرده است، در مورد نظام تشریعی اسلامی میگوید:

قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ .( اعراف ۲۹)

و یا در مورد برخی دستورها می فرماید:

ذَلِكَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللهِ .(بقره ٫ ۲۸۲)

.... در قرآن از توحید گرفته تا معاد و از نبوت گرفته تا امامت و زعامت و از آرمانهای فردی گرفته تا هدفهای اجتماعی همه بر محور عدل استوار شده است.

نفی جبر و تشبیه

قال الرضا (ع )

ما عَرَفَ اللَّهَ مَنْ شَبَّهَهُ بِخَلْقِهِ وَ لا وَصَفَهُ بِالْعَدْلِ مَنْ نَسَبَ إِلَيْهِ ذُنُوبَ عِبَادِهِ.

آثار الصادقین، ج ۲۸۶٫۹ به نقلش از بحار

امام رضا (ع) فرمود:

هر کس خدا را به آفریدگانش تشبیه کند خدا را نشناخته و هر کس گناهان بندگان خدا را به خدا نسبت دهد او را عادل ندانسته است.

عَنِ الرضا (ع) في حديث:

مَنْ قَالَ بِالتَّسْبِيهِ وَ الْجَبْرِ فَهُوَ كَافِرٌ مُشْرِكٌ وَ نَحْنُ مِنْهُ بُرَاءُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ. 

همان از وسائل، ج ۱۸، ص ۵۵۸

امام رضا (ع) ضمن حدیثی فرمود:

هر کس درباره خدا به تشبیه و جبر سخن گوید کافر مشرک است و ما خاندان وحی و رسالت در دنیا و آخرت از او بیزار هستیم.