از فروعات دین و در رأس آنها فریضه نماز است
نماز به عنوان اولین واجب از واجبات اسلامی نیایش بی نظیری است که در صورت رعایت اصول و شرایط آن ارتباط انسان خاکی را با آفریدگار یگانه برقرار میکند و از انسان موجودی رشد یافته و کامل میسازد موجودی که مجمع فضیلتها شده و از رذایل دور میشود اگر شما مسایل نماز را به دقت مطالعه کنید، متوجه می شوید که برای این عبادت با شکوه شرایطی وجود دارد که بخش عمده ای از آنها بر رعایت کردن حقوق دیگران تأکید میکنند و اگر نمازگزار به آن شرایط اعتنا نکند، نماز و عبادت خود را دچار نقص کرده و اسباب دوری خود از خدا را فراهم نموده است و نماز مقبولی انجام نداده است.
به عنوان مثال از شرایط و ضو این است که آب وضو ظرف آن، مکان وضو نباید غصبی باشد. همچنین است لباس نمازگزار که حتی اگر دکمه ای از لباس یا نخی که این دکمه را به لباس متصل میکند غصبی باشد و یا از راه حرام تهیه شده باشد، نماز در چنین لباسی باطل است و مشمول همین حکم است فرشی که روی آن نماز خوانده می شود و مکانی که در آن نماز میخوانیم و اگر هم مال کسی دیگر است، باید اجازه بگیریم. بدیهی است که عمل کردن بر اساس چنین اندیشه ای منشاء خوبیهای فراوانی است و از انجام ناهنجاریهای بسیاری جلوگیری میکند.
آری این چنین است که مدعی هستیم نماز مکتب انسان سازی و وسیله ای بزرگ برای بسط عدالت است و البته دریای گسترده معارف نماز و آثار گرانبهاتر آن از هنگامی است که نماز گزار تکبیرة الاحرام میگوید و وارد نماز می شود، قدم در عوالم عالی معنوی مینهد و وارد مرحله باشکوهی میشود که نظیری برای آن در میان عبادات وجود ندارد که عرفای بزرگ در کتب مبسوطی به شرح اسرار و رموز معرفتی نماز پرداختند. از جمله این کتابها کتاب ارزنده «أسرار الصلوة»، تأليف امام خمینی (ره) است.
به هر حال اگر بعضی از مسلمانان دچار تخلفات و انحرافاتی در زندگی خود می شوند برای این است که یا نسبت به نماز بی اعتنا هستند و یا شرایط نماز را نمی دانند و یا میدانند و به آن عمل نمیکنند که همه این امور ریشه در ضعف ایمان دارد.
صص211-212
نماز
علت وجود نماز
كَتَبَ الرضا (ع ) على بن موسى (ع) الى محمد بن سنان فيما كتب من جواب مسائله
إِنَّ عِلَّةَ الصَّلوة، إِنَّهَا إِقْرَارُ بِالرُّبُوبِيَّهِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خَلْعُ الْأَنْدَادِ وَ قِيَامٌ بَيْنَ يَدَى الْجَبَارِ جَلَّ جَلالُهُ بِالذُّلَّةِ وَ الْمَسْكَنَةِ وَ الْخُضُوع وَ الْأَعْتِرَافِ وَ الطَّلَبِ لِلْإِقَالَةِ مِنْ سالف الذُّنُوبِ وَ وَضْعُ الْوَجْهِ عَلَى الْأَرْضِ كُلَّ يَوْمٍ إِعْظَامًا لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْ يَكُونَ ذاكِراً غَيْرَ نَاسٍ وَ لا بَطِرِ وَ يَكُونَ خَاشِعاً مُتَذَلِلا راغباً طالباً لِلزَّيَادَةِ فِي الدِّينِ وَ الدُّنْيَا مَعَ مَا فِيهِ مِنَ الإِيجابِ وَالْمُداوَمَةِ عَلَى ذِكْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِاللَّيلِ وَ النَّهَارِ وَ لِئَلَّا يَنْسَى الْعَبْدُ سَيِّدَهُ وَ مُدَّ بِرَهُ وَ خَالِقَهُ فَيَبْطِرَ وَ يَطْغَىٰ وَ يَكُونَ ذَلِكَ فِي ذِكْرِهِ لِرَّبِّهِ وَ قِيامِهِ بَيْنَ يَدَيْهِ رَاجِراً لَهُ عَنِ الْمَعاصِي وَ مَانِعاً لَهُ مِنْ أَنْوَاعِ الْفَساد.
من لا يحضره الفقيه، ج ۱، ص ۱۳۹ و نزدیک به همین عبارت: عيون، ج ۲، ص ۱۰۳
امام رضا (ع) در یک تعریف بسیار جامع و کامل از نماز در پاسخ به سؤالات محمد بن سنان نوشتند:
همانا علت وجوب نماز اعتراف به یگانگی و عظمت پرورگار متعال و بی مثل و مانند است و با اظهار ذلت و مسکنت ایستادن در برابر خالق قادر منان جل شأنه و طلب عفو و گذشت نمودن از گناهان و خطاهای گذشته میباشد. و هر روز چند نوبت جبین بر خاک نهادن به منظور تعظیم و تکریم پروردگار و اظهار اینکه همواره به یاد او بوده و لحظه ای او را فراموش نمیکند و در مقابل نعمتهایی که به او ارزانی فرمود ناسپاس نیست.
در نماز، انسان با خشوع و تدلل و رغبت زیادتی دین و دنیا و آنچه در اوست
ص217
از توفیق بندگی و تداوم بر یاد خداوند عز و جل در اوقات شبانه روز را در خواست و طلب میکند.
زیرا بنده ای که آفریدگار دانا و توانا را از یاد ببرد و از نماز و طاعات دیگر فاصله بگیرد سرکشی و عصیان خواهد کرد.
ولی آن کس که همواره به یاد خدا بوده و دائماً در برابر او قرار میگیرد از گناهان دوری میکند و از همه فسادها و تباهیها بر کنار خواهد ماند.
نماز را در هیچ حالی نباید ترک کرد
قال الرضا (ع ) قَالَ رَسُولُ اللهِ (ص )
إِذَا لَمْ يَسْتَطِعِ الرَّجُلُ أَنْ يُصَلَّى قَائِماً فَلْيُصَلِّ جَالِساً، فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ أَنْ يُصَلِّى جالِاً فَلْيُصَلِّ مُسْتَلْقِياً نَاصِباً رِجْلَيْهِ بِحِيالِ الْقِبْلَةِ يُؤْمِي إِيمَاءً. عيون اخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص ۳۶
امام رضا (ع) فرمود: رسول خدا (ص) فرمود:
چون مردی قدرت نداشته باشد بر اینکه نماز را ایستاده بخواند، باید نشسته بخواند و چون توانایی نداشته باشد که نشسته نماز بخواند، باید بر پشت بخوابد و دو پای خود را رو به قبله دراز کند و با ایماء و اشاره نماز بخواند.
سرانجام ناگوار ضایع گذاردن نماز
قال الرضا (ع ) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص )
لا تُضَيِّعُوا صَلُّواتَكُمْ فَإِنَّ مَنْ ضَيَّعَ صَلُونَهُ حَشَرَ مَعَ قَارُونَ وَ هَامَانَ وَكَانَ حَقًّاً عَلَى اللَّهِ أَنْ يُدْخِلَهُ النَّارَ مَعَ الْمُنَافِقِينَ، فَالْوَيْلُ لِمَنْ لَمْ يُحَافِظُ عَلَى صَلُوتِهِ وَ أَداءِ سُنَّةِ نَبِيِّهِ.
عيون اخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص ۳۱
امام رضا (ع) فرمود: رسول خدا (ص) در اهمیت نماز و نتیجه ناگواری که بی توجهی به آن در پی دارد) فرمودند:
ص218
نماز را ضایع نگذارید و نسبت به آن بی توجهی نکنید، پس همانا کسی که نماز خود را ضایع گذارد با قارون و هامان محشور میشود و بر خداوند روا است که او را با منافقان داخل آتش نماید.
پس وای بر کسی که بر نماز خود محافظت نکند و سنت پیغمبرش را انجام ندهد.
قارون و هامان چه کسانی بودند؟
قارون هامان و فرعون اشخاص منحرف دنیا پرست و طغیانگری بودند که در عصر حضرت موسی (ع) می زیستند.
قارون از ثروتمندان عیاش و از خدا بی خبری بود که انبوه فقیران و گرسنگان را مشاهده میکرد اما هرگز حاضر نشد تا از اموال خود سهمی را برای آنان در نظر بگیرد او به نصایح موسی (ع) بی اعتنا بود و حتی با آن حضرت مبارزه کرد. سرانجام کار قارون این شد که خداوند او و خانه و اموالش را در زمین فرو برد.
و فرعون طاغوت سرکشی است که مبارزه موسی (ع) با او مشهور و معروف می باشد و هامان وزیر کفر پیشه فرعون بود که سرانجام خداوند متعال آنان را در دریا غرق کرده و به هلاکت رساند.
در واقع قارون بر ثروت و زینت و گنجهای خود تکیه و مباهات می کرد، و فرعون و هامان نیز بر لشکر و قدرت نظامی خود افتخار میکردند. ولی قدرت الهیه به آسانی آنان را گرفتار و هلاک ساخت و در دنیا و آخرت آنان را گرفتار قهر و غضب خود کرد.
بنابراین طبق حدیثی که حضرت امام رضا (ع) از رسول خدا (ص) نقل می کنند ضایع گذاردن نماز و بی اعتنایی نسبت به این عبادت و تکلیف بزرگ، سرانجامی اینگونه را برای آدمی در پی خواهد داشت به گونه ای که انسان در دنیا و آخرت، مورد غضب خداوند قرار میگیرد.
ص219
نماز سبب قرب به خداوند
قال الرضا (ع )
الصَّلَاةُ قُرْبَانُ كُلِّ تَقِيُّ.
عيون اخبار الرضا (ع) ، ج ۲، باب ۳۰، ص ۷ و من لا يحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۳۶
امام رضا (ع) فرمود:
نماز موجب نزدیکی هر پرهیزکار به خداوند است.
از اولین پرسشها در روز قیامت
قال الرضا (ع): قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص)
إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ يُدْعَى بِالْعَبْدِ، فَأَوَّلُ شَيْءٍ يُسْتَلُ عَنْهُ الصَّلُوةُ فَإِذَا جَاءَ بِهَا تَامَّةً، وَ إِلَّا زُجَ بِهِ فِي النَّارِ.
عيون اخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص ۳۱
امام رضا (ع) فرمود: رسول خدا (ص) فرمود:
در روز قیامت هنگامی که بنده را می طلبند اولین چیزی که از او پرسیده می شود. نماز است. اگر بطور کامل و صحیح آن را به جای آورده باشد مورد عنایت قرار می گیرد در غیر این صورت در آتش افکنده خواهد شد.
ابواب نماز
عَنْ زَكَرِيَّا بْنِ آدَمَ(و هو القمى ثقة فاضل جليل القدر و هو المدفون بارض قم وقبره معروف في مقبرة شيخان.) ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرَّضا (ع) قَالَ:
سَمِعْتُهُ يَقُولُ: الصَّلُوةُ لَهَا أَرْبَعَةُ آلَافِ باب.
عيون اخبار الرضا (ع)، ج ۱، باب ۲۶، ص ۲۵۵
ذکر یا ابن آدم از حضرت رضا (ع) روایت کرده است که از آن حضرت شنیدم که می فرمود:
برای نماز چهار هزار در است.(ممکن است مقصود این باشد که برای نمازگزار چهار هزار باب رحمت باز میشود و یا مقصود این باشد که آثار
مطلوبی که نماز در اصلاح فردی و اجتماعی انسان بوجود می آورد بسیار است.)
ص220
فضیلت نماز جماعت
عَنِ الرِّضا (ع ) أَنَّهُ قَالَ:
فَضْلُ الْجَمَاعَةِ عَلَى الْفَرْدِ بِكُلِّ رَكْعَةِ أَلْفُ رَكْعَةٍ.
آثار الصادقین به نقل از جامع احاديث الشيعه، ج ۶، ص ۳۸۵
امام رضا (ع) فرمود: هر رکعت نماز جماعت از هر رکعت نماز فرادی هزار برابر برتر است.
ترس شیطان از نمازگزار و جرأت او بر تارک نماز
قَالَ الرِّضا (ع ) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص )
لا يَزالُ الشَّيْطَانُ ذَعِراً مِنَ الْمُؤْمِن ما حافظ عَلَى الصَّلَاةِ الْخَمْسِ، فَإِذَا ضَيَّعَهُنَّ تَجَرَّأَ عَلَيْهِ وَ أَوْقَعَهُ فِي الْعَظَائِمِ.
عيون اخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص ۲۸
امام رضا (ع) فرمود: رسول خدا (ص) فرمود:
همواره شیطان از مؤمن در بیم و هراس است مادام که بر نمازهای پنجگانه حافظت و مداومت نماید و هرگاه رعایت نکرد و نماز را انجام نداد، شیطان بر او جرأت پیدا میکند و او را در گناهان بزرگ داخل می سازد.
چگونه نماز بخوانیم؟
قال الرضا (ع )
.... وَ صَلِّ صَلَاةَ مُوَدِّع ...
درر الکلام، ص ۴۴، به نقلش از عیون اخبار الرضا (ع)
امام رضا (ع) در ضمن یک حدیثی که در آن به پنج خصلت مهم توصیه می کند فرمود: یکی از این خصلتهای مهمی که باید در شخص مسلمان باشد آن است که به گونه ای نماز بخواند که فکر میکند آخرین نماز اوست و بعد از نماز از دنیا می رود.
فرمود: در حال نماز مانند کسی باش که آخرین نمازش را می خواند.
ص221
زینت بدن در نماز
سُئِلَ الرِّضا (ع) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَ جَلَّ:
خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ ؟ قَالَ (ع) مِنْ ذَلِكَ التَمْشَطِ عِنْدَ كُلِّ صَلَاةٍ. مكارم الاخلاق، ج ۱، ص ۷۷
از حضرت رضا(ع) پرسیدند که مراد از زینت در آیه شریفه، (خُذُوا زِينَتَكُم عِنْدَ كل مسجد) چیست؟
حضرت فرمود: یکی از زینتها شانه زدن به هنگام نماز است.
نماز، افضل از طواف
عَنِ الْبَزَنْطِي قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضا (ع)، عَنِ الْمُقِيمِ بِمَكَّةَ الطَّوَافُ لَهُ أَفْضَلُ أَوِ الصَّلُوةُ؟
قالَ (ع): الصَّلوة.
بحار الانوار، ج ۹۶، ص ۲۰۰، ج ۲، بیروت
بزنطی گفت: از امام رضا(ع) درباره شخص مقیم در مکه پرسیدم، که نماز خواندن برای او برتر است یا طواف کردن؟
حضرت فرمودند نماز خواندن برتر است.
سفارش به نماز اول وقت و نماز جماعت
عن الرضا (ع)، [ في كتابه إلى المأمون ]:
.... و الصَّلاةَ في أَوَّلِ الْأَوْقَاتِ، وَفَضْلُ الْجَمَاعَةِ عَلَى الْفَرْدِ بِكُلِّ رَكْعَةٍ أَلْفَيْ رَكْعَةٍ.
تحف العقول، باب كلمات امام رضا (ع)
امام رضا (ع) در بخشی از مکتوب خود به مأمون فرمودند:
شایسته است نماز در اول وقت خوانده شود.
و فضیلت نماز جماعت بر نماز فرادی به هر رکعت دو هزار رکعت میباشد.
یعنی هر رکعت از نمازی که به جماعت خوانده میشود دو هزار بار با ارزش تر و با فضیلت تر از نمازی است که به تنهایی و در غیر جماعت خوانده شود.
ص222
جایگاه نماز اول وقت
فقه الرضا قَالَ (ع)
إِعْلَمْ أَنَّ لِكُلِّ صَلَاةٍ وَقَتَيْنِ أَوَّلُ وَ آخَرُ فَأَوَّلُ الْوَقْتِ رِضْوانُ اللَّهِ وَ آخِرُهُ عَفْوُ اللَّهِ.
بحار الانوار، ج ۷۹، ص ۳۴۹، ج ۲، بیروت
در کتاب فقه الرضا آمده است که امام رضا (ع) فرمود:
آگاه باش که برای هر نمازی دو وقت معین وجود دارد: اول و آخر اول وقت خشنودی خدا و آخر وقت عفو خداست. بدیهی است که جلب رضایت و خشنودی خدا برترین و ارزنده ترین عمل است.
ارزش سجده در برابر خداوند متعال
عَنِ الرِّضا (ع ) قال:
إِذَا نَامَ الْعَبْدُ وَ هُوَ سَاجِدٌ ، قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعالى : عَبْدِي قَبَضْتُ رُوحَهُ وَ هُوَ فِي طَاعَتِي.
عيون اخبار الرضا (ع)، ج ۱، باب ۳۸، ص ۲۸۱
از امام رضا (ع) نقل شد که فرمود: وقتی بنده در حال سجده به خواب رود خداوند تبارک و تعالی می فرماید: من روح بنده ام را قبض کردم در حالی که او در طاعت من است.
سجده ، نزدیکترین حالت بنده به خدا
عن الرضا (ع ) قال :
أَقْرَبُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ مِنَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ سَاجِدٌ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى: وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ(این آیه سجده واجب دارد. علق٫ ۱۹ باید دانست که با خواندن با شنیدن آیات سجده باید سجده ای انجام داد. در این سجده، گفتن ذکر و رو به قبله بودن شرط نیست)
آثار الصادقین از وافی، ج ۵، ص ۵
ص223
از امام رضا (ع) منقول است که فرمود: سجده، نزدیکترین حالت بنده به خداوند عزوجل است و به این امر خداوند متعال اشاره نمود و فرمود سجده کن و به خدا نزدیک شو.
بیان برخی از احکام نماز
عَنِ الرضا (ع) في كتابه إلى المأمون ] .
.... وَ لَا تُصَلَّ خَلْفَ فَاجِرٍ وَ لا تَقْتَدي إِلَّا بِأَهْلِ الْوِلَايَةِ، وَ لَا تُصَلِّ فِي جُلُودِ الْمَيْتَةِ وَ لا جُلُودِ السباع، وَ التَّقْصِيرُ في أَرْبَعِ فَراسِخَ بَرِيدٌ ذاهباً وَبَرِيدٌ جائياً، إِثْنَا عَشَرَ ميلاً، وَ إِذَا قَصَّرْتَ أَفْطَرْتَ.
تحف العقول، باب کلمات امام رضا (ع)
امام رضا(ع) فرمودند: به شخص گناهکار و تباهکار اقتداء مکن و اقتداء نشود مگر به امامی مذهب (یعنی کسی که معتقد به امامت ائمه معصومین (ع) است و در لباسی که از پوست مردار و یا پوست درندگان است) نماز نخوان نماز در چهار فرسخی شکسته میشود و معیار این است که رفت و برگشت ۱۲ میل باشد. یعنی هشت فرسخ که چهار فرسخ رفت و چهار فرسخ برگشت باشد و هرگاه نماز شکسته شد روزه نیز شکسته میشود. مگر در شرایطی که در كتب فقهی ذکر شده است.(برخلاف میل انگلیسی که ۱۶۰۹ متر و نیز بر خلاف میل دریایی که ۱۸۵۲ متر می باشند؛ هر میل در عربی ۴۰۰۰ ذراع است که هر ذراع حدود شصت سانتی متر می باشد. بنابراین ۴۰۰۰ میل برابر است با ۴۸۰۰۰ متره (۱۲۴۸۰۰۰ (میل) ۴۰۰۰ و چهل و هشت هزار متر برابر است با چهل و هشت (۴۸) کیلومتر با هشت فرسخ هر فرسخ برابر است با شش کیلومتر))
مسئولیت خطیر امام جماعت
عَنِ الرِّضا (ع ) أَنَّهُ قَالَ:
أَلْإِمَامُ يَحْمِلُ أَوْهَامَ مَنْ خَلْفَهُ إِلَّا تَكْبِيرَةَ الْأَفْتِتَاحِ.
آثار الصادقین به نقل از محجة البيضاء، ج ۲، ص ۶
ص224
امام رضا (ع) فرمود: امام جماعت بجز تكبيرة الإحرام، سایر افعال مأمومين (یعنی کسانی که به او اقتدا کرده اند را متحمل است.
نماز جمعه پایگاه فکری مسلمین
عن الرضا (ع)
إِنَّمَا جُعِلَتِ الْخُطْبَةُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ لأَنَّ الْجُمُعَةَ مَشْهَدُ عَامِ فَأَرَادَ أَنْ يَكُونَ لِلْأَمِيرِ سَبَبٌ إِلَى مَوْعِظَتِهِمْ وَ تَرْغِيبِهِمْ فِي الطَّاعَةِ وَ تَرْهِيبِهِمْ مِنَ الْمَعْصِيَةِ وَ تَوْفِيقِهِمْ عَلَى مَا أَرَادَ مِنْ مَصْلَحَةِ دِينِهِمْ وَ دُنْيَاهُمْ وَ يُخْبِرُهُمْ بِمَا وَرَدَ عَلَيْهِمْ مِنَ الْآفَاقِ وَ مِنَ الْأَمْوَالِ الَّتِي لَهُمْ فِيهَا الْمَضَرَّةُ وَ الْمَنْفَعَةُ ...
وسائل الشيعه، ج ۵، ص ۳۹ و جامع احاديث الشيعه، ج ۶، ص ۹۰
امام رضا (ع) فرمود:
علت وجود خطبه در نماز جمعه به عنوان بخش لازم و لاینفک این نماز، آن است که چون جمعه روز حضور عمومی است؛ اسلام خواست تا امیر و رهبر (مسلمانان یا نماینده او وسیله ای داشته باشد برای موعظه مردم و تشویق آنان به اجرای قوانین و اطاعت از دستورهای الهی و پرهیز از نافرمانی و معصیت
و همچنین بتواند از این طریق مردم را در جریان برنامه ها و تصمیمات متخذه مربوط به دین و دنیای آنان قرار بدهد و از آنچه در جهان میگذرد بویژه اموری که با حیات اسلام و مسلمانان ارتباط دارد و از حوادث و پیش آمدهایی که ضرر یا منفعتی برای آنها دارد. آنان را مطلع نماید..... (امام (ع) در ادامه این روایت علت وجود دو خطبه در این نماز را متذکر میشود که تا در خطبه اول ثناء و ستایش خدا و مسایل دینی بیان شود و در خطبه دوم احتیاجات و عذرها و بیمها و امیدها و گزارشها و وقایع روز و مانند آنها بیان شود).
بخشی از فلسفه نماز جماعت
عن الرضا (ع) قال:
إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجَمَاعَةُ لِئَلَّا يَكُونَ الْأَخْلاصُ وَالتَّوْحِيدُ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْعِبَادَةُ لِلَّهِ إِلَّا ظاهِراً مَكْشُوفاً مَشْهُوراً ....
وسائل الشيعه، ج ۵، ص ۳۷۲
ص225
امام رضا (ع) فرمود:
علت تشریع نماز جماعت آن است که اسلام و توحید و بندگی و اخلاص به خداوند متعال در معرض دید عموم بوده و ظاهر و مشهور در میان مردم باشد..... (امام (ع) در این روایت اشارات مختلف دیگری نیز دارند و در پایان روایت برخی دیگر از فلسفه های نماز جماعت را همکاری مسلمانان در نیکی و پرهیزکاری و نیز تأثیر جماعت در پرهیز مسلمانان از بسیاری از گناهان ذکر می فرمایند.
بعد از نماز جمعه مسافرت کنیم
عَنِ الرضا (ع ) قال :
ما يُؤْمِنُ مَنْ سَافَرَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ قَبْلَ الصَّلوةِ أَنْ لا يَحْفَظَهُ اللَّهُ تَعَالَى فِي سَفَرِهِ وَ لَا يُخْلِفَهُ فِي أَهْلِهِ وَ لَا يَرْزُقَهُ مِنْ فَضْلِهِ.
جامع احادیث الشيعه، ج ۶، ص ۵۷
امام رضا(ع) فرمود:
کسی که قبل از برگزاری نماز جمعه مسافرت کند تأمین ندارد، زیرا که خدای تعالی او را در سفرش حفظ نفرماید و از خانواده اش سرپرستی و حفاظت نمی کند و ازفضل و بخشش خود به او روزی نمی دهد.
از اذکار مهم پس از نماز صبح
عَنِ الرضا (ع ) مَنْ قَالَ بَعْدَ صَلوةِ الْفَجْرِ: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ لَاحَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيَّ الْعَظِيمِ، مِئَةَ مَرَّةٍ، كَانَ أَقْرَبُ إِلَى إِسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمَ مِنْ سَوادِ الْعَيْنِ إِلَى بَياضِهَا وَ إِنَّهُ دَخَلَ فِيهَا إِسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ.
سفينة البحار، ج ۱، ص ۶۶۱، مادة سمم
امام رضا(ع) فرمود: هر کس که پس از نماز صبح صد مرتبه بگوید: بسم الله الرحمن الرحيم لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظیم (این) به اسم اعظم خدا از سیاهی چشم به سفیدی آن
ص226
نزدیکتر است و براستی که گوینده آن در مدار اسم اعظم قرار گرفته است. و آثار عظیمی برای او به دنبال خواهد داشت.
اهمیت نماز خواندن در مسجد الحرام
عن الرضا (ع )
إِنَّ الصَّلاةَ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَفْضَلُ مِنَ الصَّلَاةِ فِي غَيْرِهِ سِتِّينَ سَنَةً وَأَشْهُرٍ.
بحار الانوار، ج ۹۶، ص ۲۴۰، ج ۲، بیروت
از امام رضا (ع) منقول است که فرمود: بدرستی که نماز خواندن در مسجد الحرام برتر از شصت سال و چند ماه نماز خواندن در غیر این مکان است.
معناي اهْدِنَا الصراط المستقيم
عَنِ الرِّضا (ع ) أَنَّهُ قَالَ:
اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ، إِسْتِرْشَادٌ لِدِينِهِ وَ اعْتِصَامُ بِحَيْلِهِ وَ اسْتِرَادَةٌ فِي الْمَعْرَفِةِ لِرَبِهِ عَزَّ و جلَّ وَ لِعَظَمَتِهِ وَ كِبْرِيَائِهِ.
تفسیر نور الثقلين، ج ۱، ص ۲۰
امام رضا (ع) فرمود: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ ما را به راه راست هدایت کن معنایش این است که گوینده با این درخواست رشد و هدایت به دین خدا و چنگ زدن و در آویختن به ریسمان خداوندی و جویای زیادت معرفت و شناخت پروردگارش عز و جل و کبریای او را طلب میکند.
سفارش به نماز شب
فقه الرضا: قَالَ (ع) عَلَيْكَ بِالصَّلاةِ فِي الَّيْلِ، فَإِنَّ رَسُولُ اللَّهِ (ص ) أُوصَى بِهَا عَلِّياً فَقَالَ فِي وَصِيَّتِهِ: عَلَيْكَ بِصَلاةِ اللَّيل، قالَها ثَلاثاً، وَ صَلَاةُ اللَّيْلِ تَزِيدُ فِي الرِّزْقِ وَ بَهَاءُ الْوَجْهِ وَ تُحَسِّنُ الْخُلْقِ.
بحار الانوار، ج ۴، ص ۱۶۲، ج ۲، بیروت
ص227
در فقه الرضا آن حضرت (ع) فرمود: مواظب نماز شب باش، زیرا رسول خدا (ص) درباره نماز شب به امیر المؤمنین (ع) وصیت کرد و فرمود بر تو باد به خواندن نماز شب و آن را سه مرتبه تکرار نمود و نماز شب روزی و نور صورت را زیاد میکند و اخلاق را نیکو می سازد.
برخی از آثار مادی و معنوی نماز شب
قال الرضا (ع )
عَلَيْكُمْ بِصَلَاةِ اللَّيْلِ فَمَا مِنْ عَبْدٍ يَقُومُ آخِرَ اللَّيْلِ فَيُصَلِّي ثَمَانَ رَكَعَاتٍ وَ رَكْعَتَي الشَّفْعِ وَ رَكْعَة الْوَتْرِ وَ اسْتَغْفَرَ اللهَ فِي قُنُونِهِ سَبْعِينَ مَرَّةً إِلَّا أُجِيرَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ مِنْ عَذَابِ النَّارِ وَ مُدَّلَهُ فِي عُمْرِهِ وَ وُسْعَ عَلَيْهِ فِي مَعِيشَتِهِ.
بحار الانوار، ج ۸۴، ۱۶۱، ج ۲، بیروت
امام رضا(ع) فرمود:
بر شما باد به خواندن نماز شب هیچ بنده ای نیست که در آخر شب برخیزد و هشت رکعت نماز و دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر بجای آورد و در قنوت خویش هفتاد بار استغفار کند مگر آنکه از عذاب قبر و عذاب آتش در امان باشد و عمرش طولانی میگردد و در زندگی وی گشایش داده می شود.
همان، ص ۱۶۳
جلوه ای از سیره رضوی در عبادت و نماز
رجاء بن ابی ضحاک که از طرف مأمون عباسی مأمور شد تا امام رضا(ع) را از مدینه به مرو بیاورد در گزارشی مفصل از برنامه عبادی آن حضرت سخن گفت که بخشی از آن به شرح زیر است:
وی گفت: بخدا سوگند من مردی با تقواتر از علی بن موسی الرضا(ع) ندیده ام، کسی را ندیدم که در تمام اوقاتش بیشتر از او به یاد خدا باشد و خوفش از خدا از او شدیدتر باشد. همین که فجر طلوع میکرد نماز صبح را می خواند پس از آن مشغول
ص228
دعا و تعقیبات) می شد تا طلوع آفتاب پس از طلوع آفتاب سجده طولانی می کرد، وپس از آن مشغول حدیث و موعظه مردم می شد تا نزدیک ظهر.
نزدیک ظهر تجدید وضو میکرد و به مصلایش می رفت پس از اذان ابتدا هشت رکعت نافله ظهر میخواند سپس اذان و اقامه میگفت و مشغول نماز ظهر می شد.
بعد از نماز ظهر مشغول دعا میشد و در پایان سر به سجده میگذاشت و صد مرتبه شکراً الله میگفت. پس از آن نافله عصر میخواند که هشت رکعت است) بعد اذان و اقامه میگفت و نماز عصر میخواند سپس مدت مدیدی تسبیح و تحمید و تکبیر و تهلیل میگفت و در پایان سر به سجده میگذاشت و صد مرتبه حَمْداً الله می گفت.
وقتی مغرب فرا می رسید وضو میگرفت و اذان و اقامه می گفت و نماز مغرب می خواند بعد از نماز مدتی دعا میکرد سپس چهار رکعت نافله مغرب می خواند. به هنگام نماز عشا نماز و نافله اش را میخواند و به بستر می رفت. یک ثلث از شب گذشته از بستر بلند میشد در حالی که زبانش به تسبیح و تحمید و تکبیر و تهلیل و استغفار گویا بود.
مسواک می زد، وضو میساخت و مشغول نماز شب می شد. در هر رکعت یکبار سوره حمد و ۳۰ بار سورة توحيد يعنى قل هو الله احد را می خواند.
بعد از نماز شب نماز جعفر طیار را میخواند وقتی فجر فرا می رسید، نماز نافلة فجر را خوانده پس از آن نماز صبح را می خواند....
بحار الانوار، ج ۴۹، صص ۹۱ تا ۹۵
برتری نماز بر واجبات دیگر
امام رضا (ع) فرمود:
اعلَم إِنَّ أَفضلَ الْفَرَائِضِ بَعْدَ مَعْرِفة الله جل و عزّ الصَّلاةَ الْخَمس.
مستدرک الوسائل، ج ۳، ص ۴۳، حدیث ۲۹۷۴
بدان همانا برترین واجبات پس از معرفت خدا عز وجل، نمازهای پنجگانه است.
ص229
راه ادای حق نماز
امام رضا (ع) فرموده است:
نماز صله (پیوند) و موهبتی است از طرف خداوند مهربان برای بنده از راه رحمت و عنایت نماز، مطالبه وصال و راه رسیدن بنده به خداوند است. البته هرگاه با نیت خالص وارد نماز شود و با تعظیم و اجلال هر چه بیشتر برای خداوند تکبیر گوید و قرائت را با ترتیل بخواند و با خشوع رکوع را به جا آورد و با تواضع سر از رکوع بر دارد و با ذلت و خضوع سر به سجده گذارد و با اخلاص در حالی که امید به رحمت خدا دارد، تشهد بخواند، سپس نمازش را با رغبتی تمام و با امید به رحمت بیکران الهی سلام دهد و به پایان رساند و در حالی بین ترس و امید این فریضه الهی را به انجام رساند؛ پس هرگاه کسی نماز را با چنین آداب و شرایطی بجا آورد حق نماز را ادا کرده است.
مستدرك الوسائل، ج ۱، ص ۲۶۴
نماز معیار قضاوت خدا در قیامت
امام رضا (ع) فرمود:
هرگاه روز قیامت فرا رسد بنده را فرا میخوانند و اولین موضوعی که از او سؤال می شود نماز است. پس اگر حدود و شرایط نماز را به طور کامل بجا آورده باشد نجات می یابد، اما اگر نمازش را با شرایط و آداب صحت و قبولی آن به جا نیاورده باشد، او را به آتش می افکنند.
وسائل الشيعه، ج ۳، ص ۱۹
تفسیر آیه ای از قرآن
امام رضا (ع) در تفسير آيه شريفة والذين هم على صلواتهم يحافظون»(مؤمنون ٫ ۹) (يعني: مؤمنان کسانی هستند که بر نمازهایشان محافظت میکنند) فرمود: منظور خداوند متعال از این آیه مواظبت بر اوقات نماز است.
مستدرک الوسائل، ج ۳، ص ۹۶ حديثا ۳۱۰۷ (قال (ع): يحافظون على المواقيت)
ص230
تفسیر آیه ای دیگر
امام رضا (ع) در تفسیر آیه شریفه فويل للمصلين الذين هم عن صلاتهم ساهون !(ماعون ۴ و ۵)
(یعنی وای بر نمازگزاران آنان که از نماز خود غافل اند و در آن سهل انگارند. فرمود مراد از ساهون در این آیه کسانی هستند که غافل از اوقات نمازهای واجب خود هستند.
بحار الانوار، ج ۸۰، ص ٢٠ (أي: عن وقتهم يتغافلون)
مرگ در کمین است نماز را دریابید
امام رضا (ع) فرمود:
بر اوقات نماز محافظت کنید نماز را در اوقات مخصوص آن بجای آورید زیرا هیچ بنده ای از آفت حوادث و فرارسیدن زمان مرگ در امان نیست. کسی که وقت واجب نمازش فرا رسد و از روی عمد از آن کوتاهی کند در وقت خود به جای نیاورد خطا کار است نسبت به این فرمایش خداوند متعال که فرمود: «ویل للمصلين الذين هم عن صلاتهم ساهون ......(فقه الرضا (ع): حافظوا على مواقيت الصلوات فان العبد لا يأمن الحوادث و من دخل عليه وقت فريضة فقصر عنها عمداً متعمداً فهو خاطى من قول الله ويل للمصلين الذين هم عن صلاتهم ساهون .....)
بحار الانوار، ج ۸۰، ص ۲۰
مرگ در کمین است نماز را دریابید
همچنین امام رضا (ع) به یکی از اصحاب خود فرمود:
يا فلان إِذا دَخَلَ الْوَقْتُ عَليكَ فَصَلُّهَا فَإِنَّكَ لَا تَدري مَا يَكُونُ.
وسائل الشيعه، ج ۳، ص ۸۷
ای فلانی زمانی که وقت نماز فرا رسید بر تو لازم است نماز را در اول وقت بجای آوری زیرا تو نمی دانی که بعداً چه پیش خواهد آمد.
ص231
اوقات سه گانه نماز
امام رضا (ع) فرمود:
برای هر نماز سه وقت است اول وقت وسط وقت آخر وقت بجا آوردن نماز در اول وقت موجب خشنودی خدا و در وسط وقت عفو پروردگار را در پی دارد و در آخر وقت غفران الهی است و بهترین اوقات اول وقت است و کسی حق ندارد آخر وقت را برای نماز انتخاب کند همانا نماز آخر وقت برای کسی مجاز است که بیماری یا عذری داشته باشد یا اینکه که مسافر باشد.
مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۱۸۵ و بحار الانوار، ج ۸۲، ص ۳۵۰
رعایت آداب نماز
امام رضا (ع) فرمود:
هرگاه خواستی نماز بجا آوری پس با بی رغبتی و کسالت، خواب آلودگی، عجله وشتاب بازی و سرگرمی به چیزی به نماز مشغول نشو، بلکه نمازی بجا آور که سکون و حضور قلب و آرامش و تأنی در آن باشد.
بر تو لازم است در نماز خاشع و خاضع باشی و در پیشگاه خداوند جهان خود را خوار و ذلیل بدانی به طوری که خوف و خشیت از سیمای تو ظاهر شود و به وسیله آرامش و بر اثر فراوانی ترس و ورعی که بر دلت عارض شده است، دو حالت ترس و امید در تو آشکار شود.
پس در این حالت مقابل پروردگارت همچون بنده قراری گناهکار که در مقابل مولایش قرار گرفته، بایست و قدمهایت را منظم کن و خود را برای اطاعت از مولایت آماده ساز.
به چپ و راست توجه مکن و فرض کن خداوند تو را می بیند. پس اگر تو خدا را نمی بینی او تو را می بیند.
با ریش و سایر اعضا و جوارحت بازی نکن و انگشتانت را به صدا در نیاور و بدنت را خارش مده و با بینی خود بازی مکن و با لباست نیز بازی مکن و لثام زده نماز نخوان چیزی در دهانت نباشد که مانع اظهار صحیح کلمات و مخارج حروف شود).
ص232
و برای زنان روا نیست که با نقاب که تمام صورت و پیشانی را می پوشاند) نماز بخوانند.
هنگامی که به نماز ایستاده ای چشمت را به جایگاه سجده بیفکن و در هنگام نماز از خود جزع و ترس ظاهر کن و با دارا بودن این حالت ویژه نشان بده که تو راغب توجه به خدا هستی و به او عشق می ورزی
در حال قیام گاهی به این پا و گاهی به آن پایت تکیه مکن.
همچون کسی که می خواهد با نماز وداع کند نماز بگزار به گونه ای که فکر میکنی که دیگر موفق به ادای آن نمی شوی
بدان به یقین که تو در برابر خداوند جبار هستی بنابراین به چیزی از اشیاء مشغول مشو و حدیث نفس مکن یعنی چیزی غیر از یاد خدا را در درونت راه مده و دلت را از همه چیز غیر از یاد خدا و عبادت او فارغ کن و باید که فقط به کار نماز بپردازی و حق آن را کاملاً ادا کنی.
در حال نماز به هنگام قیام دستهایت را روی رانهای پایت قرار ده و در افتتاح نمازت تکبیر بگو و دستهایت را تا نرمه گوش بلند کن به طوری که انگشتهای ابهامت انگشت شصت از گوش مقابل آن تجاوز نکند و در قنوت نماز واجب دستهایت از سر تجاوز نکند اما در نماز نافله و وتر مانعی نیست که دستها از سرهم تجاوز کند. هرگاه به رکوع رفتی پس دستهایت را بر زانوهایت بگذار و انگشتانت را بگشا و دستهایت را جمع کن و از محاذی زانوها و پاها خارج مکن و هنگام برخاستنت از رکوع به تمام قامت بایست تا آن که مفاصلت کاملاً به مکان اصلی خود برگردد، و عروق و رگها جابجا شود و سپس در سجده پیشانیت و کف را بر زمین بگذار و انگشتان دستهایت را هنگام سجده بیند و به طرف قبله قرار ده و هرگاه نشستی، پس به قسمت راست بدن ننشین، بلکه طرف راست را بلند کن و بر طرف چپ بگذار و بر نشیمنگاه (رانهای خود بنشین و دست روی دست مگذار، بلکه دستهایت را آزاد کن و مستقیم بر رانها بگذار زیرا دست روی دست گذاشتن عمل اهل کتاب است.
در هنگام نماز خمیازه مکش و دست و پا دراز مکن و آروغ نزن و هرگاه این دو بر تو فشار آوردند با سعی و کوشش از بروز آن جلوگیری کن و هرگاه عطسه کردی
ص233
پس «الحمد لله» بگو و در موضع سجده ات حرکت نکن و به جلو و عقب نرو، بلکه ثابت و بی حرکت باش.....
هرگاه به نماز ایستادی با تمام توجه قلبی و درونی به خداوند روی آور، تا خداوند نیز به تو روی آورد.
و برای نماز وضوی شاداب و کامل بساز و هرگاه خواستی سجده کنی پیشانیت را بر خاک بگذار.
هرگاه به نماز روی آوردی و با توجه به حضور قلب کامل به نماز ایستادی و آداب و شرایط نماز را حفظ کردی و با همه وجودت به سوی خدا رفتی، او نیز با همه رحمت و مغفرت و عنایتش به تو روی خواهد آورد.
هرگاه از خدا روی گردان شوی خداوند نیز از تو روی گردان شود و تو را به حال خود رها خواهد کرد.
سیره امام رضا (ع)، دکتر محمد صالحی، ص ۱۴۹ به نقلش از بحار الانوار، ج ۸۴، ص ۲۰۴
فضیلت نماز شب
(نماز شب یازده رکعت است و زمان آن از نیمه شب است تا اذان صبح و هر چه به اذان صبح نزدیکتر باشد بهتر است، البته کسانی که بیدار شدن در این اوقات برایشان دشوار است میتوانند قبل از نصف شب هم این نماز را بجا آورند. روش نماز شب بدین شرح است: ابتدا هشت رکعت نماز به صورت چهار نماز دو رکعتی مثل نماز صبح که دو رکعت را سلام داده دوباره بر میخیزد به نیت نماز شب و بعد دو رکعت دیگر به نیت نماز شفع بجا می آورد. در نماز شفع بهتر است در رکعت اول بعد از سوره حمد سوره فلق و در رکعت دوم بعد از حمد، سوره ناس خوانده شود. و سپس یک رکعت نماز به نیت نماز وتر میخواند که در این یک رکعت بعد از سوره حمد، سه مرتبه سوره توحید (قل هو الله أحد) و یکبار سوره فلق و یک بار سوره ناس خوانده میشود و بعد نوبت به قنوت می رسد. در قنوت هر دعایی بیان شود اشکالی ندارد ولی بهتر است چهل مرتبه اللهم اغفر للمؤمنين والمؤمنات گفته شود و هفتاد بار اسْتَغْفِرُ اللهَ رَبِّي و أتوب إليه و سيصد مرتبه العفو و هفت مرتبه هذا مقام لعائد یک من النار گفته شود. و بعد
رکوع، سجده ها و تشهد و سلام خوانده میشود و نماز به پایان می رسد.)
امام رضا (ع) فرمود:
نماز شب موجب خشنودی خدا می گردد.
من لا يحضره الفقیه، ج ۱، ص ۴۱۲
ص234
فضائل نماز شب
قال الرضا (ع )
عليكم بصلاة الليل فما من عبد يقوم آخر الليل فیصلی ثمان رکعات و رکعتی الشفع و ركعة الوتر و استغفر الله في قنوته سبعين مرة الا أجير من عذاب القبر و من عذاب النار و مدله في عمره و وسع عليه في معيشته.
بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۱۶۱، حدیث ۵۳
امام رضا(ع) فرمود:
شما را توصیه به نماز شب میکنم پس هر بنده ای در آخر شب برخیزد و هشت رکعت نماز گزارد سپس دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر بجا آورد و در قنوت آن هفتاد بار از خدا طلب آمرزش نماید، از عذاب قبر و آتش جهنم در پناه خدا قرار میگیرد و عمرش طولانی می شود و رزق و روزی او وسعت یابد.
اهمیت سجده شکر پس از نماز واجب
حسن بن علی بن فضال از امام رضا (ع) نقل کرده است که فرمود: سجده بعد از نماز واجب، شکر به درگاه خداوند است بخاطر توفیقی که به بنده اش در ادای واجب داده است و حداقل ذکر در سجده شکر این است که سه بار بگوید: «شكراً لله
پرسیدم: منظور از «شکراً الله» چیست؟
فرمود: یعنی این سجده من در واقع شکر به درگاه خداوند است بخاطر توفیق خدمت و ادا فریضه که به من عطا فرمود و شکر موجب زیادی (توفیق) است.
و اگر در نماز کوتاهی و نقصی باشد که با نوافل جبران نشده باشد، با این سجده جبران خواهد شد.
عيون اخبار الرضا (ع)، ج ۱، ص ۵۷۴ ترجمه حمیدرضا مستفید و دیگران
ص235
فضیلت اذان و اقامه
عباس بن هلال از حضرت رضا (ع) نقل کرده که فرمود:
هر کس هنگام نماز اذان و اقامه بگوید دو صف از فرشتگان با وی نماز خواهند خواند و اگر اقامه بگوید یک فرشته طرف راست و یکی طرف چپ او نماز خواهند خواند.
سپس فرمود: شما هر دو صف را مغتنم بشمارید یعنی اذان و اقامه هر دو را مقام مؤذن بگویید).
سیره امام رضا (ع)، دکتر محمد صالحی، ص ۱۵۳
مقام مؤذن
امام رضا (ع) از اجداد بزرگوارش نقل کرده که رسول خدا (ص) فرمود:
اذان گویان در روز قیامت یک سرو گردن از دیگران بلندترند.
همان به نقلش از عیون اخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص ۶۱
حکمتهای اذان و اقامه
حضرت رضا (ع) فرموده است.
مردم به علل زیادی مأمور به اذان شده اند از آن جمله: ۱. تذکر مردم، ۲. بیداری غافلان . توجه به نماز ۴ ترغیب مردم به یاد خدا و دعوت به یاد خدا5- ه آشکار کردن ایمان و اسلام و.....
همان از من لا یحضره الفقيه، ج ۱، ص ۱۹۵ و نیز از عیون اخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص ۲۱۶، ترجمه مستفید و دیگران
ص236