روزه نیز که به عنوان واجبی دیگر از واجبات شرع مقدس اسلام بشمار می رود، دارای امتيازات فوق العاده ای است. فلسفه روزه داری اهمیت دادن خالق انسان به سلامت جسم و جان و بهداشت تن و روان انسان است.
حقیقتاً در این فریضه با عظمت برکات مادی و معنوی فراوانی وجود دارد که حتی بعضی از دانشمندان غیر مسلمان هم نسبت به آن سخن گفتند و یا کتاب و مقالاتی نوشته اند تا فواید آن را در بهداشت . جسم مورد توجه قرار دهند.
البته فلسفه اصلی روزه داری عبارتست از قدرت یافتن انسان بر اصلاح نفس و تهذیب آن و نزدیک شدن به خدا ولی فواید جسمانی آن هم مورد نظر است؛ چرا که جسم، وسیله و نردبان تکامل روح است.
صص212-213
روزه
فلسفه وجوب روزه
قال الرضا (ع )
إِنَّمَا أُمِرُوا بِالصَّوْمِ لِكَيْ يَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ، فَيُسْتَدَلُّوا عَلَى فَقْرِ الْآخِرَةِ، وَ لِيَكُونَ الصَّائِمُ خَاشِعاً ذَلِيلاً مُسْتَكِيناً مَأْجُوراً وَ مُحْتَسِباً عارفاً، صابراً على ما أَصَابَهُ مِنَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ، فَيَسْتَوْجِبُ الثَّوابَ مَعَ مَا فِيهِ مِنَ الْإِمْسَاكِ عَن الشَّهَوَاتِ وَ يَكُونُ ذَلِكَ وأعظاً لَهُمْ فِي الْعَاجِلِ وَ رَائِضاً لَهُمْ عَلَى أَداءِ مَا كَلَّفَهُمْ وَ دليلاً لَهُمْ فِي الْآجِلِ وَ لْيَعْرِفُوا شِدَّةَ مَبْلَغ ذَلِكَ عَلَى أَهْلِ الْفَقْرِ وَ الْمَسْكَنَةِ فِي الدُّنْيَا فَيُؤَدُّوا إِلَيْهِمْ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ لَهُمْ فِي أَمْوَالِهِمْ.
وسائل الشيعه، ج ۷، ص ۴
امام رضا(ع) فرمود:
همانا مردم مأمور به روزه داری شدند تا درد و ناگواریهای گرسنگی و تشنگی را بشناسند و آنگاه استدلال کنند بر سختیهای گرسنگی و تشنگی و فقر آخرت و هر آینه روزه دار باید به پیشگاه خداوند بنده ای خاشع و ذلیل و دارای خضوع و
فروتنی باشد و خود و عمل خود را دارای اجر دانسته و بداند که اعمال و زحمتهایش به حساب می آید و نادیده گرفته نمی شود.
و در همه حال به آنچه که انجام میدهد از عبادات عارف باشد.
و بر آنچه که از گرسنگی و تشنگی به او می رسد، صبر کند.
و در آن هنگام با پرهیز از شهوات و هوای نفس مستوجب ثواب فراوان می شود. و این اوصاف شایسته که برای روزه دار ذکر شد پند دهنده و واعظ خوبی برای روزه داران خواهد شد و رائض و راغب است بر روزه داران بر اداء آنچه که مکلف به آن هستند.
ص237
و راهنمای خوبی برای آنان در امر آخرت است.
و آنان یعنی روزه داران باید بشناسند شدت و اهمیت مشکلات فقرا و بیچارگان را تا رحمت آورند و مهربانی کنند بر فقرا و مساکین در دنیا پس حقوق آنان را اداء نمایند حقوقی که خداوند در اموالشان مقرر فرموده است.
لزوم توجه به اهمیت ایام روزه
قال الرضا (ع )
لَا تَجْعَلُوا يَوْمَ صَوْمِكُمْ كَيَوْمٍ فِطْرِكُمْ وَإِنَّ الصَّوْمَ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ.
جامع احادیث الشيعه، ج ۹، ۲۴۳
امام رضا (ع) فرمود:
ایام روزه داری خود را همانند ایام عادی قرار ندهید و قدر ایام روزه را بدانید که همانا روزه سپری از آتش است.
فواید روزه داری و شروط روزه صحیح
قال الرضا (ع )
إِعْلَمْ يَرْحَمُكَ اللهُ أَنَّ الصَّوْمَ حِجَابٌ ضَرَبَهُ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ عَلَى الْأَلْسُنِ وَ الْأَسْمَاعِ و الْأَبْصَارِ وَ سَائِرِ الْجَوَارِح ... وَ قَدْ جَعَلَ اللهُ عَلَى كُلِّ جَارِحَةٍ حَقًّا لِلصِّيَامِ فَمَنْ أَدَى حَقَّهَا كَانَ صَائِماً وَ مَنْ تَرَكَ شَيْئاً مِنْهَا نَقَصَ مِنْ فَضْلِ صَوْمِهِ بِحَسْبِ ما تَرَكَ مِنْها.
روزه درمان بیماریهای روح و جسم، ص ۱۰۲ به نقلش از فقه الرضا (ع)، چاپ سنگی، ص ۲۳
امام رضا (ع) فرمود:
ای روزه دار خداوند بر تو رحمت آورد همانا روزه حجابی است که خداوند آن را بر زبانها و گوشها و چشمها و سایر اعضاء و جوارح قرار داده است. و براستی خداوند بر تمامی اعضاء و جوارح بدن حقی برای روزه مقرر فرموده است.
پس هر کس حقوق اعضاء بدن را در روزه داری ادا کند او روزه دار (حقیقی) است و
ص238
روزه صحیحی گرفته است و حق روزه خویش را ادا نمود و آنان که به هر اندازه این حقوق را نادیده گرفته باشند به همان اندازه از فضل و ثواب روزه آنان کاسته می گردد.
دعای رؤیت هلال ماه رمضان
عَنْهُ (ع ) في حديث:
معاشر شيعتي إِذا طَلَعَ هِلالُ شَهْرِ رَمَضانَ، فَلَا تُشِيرُوا إِلَيْهِ بِالْأَصَابِعِ وَلَكِنْ
اسْتَقْبَلُوا الْقِبْلَةَ وَ ارْفَعُوا أَيْدِيَكُمْ إِلَى السَّمَاءِ وَ خَاطِبُوا الْهِلَالَ وَقُولُوا: رَبَّنَا وَ رَبُّكَ اللهُ الْعالَمينَ، اَللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عَلَيْنَا هِلالاً مباركاً وَ وفقنا لصيام شَهْرِ رَمَضانَ وَ سَلَّمْنَا فِيهِ وَ تَسَلَّمْنَا مِنْهُ فِي يُسْرِ وَ عَافِيَةٍ وَ اسْتَعْمِلْنَا فِيهِ بِطَاعَتِكَ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ.
صحيفة الرضا (ع)، به نقلش از فضائل الأشهر الثلاثه، ص ۹۹
حضرت رضا(ع) در حدیثی فرمود: ای شیعیان من آنگاه که هلال ماه رمضان طلوع کرد با دست به آن اشاره نکنید، بلکه به طرف قبله ایستاده و دستها را به سوی آسمان بلند کنید و هلال را مخاطب قرار داده و بگویید:
پروردگار ما و تو پروردگار جهانیان است. خداوندا این هلال را بر ما مبارک قرار بده و ما را برای روزه ماه رمضان موفق کن و ما را در این ماه در آسایش و سلامتی سالم گردان و از گناهان دور بدار و به طاعت خود مشغول دار. بدرستی که تو بر هر کار قادر و توانایی
تکلیف مؤمنین در یوم الشک
عَنْ عَلَى بْنِ مُوسَى الرَّضا (ع) عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ (ع ) قال (ع): قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص ) مَنْ صَامَ يَوْمَ الشَّقِّ فَراراً (فراراً) بِدِينِهِ فَكَأَنَّمَا صَامَ أَلْفَ يَوْمٍ مِنْ أَيَّامِ الْآخِرَةِ غِرَاً زَهْراً لَا يُشَاكِلَنَّ أَيَّامَ الدُّنْيَا.
جامع احاديث الشيعه، ج ۹، ص ۱۴۹
ص239
حضرت علی بن موسی الرضا (ع) از پدر بزرگوارش و ایشان از جد بزرگوارشان از رسول خدا (ص) روایت نموده اند که فرمود:
هر کس در روز شک یعنی روزی که معلوم نیست اول ماه رمضان است یا آخر شعبان روزه بگیرد بخاطر استقرار یا بخاطر فرار از آسیب دیدن دینش همچنان است که هزار روز از روزهای آخرت را که شبیه روزهای دنیا نیست روزه گرفته است. او روی محمد بن سنان، قال سئلت ابا الحسن الرضا(ع) عن يوم الشك؟ فقال: ان ابي كان يصومه قصمه (همان، ج ۹، ص ۱۵۰))
اهمیت سحری خوردن
فقه الرضا (ع )
وَ يُسْتَحَبُّ أَنْ يَتَسَخَّرَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ. جامع احاديث الشيعه، ج ۹، ص ۲۵۳
در کتاب فقه الرضا که منسوب به امام رضا(ع) است) آمده است:
مستحب است که در ماه مبارک رمضان سحری خورده شود اگرچه به خوردن اندکی آب باشد.
دعای افطار و اهمیت فراوان آن
قالَ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرَّضا (ع )
مَنْ قَالَ عِنْدَ افْطَارِهِ: اللَّهُمَّ لَكَ صُمْنَا بِتَوْفِيقِكَ وَ عَلَى رِزْقِكَ أَفْطَرْنَا بِأَمْرِكَ، فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا وَاغْفِرْ لَنَا إِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ، غَفَرَ اللَّهُ مَا أَدْخَلَ عَلَى صَوْمِهِ مِنَ النُّقْصَانِ بِذُنُوبِهِ.
جامع احاديث الشيعه، ج ۹، ص ۲۶۳، کتاب الصوم
امام علی بن موسی الرضا(ع) فرمود: هر کس به هنگام افطار بگوید بار خدایا فقط برای تو، به توفیق تو روزه دار شده ایم و به دستور تو از روزی تو افطار میکنم پس از ما بپذیر و ما را بیامرز
ص240
براستی که تو آمرزنده مهربانی هر کس این دعا را هنگام افطار بخواند خداوند همه نقصان و کمبود حاصله از معاصی او را که با آنها روزه دار شده بود. می بخشد و می آمرزد.
ارزش روزه ۲۵ ذی قعده ( دحو الارض (بر اساس روایات دحوالارض یعنی پهن شدن زمین از زیر خانه کعبه بر روی آب یعنی روزی که اولین خشکی در زمین پدید آمد که مکان آن در محل بنای کعبه است. )
و قال الرضا (ع)
لَيْلَةَ خَمْسَةِ وَ عِشْرِينَ مِنْ ذِي الْقَعْدَةِ دُحِيَتِ الْأَرْضُ مِنْ تَحْتِ الْكَعْبَةِ فَمَنْ صَامَ ذَلِكَ الْيَوْمَ كَانَ كَمَنْ صَامَ سِنِينَ شَهْراً.
من لا يحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۵۶
امام رضا(ع) فرمود:
در شب بیست و پنجم از ماه ذی قعده زمین از زیر کعبه گسترش یافت. پس کسی که آن روز را روزه بگیرد مانند کسی خواهد بود که شصت ماه روزه گرفته باشد.
آثار منفی غیبت و سخنی چینی بر روزه
قال الرضا (ع )
اجْتَنِبُوا الْغِيْبَةَ، غِيْبَةَ الْمُؤْمِن وَ احْذَرُوا النَّمِيمَةَ، فَإِنَّهُمَا يُفْطِرانِ الصَّائِم......
روزه درمان بیماریهای روح و جسم ص ۷۴، به نقلش از فقه الرضا (ع)
امام رضا (ع) فرمود:
از غیبت مؤمن پرهیز کنید و از تمامی و سخن چینی اجتناب نمایید، بدرستی که غیبت و سخن چینی روزه را باطل میکنند یعنی پاداش روزه را از بین میبرند
اعضاء و جوارح هم باید روزه باشند
عن الرضا (ع)، تُروى عَنْ بَعْضِ آبائِنَا أَنَّهُ قَالَ: إِذَا صُمْتَ فَلْيَصُمْ سَمْعُكَ وَ
ص241
بَصَرُكَ وَ جِلْدُكَ وَ شَعْرُكَ وَ اتَّقِ فِي صَوْمِكَ الْقُبْلَةَ وَ الْمُبَاشَرَةَ.
بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۹۱
امام رضا (ع) فرمود از پدران بزرگوارمان به ما رسیده است که فرمودند:
وقتی روزه دار شدی باید گوش چشم و پوست و موی تو روزه باشند و در حال روزه داری از بوسیدن و مباشرت (همسر) خودداری کن
فضائل ماه مبارک رمضان در کلام امام رضا (ع)
قال الرضا (ع )
إِنَّ شَهْرَ رَمَضانَ شَهْرٌ عَظِيمٌ يُضَاعِفُ اللهُ فِيهِ الْحَسَنَاتِ وَ يَمْحُو فِيهِ السَّيِّئَاتِ وَ يَرْفَعُ فِيهِ الدَّرَجَاتِ مَنْ تَصَدَّقَ فِي هَذَا الشَّهْرِ بِصَدَقَةٍ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ مَنْ أَحْسَنَ فِيهِ إِلَى مَا مَلَكَتْ يَمِينُهُ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ مَنْ حَسَّنَ فِيهِ خُلْقَهُ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ مَنْ كَظَمَ فِيهِ غَيْظَهُ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ مَنْ وَصَلَ فِيهِ رَحِمَهُ اللَّهُ لَهُ.
ثُمَّ قال عليه السلام: شَهْرُكُمْ هَذا لَيْسَ كَالشُّهُورِ، إِذَا أَقْبَلَ إِلَيْكُمْ أَقْبَلَ بِالْبَرَكَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ إِذَا أَدْبَرَ عَنْكُمْ أَدْبَرَ بِغُفْرانِ الذُّنُوبِ. هذا شَهْرٌ الْحَسَنَاتُ فِيهِ مُضَاعَفَةٌ وَ أَعْمَالُ الْخَيْرِ فِيهِ مَقْبُولَةً وَ مَنْ صَلَّى مِنْكُمْ فِي هَذَا الشَّهْرِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رَكْعَتَيْنِ يَتَطَوَّعُ فِيهِمَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ.
ثُمَّ قال عليه السلام: إِنَّ الشَّقِيَ حَقٌّ الشَّقِيَّ مَنْ خَرَجَ عَنْهُ هَذَا الشَّهْرُ وَ لَمْ تُغْفَرْ لَهُ ذُنُوبُهُ وَ يَخْسُرُ حِينَ يَفُوزُ الْمُحْسِنُونَ بِجَوائِزِ الرَّبِّ الْكَرِيمِ.
درر الکلام، ص ۲۰، به نقلش از کشف الغمه
امام رضا (ع) فرمود:
ماه مبارک رمضان ماهی بزرگ و با برکت است.
خداوند متعال در این ماه حسنات را چند برابر کرده و گناهان را محو میکند و درجات را بلند و متعالی می سازد.
هر کس در این ماه در راه خدا انفاق کند مورد لطف و آمرزش قرار میگیرد. آن کس که از آنچه دارد به دیگران احسان و نیکی کند آمرزیده می شود. آن کس که
ص242
اخلاق خود را نیکو نماید لطف و مغفرت پروردگار سبحان شامل حالش خواهد شد.
هر کس خشم خود را فرو خورد حق تعالی او را بیامرزد.
هر کس در این ماه صله رحم بجای آورد مشمول غفران و آمرزش خداوند رحمان واقع می شود.
و فرمود این ماه مثل ماههای دیگر نیست.
وقتی میآید با خود رحمت و برکت می آورد و با رفتن او گناهان آمرزیده می شود.
این ماهی است که حسنات و نیکیها در آن چندین برابر میگردد و اعمال خیر پذیرفته می شود.
هر کس در این ماه دو رکعت نماز با خضوع و خشوع بجای آورد، خداوند متعال او را مورد آمرزش قرار میدهد.
همچنین فرمود: شقی ترین افراد آن کسی است که این ماه بر او بگذرد و آمرزیده نشود.
چنین شخصی زیانکار خواهد بود وقتی که نیکوکاران به عطایای پروردگار کریم فائز و رستگار می شوند.
شب قدر چه شبی است؟
قال سليمان المروزى له - في حديث - ألا تخبروني عن إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ القدر في اي شيء انزلت؟ قال (ع) يا سُلَيْمَانُ، لَيْلَةُ الْقَدْر يُقَدِّرُ اللهُ عَزَّوَ جَلَّ فيها ما يَكُونُ مِنَ السَّنَةِ إِلَى السَّنَةِ مِنْ حَيَاةِ أَوْ مَوْتِ أَوْ خَيْرٍ أَوْ شَرِّ أَوْرِزْقٍ، فَمَا قَدَّرَهُ فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ فَهُوَ مِنَ الْمَحْتُومِ ....
بحار الانوار، ج ۴، ۹۵، ج ۲، بیروت
در حدیثی از سلیمان مروزی آمده که گفت:
به امام رضا (ع) عرضه داشتم: آیا از مفهوم این آیه «انا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ»، (ما آنها (قرآن) را در شب قدر نازل کردیم مرا خبر نمیدهی که در مورد چه چیزی نازل شده است؟
ص243
حضرت فرمود: ای سلیمان خداوند در شب قدر آنچه تا سال آینده باید انجام بگیرد از زندگی و مرگ یا خیر و شر و روزی را مقدر میکند و آنچه در آن شب تقدیر شود حتمی است......
خطبه ای دیگر از آن حضرت در فضیلت ماه رمضان
قال الرضا (ع )
الْحَسَنَاتُ فِي شَهْرِ رَمَضانِ مَقْبُولَةٌ وَ السَّيِّئَاتُ فِيهِ مَغْفُورةٌ.
مَنْ قَرَأَ فِي شَهْرِ رَمَضانَ آيَةٌ مِنْ كِتَابِ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ كَان كَمَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِي غَيْرِهِ مِنَ الشُّهُورِ.
وَ مَنْ ضَحِكَ فِيهِ فِي وَجْهِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ لَمْ يَلْقَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَّا ضَحِكَ فِي وُجْهِهِ وَ بَشَرَهُ بِالْجَنَّةِ.
وَ مَنْ أَعانَ فِيهِ مُؤْمِناً أَعانَهُ اللهُ تَعَالَى عَلَى الْجَوازِ عَلَى الصِّرَاطِ يَوْمَ تَزِلُ فِيهِ الأقدام.
وَ مَنْ كَفَّ فِيهِ غَضَبَهُ كَفَّ اللَّهُ عَنْهُ غَضَبَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ.
وَ مَنْ أَغاثَ فِيهِ مَلْهُوفاً آمَنَهُ اللهُ مِنَ الْفَزَعِ الْأَكْبَرِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَ مَنْ نَصَرَ فِيهِ مَظْلُوماً نَصَرَهُ اللَّهُ عَلَى كُلِّ مَنْ عَادَاهُ فِي الدُّنْيَا وَ نَصَرَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عِنْدَ الْحِسَابِ وَ الْمِيزَانِ.
شَهْرُ رَمَضانَ شَهْرُ الْبَرَكَةِ وَ شَهْرُ الرَّحْمَةِ وَ شَهْرُ الْمَغْفِرَةِ وَ شَهْرُ التَّوْبَةِ وَ شَهْرُ الأنابة.
وَ مَنْ لَمْ يُغْفَرْ لَهُ فِي شَهْرِ رَمَضان، في أَيِّ شَهْرٍ يُغْفَرْ لَهُ فَاسْتَلُوا اللَّهَ أَنْ يَتَقَبَّلَ مِنْكُمْ فِيهِ الصِّيَامَ وَ لا يَجْعَلَهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْكُمْ وَأَنْ يُوَفِّقُكُمْ فِيهِ لِطَاعَتِهِ وَ يَعْصِمَكُمْ مِنْ مَعْصِيَتِهِ خَيْرُ مَسْتَوُولِ.
وقائع الايام ،خیابانی مقدمه ثالثه، فصل ۳، ص ۱۳۹
امام رضا (ع) فرمود: کارهای نیک در ماه رمضان مقبول است و گناهان آمرزیده می باشد. کسی که در ماه
ص244
رمضان یک آیه از قرآن را بخواند مانند این است که در غیر رمضان یک ختم قرآن کرده باشد.
و کسی که در این ماه روی خوش به برادر مؤمن و دینی خود نشان بدهد و با خنده ای دلش را خوش کند روز قیامت او را ملاقات نمیکند مگر آنکه می خندد و خوشحال میکند او را و بهشت را به او بشارت میدهد.
و کسی که در این ماه به برادر مؤمن خود کمک و خدمتی بنماید خداوند او را در عبور از صراط کمک خواهد کرد.
و کسی که در این ماه خشم و غضب خود را نگهدارد، و خشمگین نشود) روز
قیامت خداوند خشم و غضب خود را از او نگه می دارد و بر او غضب نمی کند.
و اگر کسی بیچاره ای را در یابد خداوند در روز قیامت از فرع اکبر او را ایمن می کند.
و اگر کسی در این ماه ستمدیده ای را یاری کند خداوند او را در دنیا از جمیع دشمنانش و در قیامت هنگام حساب و میزان اعمال، یاری خواهد کرد.
آری ماه رمضان ماه برکت و رحمت است ماه آمرزش و توبه است. ماه برگشت از معاصی است.
و هر کس در ماه رمضان آمرزیده نشود پس در چه ماهی آمرزیده می شود؟ پس
بخواهید و درخواست کنید و استغاثه کنید از خداوند تا روزه شما را در این ماه قبول فرماید و این ماه را آخرین ماه رمضان شما قرار ندهد و شما را در این ماه به طاعت خویش موفق بدارد و از گناهان و معاصی خود شما را حفظ کند که براستی او بهترین مسئول است.
بد بخت کسی است که در ماه رمضان آمرزیده نشود
عن الرضا (ع ) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص )
... إِنَّ الشَّقِيُّ حَقَ الشَّقِيَّ مَنْ خَرَجَ عَنْهُ هذَا الشَّهْرُ وَ لَمْ يُغْفَرْ ذُنُوبُهُ فَيَخْسَرُ حِينَ يَفُوزُ الْمُحْسِنُونَ بِجَوَائِزَ الرَّبِّ الْكَرِيمِ.
عيون اخبار الرضا (ع)، ج ۱، ص ۲۹۳
ص245
امام رضا (ع) روایت کردند که رسول خدا(ص) فرمود:
بدبخت حقیقی کسی است که این ماه بگذرد و تمام شود) و گناه وی آمرزیده نگردد و هنگامی که نیکوکاران از جوایز پروردگار بهره مند میشوند او خسارت و زیان می بیند.
روزه و تکلیف مریض و مسافر
في فقه الرضا (ع ) لا يَجُوزُ لِلْمَرِيضِ وَ الْمُسَافِرِ الصِّيَامُ فَإِنْ صَامَا كَانَا عَاصِيَيْنِ وَ عَلَيْهِمَا الْقَضَاءُ.
جامع احاديث الشيعه، ج ۹، ص ۲۸۷
در کتاب فقه الرضا (ع) است که برای مریض و مسافر روزه گرفتن جایز نیست و اگر روزه بگیرند معصیت کرده اند و قضاء روزه بر عهده آنهاست. (اشخاص بیمار و مسافر در شرایطی خاص نمی توانند و نباید روزه بگیرند که احکام و شرایط آن را می توانید در رساله های عملیه مطالعه کنید.)
خطبه شعبانیه در روایت امام رضا (ع)
عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَالِ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرَّضا (ع)، عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبائِهِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِمْ صَلَواتُ اللَّهِ قَالَ:
إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص ) خَطَبَنا ذَاتَ يَوْمٍ فَقَالَ (ص ) أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَيْكُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَكَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ. شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَيَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَيَّامِ وَلَيَالِيهِ أَفْضَلُ اللَّيالي و ساعاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ، هُوَ شَهْرٌ دُعِيتُمْ فِيهِ إِلَى ضِيافَةِ اللهِ وَ جُعِلْتُمْ فِيهِ مِنْ أَهْلِ كَرَامَةِ اللَّهِ أَنْفَاسُكُمْ فِيهِ تَسْبِيحٌ وَ نَوْمُكُمْ فِيهِ عِبَادَةٌ وَ جُعِلْتُمْ فِيهِ مِنْ أَهْلِ كَرَامَةِ اللَّهِ أَنْفَاسُكُمْ فِيهِ تَسْبِيحٌ وَ نَوْمُكُمْ فِيهِ عِبَادَةٌ وَ عَمَلُكُمْ فِيهِ مَقْبُولٌ وَ دُعَاءُكُمْ فِيهِ مُسْتَجَابٌ.
علی بن حسن بن فضال از پدرش نقل کرد که امام رضا(ع) از پدران بزرگوارش روایت کرد که امیر المؤمنین (ع) فرمود:
ص246
روزی رسول خدا (ص) خطبه ای ایراد و ضمن آن فرمود:
ای مردم ماه خدا همراه برکت و رحمت و مغفرت به شما روی آورده است. ماهی که در پیشگاه خداوند برترین ماههاست و روزهای آن برترین ایام و شبهای آن برترین شبها و ساعتهای آن برترین ساعات است.
این ماهی است که شما به میهمانی خداوند دعوت شده اید و شما از افرادی به شمار می روید که مورد کرامت خداوند قرار میگیرند نفسهای شما تسبیح و خواب شما عبادت است و عمل شما در این ماه پذیرفته و دعای شما در آن مستجاب است.
فَسْأَلُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ بِنِيَاتٍ صَادِقَةٍ وَ قُلُوبِ طَاهِرَةِ أَنْ يُوَفِّقَكُمْ لِصِيَامِهِ وَ تِلاوَةِ كِتَابِهِ، فَإِنَّ الشَّقِيَّ مَنْ حُرِمَ غُفْرانُ اللَّهِ فِي هَذَا الشَّهْرِ الْعَظيمِ.
پس از پروردگار خود با نبتهای راست و درست و دلهای پاک سؤال و خواهش کنید که شما را موفق به روزه گرفتن و تلاوت کتاب خود قرآن کریم) نماید. پس بدرستی که بدبخت کسی است که در این ماه بزرگ از آمرزش خدا محروم بماند.
وَ اذْكُرُوا بِجُوعِكُمْ وَ عَطَشِكُمْ فِيهِ جُوعَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ عَطَشِهِ وَ تَصَدَّقُوا عَلَى فُقَرَائِكُمْ وَ مَسَاكِينِكُمْ.
در لحظات گرسنگی و تشنگی از گرسنگی و تشنگی روز قیامت یاد کنید و به تهیدستان و بیچارگان خود صدقه بدهید.
وَ وَقُرُوا كِبَارَكُمْ وَ ارْحَمُوا صِغَارَكُمْ وَصِلُوا أَرْحَامَكُمْ وَاحْفَظُوا الْسِنَتِكُمْ وَ غُضُّوا عَمَّا لَا تَحِلُّ النَّظَرَ إِلَيْهِ أَبْصَارَكُمْ عَمَّا لَا يَحِلُّ الْاِسْتِمَاعُ إِلَيْهِ أَسْمَاعَكُمْ وَ تَحَنَّثُوا على أَيْتَامِ النَّاسِ يُتَحَنَّنُ عَلَى أَيْتَامِكُمْ.
و به بزرگترهای خود احترام بگذارید و به خردسالان خود ترحم و مهربانی کنید و به خویشان و بستگان خود بپیوندید و صله رحم بجا آورید.
و زبانهای خود را از زشتیها و حرامها حفظ کنید و از نگاه کردن به هر آنچه که حلال نیست، چشم بپوشید و به آواها و سخنان حرام گوش ندهید، یتیمان را مورد نوازش قرار دهید تا یتیمان شما را نوازش کنند.
ص247
وَ تُوبُوا إِلَى اللهِ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَ ارْفَعُوا إِلَيْهِ أَيْدِيكُمْ بِالدُّعَاء فِي أَوْقَاتِ صَلَواتِكُمْ، فَإِنَّهَا أَفْضَلُ السَّاعَاتِ يَنْظُرُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فِيهَا بِالرَّحْمَةِ إِلَى عِبَادِهِ يُجِيبُهُمْ إِذَانَا جَوْهُ وَيُلَبِّيهِمْ إِذَا نَادَوْهُ وَ يَسْتَجِيبُ لَهُمْ إِذَا دَعَوْهُ.
و از گناهان خود به سوی خدا توبه کنید به هنگام نماز دستهایتان را برای دعا به سوی خدا بالا برید زیرا آن موقع برترین و بهترین ساعاتی است که خدای عزوجل در آن هنگام به بندگانش نظر رحمت دارد وقتی به درگاهش مناجات کنند، اجابت فرماید و اگر در پیشگاهش ناله کنند و او را بخوانند، مستجاب می کند.
أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَنْفُسَكُمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمَالِكُمْ فَفُكُوهَا بِاسْتِغْفَارِكُمْ، وَ ظُهُورَكُمْ ثَقِيلَةٌ مِنْ أَوْزَارِكُمْ فَخَفِّفُوا عَنْهَا بِطُولِ سُجُودِكُمْ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى ذِكْرُهُ، أَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ أَنْ لَا يُعَذِّبَ الْمُصَلِّينَ وَ السَّاجِدِينَ وَ أَنْ لَا يُرَوِّعَهُمْ بِالنَّارِ يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ العالمين.
ای مردم براستی که شما در گرو اعمال خود هستید پس با استغفار و آمرزش طلبی بند گرو را باز کنید و پشتهای شما از سنگینی بار گناهان گرانبار می باشد، با سجده طولانی خود را سبکبار سازید و بدانید که خدای تعالی به عزت خود سوگند یاد کرده است که نمازگزاران و سجده کنندگان را عذاب ننماید و در روز قیامت که همه مردم در پیشگاه حق تعالی حاضر شوند آنان را از آتش خشم خود نترساند.
أَيُّهَا النَّاسُ، مَنْ فَطَّرَ مِنْكُمْ صَائِماً مُؤْمِناً في هَذَا الشَّهْرِ كَانَ لَهُ بِذَلِكَ عِنْدَ اللَّهِ عِثْقُ رَقَبَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَى مِنْ ذُنُوبه. قيلَ يَا رَسُولُ اللَّهِ (ص) وَ لَيْسَ كُلُّنَا يَقْدِرُ عَلَى ذلِكَ فَقَالَ إِتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ وَ اتَّقُو النَّارَ وَ لَوْ بِشَرْ بَةٍ مِنْ مَاءٍ.
ای مردم هر کس در این ماه روزه دار مؤمنی را افطار دهد، در پیشگاه خدا ثواب و پاداش آزاد کردن بنده ای را دارد و گناه گذشته اش آمرزیده می شود. عرض شد: ای رسول خدا همه ما توانایی این کار را نداریم.
فرمود: از آتش دوزخ بترسید اگر چه به دادن یک نیمه خرما و یک شربت آب باشد.
ص248
أَيُّهَا النَّاسُ: مَنْ حَسَّنَ مِنْكُمْ فِي هَذَا الشَّهْرِ خُلْقَهُ كَانَ لَهُ جَوَازاً عَلَى الصِّرَاطِ يَوْمَ تَزِلُّ فِيهِ الْأَقْدَامُ وَ مَنْ خَفَّفَ فِي هَذَا الشَّهْرِ عَمَّا مَلَكَتْ يَمِينُهُ خَفَّفَ اللَّهُ عَلَيْهِ حسابه.
ای مردم هرکس در این ماه اخلاق خود را نیکو کند جواز عبور از صراط برای او خواهد بود در روزی که گامها بر صراط می لغزد.
و هر کس که در این ماه بر زیر دستان خویش آسان گیرد، خداوند حساب را بر او آسان خواهد گرفت.
وَ مَنْ كَفَّ فِيهِ شَرَّهُ كَفَّ اللهُ عَنْهُ غَضَبَهُ يَوْمَ يَلْقَاهُ، وَمَنْ وَصَلَ فِيهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ يَوْمَ يَلْقَاهُ، وَ مَنْ قَطَعَ فِيهِ رَحِمَهُ قَطَعَ اللَّهُ عَنْهُ رَحْمَتَهُ يَوْمَ يَلْقَاهُ.
و هر کس شر و بدی خود را در این ماه از دیگران باز دارد، در روزی که خدا را ملاقات میکند خداوند خشم خویش را از وی باز میدارد و هر کس در این ماه صله رحم بجا آورد و به خویشاوندان خود بپیوندد خداوند روز قیامت او را به رحمت خویش وارد میسازد و هر کس در این ماه از خویشاوندان خود جدا شود و قطع رحم کند خداوند روز قیامت رحمت خویش را از وی می برد.
وَ مَنْ تَطَوَّعَ فِيهِ بِصَلَاةٍ كَتَبَ اللهُ لَهُ بَراءَةً مِنَ النَّارِ، وَمَنْ أَدَّى فِيهِ فَرْضاً كَانَ لَهُ ثوابُ مَنْ أَدَّى سَبِعِينَ فَريضَةً فيما سواهُ مِنَ الشُّهُورِ، وَ مَنْ أَكْثَرَ فِيهِ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَى ثَقُلَ اللَّهُ مِيزانَهُ يَوْمَ تَخِفُ الْمَوَازِينُ.
و هر کس در این ماه یک نماز مستحبی بجا آورد خداوند جواز دوری از آتش دوزخ را برای او مینویسد و هر کس در این ماه امر واجبی را ادا کند پاداش کسی را دارد که در غیر ماه رمضان هفتاد واجب را ادا کرده باشد و هر کس که در این ماه بسیار
درود و صلوات بر من بفرستد روزی که ترازوهای حساب سبک شوند، خداوند ترازوی حساب او را از حسنات سنگین می گرداند.
وَ مَنْ تَلافِيهِ آيَةٌ مِنَ الْقُرْآنِ كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِي غَيْرِهِ مِنَ الشُّهُورِ.
ص249
و کسی که در این ماه یک آیه از قرآن را بخواند مانند کسی است که در غیر ماه رمضان، یک ختم قرآن نموده باشد.
أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّ أَبْوابَ الْجَنانِ في هَذَا الشَّهْرِ مُفَتَحَةٌ فَسْأَلُوا رَبَّكُمْ أَنْ لَا يُغْلِقَها عَلَيْكُمْ وَ أَبْوَابَ النيرانِ مُغَلَّقَةً فَسَأَلُوا رَبَّكُمْ أَنْ لَا يَفْتَحَهَا عَلَيْكُمْ وَ الشَّيَاطِينُ مَغْلُولَةٌ. فَسْأَلُوا رَبَّكُمْ أَنْ لَا يُسَلِّطَهَا عَلَيْكُمْ.
ای مردم . مسلماً در این ماه درهای بهشت باز است پس از پروردگارتان بخواهید تا درهای بهشت را به روی شما نبندد.
و درهای دوزخ بسته است و شما از پروردگارتان بخواهید تا آن را به روی شما باز نکند.
و شیاطین نیز در این ماه در بند هستند و از خدای خود تقاضا کنید تا آنان را بر شما مسلط نگرداند.
قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع) فَقُمْتُ، فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذا الشهر؟
امیرالمؤمنین (ع) فرمود: (وقتی سخن پیامبر به این جا رسید) من برخاستم و عرض کردم ای رسول خدا، برترین اعمال در این ماه چیست؟
فَقَالَ: يَا أَبَا الْحَسَنِ، أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحارِمِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ.
ثُمَّ بَكَى فَقُلْتُ: يَا رَسُولُ اللهِ مَا يُبْكِيَكَ؟ فَقَالَ: يَا عَلِيُّ أَبْكِي لِمَا يَسْتَحِلُّ مِنْكَ في هَذَا الشَّهْرِ كَأَنَّى بِكَ وَ أَنْتَ تُصَلَّى لِرَبِّكَ وَ قَدِ انْبَعَثَ أَشْقَى الْأَوَّلِينَ شَقِيقُ عَاقِرُ نَاقَةِ ثَمُودَ، فَضَرَبَكَ ضَرْبَةً عَلَى قَرَنكَ فَخَضَّبَ مِنْهَا لِحْيَتَكَ.
پیغمبر (ص) در پاسخ فرمود: برترین اعمال در این ماه پرهیز از محارم الهی میباشد.
آنگاه رسول خدا (ص) گریه کرد. من عرض کردم: ای رسول خدا، چه چیزی موجب گریستن شما شد؟
فرمود: یا علی از آن میگریم که در این ماه به تو خواهد رسید. مثل اینکه ترا می بینم که در محراب عبادت برای پروردگارت نماز میگزاری و بدبخت ترین از
ص250
اولین همتای پی کننده و کشنده) ناقه ثمود بر میخیزد و ضربتی بر فرق تو میزند که از آن ضربت محاسن ترا به خون رنگین میکند.
قالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع) فَقُلْتُ: يَا رَسُولُ اللَّهِ وَ ذَلِكَ فِي سَلَامَةِ مِنْ دِيني؟
امیر المؤمنین (ع) فرمود من عرض کردم ای رسول خدا، آیا در این هنگام در دین خود به سلامت هستم؟ آیا با ایمان کامل کشته می شود.
فَقَالَ (ص ) في سَلامَةٍ مِنْ دِينِكَ ثُمَّ قَالَ: يَا عَلِيُّ مَنْ فَتَلَكَ، فَقَدْ فَتَلَنِي وَ مَنْ أَبْغَضَكَ فَقَدْ أَبْغَضَنِي وَ مَنْ سَبَّكَ فَقَدْ سَبَّنِي لِأَنَّكَ مِنِّي كَنَفْسِي، رُوحُكَ مِنْ روحی و طينتُكَ مِنْ طينتي ، إِنَّ اللهَ تَبَارَكَ وَتَعالى خَلَقَنِي وَ إِيَّاكَ وَ اصْطَفَانِي وَ إِيَّاكَ وَ اخْتَارَنِي لِلنَّبُوَّةِ وَ اخْتَارَكَ لِلْإِمَامَةِ وَ مَنْ أَنْكَرَ إِمَامَتَكَ فَقَدْ أَنْكَرَ نُبُوَّتِي.
رسول خدا (ص) فرمود: آری در دین خود به سلامت میباشی
آنگاه فرمود یا علی هر کس ترا بکشد مراکشته است و هر کس که با تو دشمنی کند با من دشمنی کرده هر کس به تو دشنام گوید به من دشنام گفته است.
زیرا که تو از وجود من میباشی روح تو از روح من و سرشت تو از سرشت و طینت من میباشد.
همانا خداوند تبارک و تعالی مرا و ترا از یک طینت آفرید.
و من و شما را برگزیده است.
مرا برای نبوت و پیامبری و شما را برای امامت و رهبری انتخاب فرموده است.
و هر کس امامت ترا انکار کند تحقیقاً نبوت مرا انکار کرده است.
يا عَلَى أَنْتَ وَصِيَى وَ أَبُو وُلدي و زَوْجُ ابْنَتِي وَ خَلِيفَتِي عَلَى أُمَّتِي فِي حَيَاتِي وَ بَعْدَ مَوْتِي، أَمْرُكَ أَمْرِى وَ نَهْيُكَ نَهْيِي أُقْسِمُ بِالَّذِي بَعَثَنِي بِالنُّبُوَّةِ وَ جَعَلَنِي خَيْرَ الْبَرِيَّةِ إِنَّكَ لَحُجَّةُ اللهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ أَمِينِهِ عَلَى سِرِّهِ وَ خَلِيفَتِهِ عَلَى عِبَادِهِ.
بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۳۵۶، عیون اخبار الرضا (ع)، ج ۱، ص ۲۹۵
ص251
یا علی، تو وصی من هستی پدر فرزندان من و همسر دخترم میباشی و خلیفه و جانشین من براستم در زندگی و پس از رحلت من هستی امر و نهی تو، امر و نهی من است.
قسم به آن کس که مرا به نبوت برانگیخت و مرا بهترین موجود کائنات گردانید. همانا تو حجت خداوند بر خلق او امین پروردگار بر سر او و خلیفه خدا بر بندگانش می باشی.
پاداش روزه ماه رجب
امام رضا (ع) فرمود:
هرکس اولین روز از ماه رجب را به امید ثواب الهی روزه بگیرد بهشت برای او واجب میشود و هر کس یک روز از وسط این ماه را روزه بگیرد شفاعتش درباره افراد زیادی به تعداد قبیله ربیعه و مضر، قبول خواهد شد.
و هر کس یک روز از آخر این ماه را روزه بگیرد خداوند او را از سلاطین و پادشاهان بهشت قرار میدهد و شفاعت او را در مورد پدر، مادر، پسر دختر خواهر برادر عمو عمه دایی خاله آشنایان و همسایگانش می پذیرد، هر چند در بین این افراد مستحق آتش نیز وجود داشته باشد.
عيون اخبار الرضا (ع)، ج ۱، ص ۵۸۹ ترجمه حمیدرضا مستفید و دیگران
فضیلت روزه داری و استغفار در ماه شعبان
عباس بن هلال گوید: از امام رضا (ع) شنیدم که فرمود:
هر کس یک روز از ماه شعبان را به خاطر خدا روزه بگیرد، وارد بهشت خواهد شد. و هر کس در هر روز از شعبان هفتاد بار استغفار کند خداوند او را در قیامت در گروه امت حضرت رسول (ص) محشور می فرماید و کرامتی از جانب خدا برای او لازم و واجب می گردد، و هر کس در ماه شعبان صدقه ای بدهد اگرچه یک نیم خرمایی باشد. خداوند بدنش را بر آتش حرام میکند و هر کس سه روز از شعبان را روزه بدارد و آن را به ماه رمضان وصل کند، خداوند برای او روزه دو ماه پی در پی منظور می فرماید.
عيون اخبار الرضا (ع) ، ج ۱، ص ۵۲۷ ترجمه حمیدرضا مستفید و دیگران
ص252
صص237-252