خمس و زکات نیز دو قانون واجب اقتصادی بشمار میروند که فلسفه وضع آنها فقرزدایی مبارزه با استضعاف و سامان بخشیدن به امور مادی مسلمانان بی بضاعت است که بر اساس روایت صریح | اگره مسلمانان به قوانین خمس و زکات بخوبی عمل کنند هرگز فقیری در جامعه اسلامی پیدا نخواهد شد.

صص213

ندادن زکات مانع قبولی نماز

قال الرضا (ع )

إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَ جَلَّ أَمَرَ... بِالصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ، فَمَنْ صَلَّى وَ لَمْ يُزَكِّ لَمْ يُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاتُهُ .... 

عيون اخبار الرضا (ع)، ج ۱، ص ۲۵۸

امام رضا (ع) فرمود:

بدرستی که خداوند عزوجل.... امر فرمود به نماز خواندن و زکات دادن. پس کسی که نماز بخواند و زکات نپردازد نمازش قبول نخواهد بود.

تأثیر زکات در فقرزدایی

قال الرضا (ع )

لَوْ أَخْرَجَ النَّاسُ زَكَوةَ أَمْوَالِهِمْ مَا احْتَاجَ أَحَدٌ.

امام رضا (ع)، ص ۲۳۱

امام رضا(ع) فرمود:

اگر مردم زکات اموال خود را بپردازند کسی محتاج و نیازمند نخواهد ماند.

از آثار حبس زکات

عن أبي الحسن الرضا (ع ) قال:

.... و إذا حُبِسَتِ الزَّكَاةَ مَأْتَتِ الْمُواشي.

وسائل الشيعه، ج ۶، ص ۱۷

امام رضا(ع) فرمود:

هنگامی که زکات حبس شود و پرداخت نشود چهارپایان از بین خواهند رفت.

آسایش در پرتو زکات

عَنِ الرِّضا (ع) عَنْ آبَائِهِ عَنِ النَّبِيِّ (ص )

لا تَزالُ أُمَّتِي بِخَيْرٍ ما ... وَآتُوا الزَّكَوةَ ، فَإِذَا لَمْ يَفْعَلُوا ذَلِكَ إِبْتَلُوا بِالْفَحْطِ وَ السِّنِينَ. 

درر الکلام، ص ۱۰ به نقلش از عیون اخبار الرضا (ع)

امام رضا(ع) از پدران بزرگوارش روایت نمود که رسول خدا(ص) فرمود: تا زمانی امت من در رفاه و آسایش هستند که.... زکات بپردازند. 

پس هر گاه از این امر غافل شوند و رعایت آن را نکنند، دچار قحطی و خشکسالی خواهند شد.

فلسفة وجوب زكات

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَنَانٍ عَنِ الرِّضا (ع)، أَنَّهُ كَتَبَ إِلَيْهِ فِيمَا كَتَبَ مِنْ جَوابِ مَسَائِلِهِ أَنَّ عِلَّةَ الزَّكَاةِ مِنْ أَجْلِ قُوتِ الْفُقَرَاءِ وَ تَحْصِينَ أَمْوَالِ الْأَغْنِياءِ.  لأَنَّ اللَّهَ . نَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ كَلَّفَ أَهْلَ الصِّحَةِ الْقِيامَ بِشَأْنِ أَهْلِ الزَّمَانَةِ وَ الْبَلْوى، كَمَا قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعالى: «لَتَبْلُوَنَّ فِي أَمْوالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ، فِي أَمْوَالِكُمْ إِخْرَاجُ الزَّكَاةِ وَ في أَنْفُسِكُمْ تُؤْطِينُ الْأَنْفُسِ عَلَى الصَّبْرِ، مَعَ ما فِي ذَلِكَ مِنْ أَدَاءِ شُكْرِ نِعَمِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَ الطَّمَعِ فِي الزِّيَادَةِ. مَعَ مَا فِيهِ مِنَ الزِّيَادَةِ وَ الرَّأْفَةِ وَ الرَّحْمَةِ لِأَهْلِ الضَّعْفِ وَ الْعَطْفِ عَلَى أَهْلِ الْمَسْكَنَةِ، وَ الْحَثَّ لَهُمْ عَلَى الْمُوَاسَاةِ وَ تَقْوِيَةِ الْفُقَرَاءِ وَ الْمَعُونَةِ لَهُمْ عَلَى أَمْرِ الدِّينِ .....

وسائل الشيعه، ج ۶، ص ۵

از محمد بن سنان روایت شد که امام رضا (ع) در میان جوابهایی که به سؤالات او بیان فرمودند چنین نوشتند:

فلسفة زکات (رسیدن) رزق و روزی فقراء و محفوظ ماندن مال اغنیاء است.

چرا که خداوند متعال تکلیف نمود قدرتمندان و ثروتمندان را به رسیدگی حال مردم بیچاره و رنج دیده.

 همچنان که خداوند متعال می فرماید آزمایش می شوید شما در اموال و جانهای خود یعنی تکلیف شده اید در اموال خود به دادن زکات که اگر زکات پرداخت نکنید از آزمایش خدا سربلند بیرون نمیروید و نسبت به جانهای خود آماده کردن جانها برای بردباری و شکیبایی است بنابراین باید در فراز و نشیب زندگی صبور و بردبار باشید. 

مضافاً به اینکه در زکات اداء شکر نعمتهای الهی و مشتاق شدن در طلب نعمتهای بیشتر از خداوند هم هست. 

علاوه بر اینکه در پرداخت زکات زيادى رأفت ورحمت برای ضعیفان و عطوفت و مهربانی بر مسکینان است که این مسئله نیز از فلسفه های دیگر زکات بشمار می رود و در پرداخت زکات برانگیختن زکات دهندگان است که یاری و تقویت کنند فقیران را و آنان را در امر دین کمک نمایند بنابراین با دادن زکات علاوه بر اینکه امور دنیوی فقرا را اصلاح میکنیم همچنین آنها را در امر دین نیز مدد رسانده ایم وزمینه را برای موفقیتهای دینی و معنوی آنان نیز فراهم آوردیم.....

بیان برخی نصابهای زکات

عن الرضا (ع) في كتابه إلى المأمون ] .

وَ الزَّكاةُ الْمَفْرُوضَة مِن كُلِّ مِائَتَى دِرْهَم خَمْسَةَ دَرَاهِم وَ لا تَجِبُ في مادونِ ذَلِكَ و فيما زاد في كل أربعين درهماً درهم، وَ لا تَجِبُ فِيمَا دُونَ الْأَرْبَعِينَاتِ شَيْءٌ، وَ لا تجب حَتَّى يَحُولُ الْحَوْلِ، وَ لا تُعطى إلا أهل الولاية وَ الْمَعْرِفة، و في كل عشرين ديناراً نصف دينار، وَ الْخُمس من جميع الْمَالِ مَرَّةٌ وَاحِدَة، وَ الْعُشْرُ مِنَ الْحِنْطَةِ وَ الشعير و التمر و الزبيب. وَكُلِّ شَيْءٍ يَخْرُجُ مِنَ الْأَرْضِ مِنَ الْحُبُوبِ إِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةَ أَوْ سَقِ فِيهِ الْعُشْرُ إِنْ كَانَ يُسْقَى سَيْحاً، وَ إِنْ كَانَ يُسْقَى بِالدَّوالِي فَفِيهِ نِصْفُ الْعُشْرِ لِلْمُعْسِرِ وَ الْمُوسِر وَتُخْرَجُ مِنَ الْحُبُوبِ الْقَبْضَةُ وَ الْقَبْضَانِ لِأَنَّ اللَّهَ لَا يُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا وَ لا يُكَلِّفُ الْعَبْدَ فَوْقَ طَاقَتِهِ، وَ الْوَسَقَ سِتُّونَ صاعاً والصَاعُ سِتَّةُ أَرْطَالٍ وَ هُوَ أَرْبَعَةُ أَمْدَادٍ، وَالْمُدُّ رَطْلَانِ وَ رُبْعٌ بِرَطْلِ الْعِرَاقِي. و قال الصادق (ع): هُوَ تِسْعَةُ أَرْطَالٍ بِالْعِرَاقِي وَ سِتَّةُ أَرْطَالِ بِالْمَدَنِي.

 تحف العقول، باب کلمات امام رضا (ع)

امام رضا (ع) در بخشی از مکتوب خود به مأمون درباره زکات چنین بیان فرمودند: زکات واجب در هر دویست در هم نقره پنج در هم است و اگر کمتر از آن است زکات بر آن واجب نمی شود. 

و هرچه بر آن مبلغ اضافه شود برای هر چهل در هم، یک در هم آن زکات خواهد بود و اما اگر آن فزونی و اضافه به چهل نرسد چیزی ندارد. و واجب نیست زکات تا سال بر آن بگذرد

و زکات ندهند مگر به شیعه امامی و در هر بیست دینار اشرفی طلا (۱۸) نخودی نیم دینار برای زکات است.

خمس در همه اموالی یک بار واجب است.

 و زکات گندم ده یک است.

و جو و خرما و کشمش و هر چه از حبوبات که از زمین بر آیند هرگاه به پنج وسق برسند ده یک زکات دارند اگر آب خود به خود و به آسانی بر آنها روان شود.

و اگر با دستگاه و گاو و چاه و وسایل دیگر آبیاری شوند، نیم عشر زکات دارند، برای تنگدست و توانگر.

و از حبوبات دیگر یک مشت دو مشت زکات بدهند. زیرا خدا کسی را جز به اندازه توانایی تکلیف نمیکند و به بنده خود فوق توانایی تکلیف نمی نماید.

یک وسق، شصت صاع است و یک صاع شش رطل و آن هم چهار مد و هر مدی، دو رطل و ربع به رطل عراقی است.

امام صادق (ع) فرمود: صاع نه رطل عراقی و شش رطل مدنی است. (مجموع ۵ وسق ۲۸۵ من تبریز می شود.

زکات فطره، مقدار و شرایط آن

عن الرضا (ع) في كتابه إلى المأمون )

و زكاةُ الْفِطْرِ فَرِيضَةٌ عَلْ رَأْسِ كُلِّ صَغيرِ وَ كَبِيرٍ، حُرِّ أَوْ عَبْدِ مِنْ الْحِنْطَةِ نِصْفُ صاع. وَ مِنَ التَّمْرِ وَ الرَّبِيبِ صَاعٌ، وَ لَا يَجُوزُ أَنْ تُعْطَى غَيْرَ أَهْلِ الْوِلَايَةِ، لِأَنَّهَا فريضة.

تحف العقول، باب كلمات امام رضا (ع)

امام رضا (ع) در قسمتی از مکتوب خود به مأمون در مورد زکات فطره چنین بیان فرموده اند:

برای هر شخص از بزرگ و کوچک آزاد یابنده زکات فطره واجب است. و مقدار نیم صاع گندم با یک صاع (صاع، پیمانه ای است قریب سه کیلوگرم.)از خرما و یا کشمش میباشد.

 و زكاة فطره را نباید به اشخاصی که شیعه امامی نیستند داد. چون این زکات واجب بشمار میرود. نه) مستحبی تا بتوان به هر مستمندی اعم از امامی یا غیر امامی داد.

وابستگی سه امر به یکدیگر

حارث بن دلهات از پدرش و ایشان از امام رضا (ع) نقل نموده است که آن حضرت فرمود: خداوند به سه چیز دستور داده است که همراه با سه چیز دیگرند، به نماز و زکات امر فرمود که هر کس نماز بخواند و زکات ندهد نمازش قبول نخواهد شد و به سپاسگزاری از خویش و والدین امر فرموده که هر کس از پدر و مادرش تشکر و سپاسگزاری نکند خداوند را شکر نکرده است و امر به تقوی و صله رحم نموده است و هر کس صله رحم نکند در واقع تقوی ندارد. 

عيون اخبار الرضا (ع)، ج ۱، ص ۵۳۳، ترجمه حمیدرضا مستفید

صص257-261