مسیر حرکت از مکه تا عراق

پس از مراسم حج حرکت رسمی کاروان از مکه به مقصد مرو آغاز شد، که بدون عبور از مدینه به سمت عراق می رفت در این مسیر اوضاع به گونه ای بود که مردم با حضرت در تماس بودند و سؤالات خود را می پرسیدند. 

اولین منطقه عراق قادسیه بود و از آنجا به سمت کوفه می رفت. طبق دستور نباید به کوفه می رفتند. این بود که کمی قبل از کوفه مسیر را تغییر دادند و از راه بیابان به سمت بصره پیچیدند. تاریخ نشان میدهد که تا اینجا به خوبی توانسته بودند خبر مسافرت امام رضا را مخفی کنند و مسیر را به راحتی طی کنند، اما هنوز به بصره نرسیده کم کم خبر آمدن حضرت پخش شد.

در بصره، با آنکه مردم متوجه نارضایتی امام از مأمون بودند و از مأموران و حاکمان او می ترسیدند ولی با این همه به استقبال حضرت آمدند و حتی زنان از خانه ها بیرون ریختند تا جمال مبارکش را ببینند و کلامش را بشنوند.

مسیر حرکت در ایران

از بصره که مرز ورود به ایران بود اوضاع تغییر یافت و آنچه اتفاق افتاده . نشان میدهد که در مسیر حرکت حضرت خبر آمدن ایشان به سرعت منتشر می شد و مردم با هدایا به استقبال امام رضا می شتافتند. آن حضرت در بعضی شهرها تا ده روز می ماندند و مردم رسماً نزد حضرت حضور می یافتند و امام رضا بخشی از روز را به پاسخ به سؤالات مردم اختصاص می دادند.

پیداست که فرستاده تام الاختيار مأمون - يعنى رجاء بن ابی ضحاک - در اجرای دستور او میبایست هم احترامات ظاهری به حضرت را حفظ کند و هم از نارضایتی مردم پرهیز کند. تغییر مسیر تعیین شده و امکان دادن به مردم برای ارتباط با حضرت صلاحدیدی بود که شرایط جدید نماینده مأمون را وادار به آن نمود.

کاروان از بصره به سمت رامهرمز و از آنجا به اهواز رفت و در اهواز حضرت معجزاتی نشان داد. سپس راهی شوش دانیال شدند. اگر چه در گفته مأمون تأکید بر فارس شده بود ولی بازگشت از رامهرمز به اهواز، حکایت از تغییر مسیر می داد.

بنابراین طبق دستور دیگر مأمون راه کوه های اصفهان در پیش گرفته شد و اطلاع مردم قم این اجازه را نداد که کاروان امام رضا مسیر دیگری را انتخاب کند. در قم با همه اقدامات پیشگیرانه ای که در نظر گرفته شد مردم استقبال عجیبی از حضرت نمودند.

پس از حرکت از قم تا رسیدن به نیشابور خبر خاصی در تاریخ نمی بینیم و این احتمال قوی وجود دارد که با احساس خطر جدی عبور از شهرها به صورت مخفیانه و ناشناخته صورت گرفته باشد یا از جاده های غیر معروف رفته باشند تا آنکه از طریق بست» از جنوب نیشابور وارد این شهر شدند.

هر چند خبر آمدن حضرت در نیشابور منتشر شده بود و در این شهر معجزاتی از امام رضا صادر شد و آن حضرت مدتی اقامت داشتند، ولی گویا مراقبت شدیدی در رفت و آمدهای مردم صورت می گرفته است.

روزی که حضرت خواست از شهر خارج شود، سیل جمعیت با اشک شوق اطراف امام رضا را گرفتند و صحنه تکان دهنده ای را به دستگاه مأمون نشان دادند. از آنجا راهی سناباد شدند و حضرت قبر خود را نشان داد و سپس کاروان به سمت طوس و از آنجا به سرخس رفت.

مأموران از وحشتی که از مراسم نیشابور داشتند، در سرخس امام رضا را زندانی کردند و اجازه ملاقات به کسی ندادند آخرین مقصد بعد از سرخس شهر مرو بود که پایتخت مأمون به حساب می آمد.

شرایط جغرافیایی تاریخی سفر

تاریخ حرکت امام رضا از مدینه بیست و پنجم ماه ذی قعده سال دویست هجری قمری برابر با سوم تیر ماه سال ۱۹۵ هجری شمسی مطابق با ۲۵ ماه ژوئن  سال ۸۱۶ میلادی بوده است.(این تاریخ از تقویم تطبیقی هزار و پانصد ساله هجری قمری و میلادی به تحقیق حکیم قریشی به دست آمده است.)

از نظر سال قمری مقارن ایام حج و از نظر سال شمسی مقارن تابستان و فصل گرما بوده که در روایات به آن تصریح شده است.

مسیری که از مدینه تا مکه و از آنجا تا مرو طی شده حدود ۵۰۰۰ کیلومتر است که با در نظر گرفتن شرایط آن زمان به خصوص در فصل تابستان بسیار طاقت فرسا بوده است.

از نظر جغرافیایی نام شهرهایی در مسیر حضرت ذکر شده که همه آنها امروزه موجود است. البته برخی در آن زمان شهرهای بزرگی بوده اند و امروزه شهر کوچکی از آنها باقی مانده است مانند شهر طوس که هم اکنون شهر کوچکی در نزدیکی مشهد است.

موقعیت جغرافیایی برخی از شهرها نیز تغییر یافته مانند شهر نیشابور که به دست مغول ها با خاک یکسان گردیده و بعداً بازسازی شده است.

روستاهایی نیز در مسیر حرکت حضرت نام برده شده است، که تعدادی از آنها هم اکنون تبدیل به شهر شده اند مانند سناباد که به مشهد امروز تبدیل شده است. برخی از آنها نیز تغییر نام داده اند و از بعضی دیگر اثری نمانده است.

همراهان امام رضا

همراهان امام رضا در این سفر را پنج گروه تشکیل می دادند: 

1.فرستادگان خاص مأمون که سرکرده آنان رجاء بن ابی ضحاک و معاون او فرناس بوده و افراد دیگری نیز مسئولیتهای کاروان را بر عهده داشته اند.

2. شیعیانی که اجازه یافتند همراه حضرت باشند که معروف ترین آنها اباصلت عبد السلام بن صالح بن سلیمان هروی است که از فقها بوده و در طول این سفر تا روز شهادت امام رضا خدمتکار مخصوص حضرت بود. همچنین یکی از غلامان موسی بن جعفر و مردی از فرزندان قنبر غلام امیر المؤمنین در این سفر همراه کاروان بوده اند.

3. عده ای از بنی هاشم و آل ابی طالب که به صراحت تاریخ به دستور مأمون همراه امام رضا آورده شدند که یکی از نوادگان امام سجادی به نام «علی بن ابراهیم ذکر شده است.

۴. افرادی که پس از ایام حج به عراق یا ایران باز می گشتند و گروهی که مقصدشان خراسان بود. در این عده از شیعه و غیر شیعه دیده می شد. افرادی چون فتح بن یزید جرجانی مُخوّل سجستانی موسی بن سیار، احمد بن محمد بن ابی نصر، عموی ابو الحسن صائغ و مردی از اهل بلخ از این قبیل اند.

 ۵ . ساربانان و غلامان و خدمتگزاران قافله که مسئول طبخ غذا و شستشو و رسیدگی به حیوانات و آوردن هیزم و آب و خرید لوازم بوده اند. از این نمونه ساربانی از اهل اصفهان است که دستخط یادگاری از حضرت گرفته است.