4- رأفت امام رضا علیه السلام

دانشوران و فرهیختگان از دیرباز در معرفی و نمایاندن ابعاد گوناگون فضایل شخصیتی رضوی تلاشهایی نموده اند و در برداشتن نقاب از چهره حقیقی این قضیه کوشیده اند؛ حال در این بخش از نوشتار به مسئله رأفت به عنوان اصلی مهم از اصول اخلاقی در سیره و کلام رضوی اشاره خواهد شد.

۱-۴- امام رضا و مباحث مفهومی در حوزه رأفت

همان طور که پیشتر نیز اشاره شد رأفت در لغت به معنای نرم خویی و مهربانی است؛ پس رأفت یعنی اینکه انسان در جامعه با سایر انسانها رفتاری مسالمت آمیز و در خور و شایسته کرامت انسانی آنها داشته باشد. اما در مورد تعریف رأفت در سیره رضوی شاید بتوان تعریف ذیل را که امام رضا السلام به گونه ای عملی در زندگیشان ارائه نموده اند بهترین تعریف ممکن دانست مهر و عاطفه نسبت به مردم و مظهر عشق و محبت بودن نسبت به آنها» (مجلسی، ۷۷ ٫ ۳۳۵)

 بنابراین در سیره و سلوک ،رضوی عشق و محبت و رأفت و مهربانی به مردم و دگر دوستی سرآمد مکارم اخلاقی و سجایا و فضایل انسانی است و این عامل رأفت در ساختن جامعه آرمانی به قدری موثر است که به نقل از رسول اکرم ﷺ فرمودند: «امت من تا هنگامی که یکدیگر را دوست بدارند به یکدیگر هدیه دهند و امانت داری کنند سعادتمند خواهند بود.» (همان، ۴۰۰٫۷۴)

۲-۴- ضرورت اهمیت و جایگاه رأفت در بینش و نگرش رضوی

ضرورت رأفت مهربانی و محبت در کلام و اندیشه رضوی بر این اصل استوار است. که این مسئله از اهم ضروریات بلکه بهترین عامل برای اصلاح اداره مردم و هدایت قلوب آنان است و در اهمیت و جایگاه این فضیلت والا می فرمایند: «رأفت و محبت نسبت به مردم و اظهار دوستی به آنان نیمی از عقل میباشد». (همان، ۷۸ ٫ ۳۳۵)

پس از دیدگاه رضوی مهر و محبت سرمایه ای گرانبهاست که صاحب آن نه تنها مورد لطف حق تعالی است که در نظر خلق نیز از محبوب ترین و معتبرترین افراد است و مصداق مضمونی این حدیث نبوی است که نیازمندیها و حوائج خلق خدا را با روی گشاده بر طرف مینمایند و آراسته به مهر و محبت خدایی هستند» «پس شما نیز نیازها و حوایجتان را از این آراستگان به رأفت و محبت امت من بخواهید؛ نه از سنگدلان و بخیلان» (دیلمی ۱ ٫ ۱۸۴) و در جایی دیگر امام رضا سلام به نقل از پدرانش و آنان نیز به نقل از رسول اکرم ﷺ فرمودند: «سوگند به خدایی که جانم در دست اوست جز انسان مهربان وارد بهشت نمیشود گفتند همه ما مهربانیم فرمود نه تا به همه مهربانی نورزید نمیتوان گفت مهربانید.

پس با توجه به حدیث فوق تنها هنگامی میتوان گفت انسانی صاحب فضیلت اخلاقي رأفت است که تنها رأفت را در کلام خویش به گونه ای شعار آمیز ادا ننماید بلکه در عمل نیز آن را در تمامی امور در راه رضای حق به کار بندد.

۳-۴- ریشه و منشا رأفت

اسلام دین فطری است و احکام فطری بیشتر به صورت اوامر ارشادی و یا مولوی از جانب شارع مقدس مطرح گردیده است و در این میان ارتباط بین عقاید و اوامر شرعی را نیز نباید نادیده گرفت آنچه به عنوان ارتباط جهان بینی و ایدئولوژی در نظر اولیاء دین مطرح شده است و حضرت رضا السلام نیز به آن اشاره نموده است اینکه ریشه و منشاء رأفت نیز همچون سایر فضایل و ارزشهای انسانی متخذ از توحید میباشد.

در دیدگاه ایشان خداوند یکتا با مهر و محبت انسان را آفرید و مهربانی و مهرورزی را نیز به او از طریق پیامبر اکرم و.... سایر بزرگان آموخت؛ پس، قوانین تشریعی و تکوینی او اقتضای رأفت و مهرورزی را دارد.

بنابراین در حقیقت این فضیلت نیز واقعیتی است که ریشه در فطرت دارد و وجود آن در تمام عرصه های گوناگون زندگی آدمی جاری میشود.

۴-۴- مبانی رأفت رضوی

در بینش رضوی بشر نیازمند آگاهیهایی است که روابط زندگی این حیات را با عوالم نامشهود نمایان سازد و در این گستره طرح و برنامه مخصوص به خود را می طلبد. در این وسعت است که نیاز آدمی به دین مطرح می شود. بنابراین، انسان نیازمند هدایت دین در همه شئون زندگی و از آن جمله اصول و برنامه های اخلاقی است و انسان عصر رضوی نیز از این امر مستثنی نیست پس حضرت رضا سلام بر این اساس مبانی خاصی را در رابطه با رأفت در کلام و سیره خویش پی ریزی نموده که به قرار ذیل است

1.      همان گونه که در بحث تعریف رأفت اشاره شد مفهوم محوری در رأفت مهربانی، عاطفه و مهرورزی نسبت به مردم در تعیین و تخصیص بهینه استفاده از امکانات و منابع جهت استفاده همگان است. نکته حائز اهمیت در بینش دینی رضوی آن است که مبنا و منشا حقانیت فضیلت اخلاقی چون رأفت دستورها و شرایع . دینی است؛ پس در کلام رضوی دستورهای الهی است که تعیین کننده مهربانی و مهرورزی و رأفت نسبت به مردم به عنوان اصلی مهم و بنیادین در اخلاق است. بر این اساس اگر رفتارهای انسانی بر اساس همان رافتی که در نظام تشریع الهی وضع شده است، تنظیم شود حتی همه قوانین نیز به شکلی عادلانه انسجام خواهند یافت. همچنین در بینش رضوی که بینشی قرآنی است نیز این اصل به مثابه اصلی اساسی تلقی شده که سامان دهنده و جهت بخش قلوب و افکار و هدایت کننده انسانها به سمت و سوی بهترین هاست.

2.       تربیت انسان مقدمه و پیش نیاز هر گونه اصلاح است. همان گونه که رسول خدا و سایر ائمه حرکت و دعوت خود را از تربیت انسانها آغاز نمودند و به جامعه سازی رسیدند لذا در سیره رضوی نیز زیربنای هر گونه اصلاح و تغییر، ابتدا تحول درون انسان هاست که این خود میتواند منشا و مبدا تحولات بیرونی قرار گیرد و نیز عاملی جهت زمینه سازی رأفت و مهرورزی نسبت به انسانها قرار گیرد.

3.      از آنجا که برپایی رأفت مهربانی و مهرورزی در واقع اجرای دستورهای الهی و ائمه معصومین است لذا این مقوله در سیره حضرت رضا ایلام نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ به طوری که حضرت با تبعیت از سیره نبوی و سایر بزرگان همواره در رأفت و مهربانی کردن نسبت به تمام انسانها و حتی حیوانات نیز چون سایر فضایل سرآمد و ممتاز بودند.

136

۶-۴- آثار رأفت رضوی

برخوردهای رأفت آمیز حضرت رضاء السلام در جامعه آن روز، آثاری را از خود به یادگار گذاشت که برخی از مهمترین این آثار عبارتند از:

۱-۶-۴- رعایت حقوق همگانی

امام رضا السلام با سیره و کلام سرشار از رأفت خویش به همگان آموخت که عامل جدایی و برتری انسانها بر یکدیگر نه زبان است و نه رنگ نه نژاد، نه قوم و قبیله و نه فقر و ثروت و.... بلکه تنها عامل این امر تقوا است و بین انسانها هیچ تفاوتی نیست و همگی با هم برابر و برادرند و در جامعه باید به حقوق همگان احترام گذاشت.

۲-۶-۴- تحکیم پیوند انسانی

حقیقت این است که حجم زیادی از کشمکشهای شدید فرقه ای و واگرایی در جوامع دینی معلول بی احترامی و عدم توجه متقابل به باورها و مقدسات و در نتیجه تحریک عواطف و احساسات مذهبی است؛ از این رو امام رضا السلام با برخوردهای رأفت آمیز خویش همواره با برخوردی احترام آمیز و خردمندانه با گروه های مختلف مذهبی برخورد مینمود و همواره این مسئله مهم را مدنظر قرار داشتند که هیچگاه در برخورد خود به تحریک احساسات مذهبی هر چند که بی پایه و بی اساس بود نمی پرداختند و این مسئله در مناظرات فراوانی که از ایشان به یادگار مانده است کاملا مشهود است (مجلسی (۱۹۵٫۸۱)؛ چنان که در یکی از محافل مناظره و در پاسخ به شخصی که از ایشان پرسید که آیا از خاندان شما کسی هست که به شیخین ناسزا گوید؟ ایشان ضمن پاسخ منفی فرمود: «آن دو را دوست بدار و به آنان مهرورزی کن و برای آنان از خدا آمرزش بخواه». (طبرسی، الاحتجاج (۴۷۷-۴۸۰ ٫ ۲)

بنابراین امام رضا علم با این رفتار آدمیان را هر چند از مذاهب و فرقه های گوناگون باشند به یکدیگر پیوند داده و از طریق این پیوند زمینه وحدت و همدلی را فراهم می سازد.

۳-۶-۴- دفع بلاهای آسمانی

امام رضا بارها در میان اصحاب و یاران خویش در مورد یکی دیگر از آثار مهم این فضیلت والای انسانی میفرمودند: به یکدیگر مهر و محبت ورزید و با هم رأفت داشته باشید؛ چراکه با وجود افراد مومن و با محبت در جامعه خداوند بلاهای آسمانی را از دیگران دفع میکند (مجلسی، ۷۴ ٫ ۳۹۰)

۴-۶-۴- جذب قلوب و پیوند روحها

شواهد حاکی از آن است که امام رضا این اصل علوی که دلهای مردم گریزان است، پس به کسی روی آورند که خوشرویی کند و با محبت باشد» (نهج البلاغه حکمت (۵۰) را سرلوحه برنامه های خویش قرار داده و در حقیقت با اجرا نمودن آن سبب جذب قلوب و پیوند روحها شده و اعتقاد داشتند که با به کارگیری رأفت روح ها را به یکدیگر میتوان پیوند زد و از این طریق زیباترین جلوه های عملی ایمان را مشاهده نمود.

۵-۶-۴- زیبا شدن زندگی

امام رضا با سیره و سلوک رأفت محور خویش به همگان آموختند که جامعه انسانی و زندگی بشر هر چه قدر هم قانونمند باشد اگر مهر و محبت در میان آنها حاکم نباشد، جامعه ای خشک و بی روح خواهد بود و زندگی در چنین فضایی جان گاه و طاقت فرسا خواهد شد؛ زیرا بخش مهمی از فطریات بشر عواطف است. پس با استناد به قرآن کریم می فرمودند در کنار عدالت و قانون گرایی احسان به مردم قرار داده شده است.» (نحل، ۹۰)

145