عصمت

عصمت ملکه ای نفسانی است که معصوم را از ارتکاب هر گونه گناه کوچک و بزرگ و لغزش باز میدارد چنان که امام علی الله فرمود: من ألهم العصمة أمن الزلل(1. آمدی، عبد الواحد بن محمد غرر الحکم و درر الكلم، ج ۵، ص ۳۰۰) هر کس ملهم به خصیصه عصمت باشد از هر نوع لغزشی در امان خواهد بود.

هر چند معصوم بشر بوده و از خواسته ها و غرایز بشری برخوردار است، ولی او در افقی برتر قرار داشته و شعاع دید او با دیگران تفاوتی بسیار دارد. او با جهان غیب ارتباط داشته و با چشم باطن ملکوت جهان هستی و حقیقت عالم وجود را میبیند و آنچه دیگران با حدس و گمان به آنها دست می یابند، معصوم با شهود عینی به آن میرسد آنچه دیگران میدانند تنها علم است، در حالی که علم معصوم يقين است و یقین برتر از علم است بسیار اتفاق افتاده و می افتد که عالم بر خلاف علم خود عمل میکند در حالی که اهل یقین که به آن دست یافته اند بر خلاف یقین خود عمل نمی کنند.

کسی از هشام بن حکم پرسید چطور میشود که معصوم الله را مصون از گناه دانست؟ او در جواب گفت منشأ بسیاری از گناهان، حرص و حسادت است. ناگفته روشن است که معصوم هرگز حرص به دنیا ندارد؛ چرا که او هر چه بخواهد در اختیار اوست پس چرا او حرص بورزد؟! همچنین او حسادت نیز نمی کند زیرا حسادت در جایی متصور است که انسان فاقد چیزی باشد که دیگران آن را در اختیار دارند اما امام چیزی کم ندارد بلکه او از نعمت و مقامی برخوردار است که بالاترین نعمتها و مقام هاست. (2. امینی ابراهیم بررسی مسائل کلی امامت ص ۱۷۵)

ضرورت عصمت برای امام

به دلایلی که گفته خواهد شد عصمت برای امام ضرورتی بایسته است. این واقعیت انکار ناپذیر را از زبان شیخ مفید بشنویم که در این باره ادعای اجماع کرده و میگوید: اتفقت الإمامية على أن إمام الدين لا يكون إلا معصوماً من الخلاف لله تعالی(1. مفید محمد بن محمد اوائل المقالات، ص ۳۹ )  شیعیان دوازده امامی همه اتفاق نظر دارند که پیشوای دین، جز کسی که معصوم از مخالفت با پروردگار باشد نخواهد بود.

 دلایلی که بر ضرورت عصمت برای امام دلالت و یا اشاره دارد به دلایل عقلی و نقلی تقسیم میشود که در اینجا به تفکیک و به اختصار برخی از این دلایل را یادآور می شویم.

الف دلایل عقلی

دلایل عقلی که بر ضرورت عصمت برای امام دلالت می کند، فراوان اند که تنها به چند مورد بسنده میشود.

1.از آن رو که امام حافظ شرع مقدس و تفسیر کننده احکام دین است، باید به حکم عقل معصوم باشد زیرا اگر معصوم نباشد اطمینان مردم به او به حداقل می رسد. در این صورت است که نه به رفتار او عمل میکنند و نه به راهی می روند که او نشان میدهد بدیهی است که این با ضرورت انقیاد و تسلیم در برابر دستورات او ناسازگار است.

۲- اگر امام معصوم نباشد معنایش این است که او نیز مانند دیگران در معرض لغزش و خطاست در این صورت به این خاطر که ممکن است او مانند دیگران خطا و اشتباه کرده باشد یا در بیان احکام الهی دچار دروغ و نوعی غرض ورزی شود گفتار و رفتار او برای دیگران قابل قبول نخواهد بود و این با ضرورت پیروی که مفاد آیة وأطيعوا الله وأطيعوا الرسول وأولي الأمر منكم(1. نساء (۴): ۵۹ ) است منافات دارد.

3. اگر امام معصوم نباشد و از او لغزشی سر زند باید فضیلت او از دیگران کمتر باشد؛ زیرا با این فرض که عقل و معرفت او به خدا از همه بیشتر است اگر خطا کند از همه پست تر خواهد بود و این با مقام امام که باید افضل از امت باشد سازگار نخواهد بود.

ب دلایل نقلی

آیات و روایاتی که بر عصمت و ضرورت آن برای امام دلالت و یا اشاره دارند بسیارند که تنها به چند آیه و روایت بسنده می شود.

یک آیات قرآن

1. وإذ ابْتَلَى إبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قال إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً قَالَ وَ من ذريتي قال لا ينال عهدي الظالمین؛(2. بقره (۲): ۱۲۴ )  و چون ابراهیم را پروردگارش با کلماتی بیازمود و وی آن همه را به انجام رسانید خدا به او فرمود: من تو را پیشوای مردم قرار دادم او پرسید از دودمانم چطور؟ فرمود پیمان من به بیداد گران نمی رسد.

این آیه از دو جهت بر ضرورت عصمت دلالت دارد نخست آنکه کسی به مقام امامت میرسد که پیش از آن از امتحان الهی سربلند بیرون آمده و نمره قبولی گرفته باشد واذ ابتلی ابراهیم ربه. دوم آنکه از هرگونه گناه و معصیتی مصون باشد ولا ينال عهدي الظالمين.

٢- وجَعَلْنَا مِنْهُم أَئِمَّةً يَهْدُونَ بأمرنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ ؛(1. سجده (۳۲) ۲۴)  و چون شکیبایی کردند و به آیات ما یقین داشتند برخی از آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما مردم را هدایت کنند.

 این آیه نیز دارای نکاتی چند است که بایسته توجه میباشد. نخست آنکه به امامت عهد و پیمانی الهی است و تنها با جعل و انتخاب خدا تحقق می یابد. بنابراین نه آرا و عقاید مردم و نه شورا در انتخاب امام هیچ دخالتی ندارند: وجعلناهم أئمة . .

دوم آنکه در صورتی امام مقام امامت را احراز میکند که در مقابل حوادث تلخ و پیش آمدهای ناگوار صبور باشد و جعلنا هم ائمة... لما صبروا .

و دیگر آنکه تا انسان به مرتبه ای از یقین نرسد و با حقایق و عوالم غیب ارتباطی معنوی برقرار نکند و تا با چشم دل ملکوت عالم هستی را مشاهده نکند، به مقام امامت نمیرسد و كانوا بآياتنا يوقنون.

٣- إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لَيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ البَيتِ وَيُطَهِّرَكُم تطهيراً(2. احزاب (۳۳) ۳۳ ) خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان پیامبر بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.

دو روایات

در این باره که امام معصوم است احادیثی فراوان رسیده که تنها به موارد زیر بسنده می گردد.

1- عن الرسول - صلى الله عليه و آله - : أنا و علي و الحسن و الحسين وتسعة ولد من ولد الحسین مُطَهَّرون مَعصُومُون؛(1. قندوزی، سلیمان بن ابراهيم، ينابيع المودة لذوي القربي، ص ۵۳۴ ) از رسول خدا نقل است که فرمود: من علی حسن و حسین و نه فرزند از فرزندان حسین ، پاک و معصوم هستیم.

2. عن الرضا عليه السلام : الإمام مُطَهَّر من الذنوب، ومُبَراً عن العيوب(2. این شعبة جرانی حسین بن على تحف العقول عن آل الرسول، ص ۴۳۹) از امام رضا نقل است که فرمود امام از هر گناهی پاک و از هر گونه عیبی به دور است. عن الهادي عليه السلام : عَصَمَكُم الله من الزلل و آمَنَكُم مِن الفِتَنِ وطَهَّرَكُم مِنَ الدنس(3. مشهدی، محمد المزار، ص ۲۴۸) امام هادی فرمود: خداوند شما را از هر گونه لغزشی حفظ کرد و از فتنه انحراف در امان داشت و از آلودگی ها پاک ساخت.

ص96