۳-۸- کاربردی

دانش هایی که جنبه علمی دارند در اصطلاح علوم کاربردی نامیده می شوند. مانند: معماری و پزشکی (انوری (۸۳۲ )

پس یکی دیگر از علوم رایج در عصر امام رضا السلام را می توان علم پزشکی دانست که حضرت رضا السلام در این عرصه نیز همچون سایر علوم و دانشهای دیگر زحمات فراوانی را کشیدند امام رضا ع السلام که نقش اول را در اهتمام به علم طب و گسترش آن بر عهده داشتند با ارائه بحثها و مکتوبات مهمی در این زمینه حکام عباسی را بر آن داشت تا مردم را به تحقیق در این زمینه تشویق کنند و خود نیز در این خصوص اقداماتی انجام دادند که از آن جمله میتوان به صرف هزینه های قابل توجه به منظور گسترش این علم و نیز در نظر گرفتن اعتبارات مالی زیادی برای صاحبان این علم به منظور ادامه تحقیقات و تکمیل دانسته های آنها اشاره کرد. از سوی دیگر مامون که به درستی از مقام والا و دانش بی کران امام رضا السلام آگاهی داشت در پی آن بود که هرچه بیشتر و بهتر از ایشان بهره ببرد؛ لذا، از امام درخواست نمود تا در این راستا او را راهنمایی کند که چه بخورد و بیاشامد تا وجود قوای طبیعی در او حفظ شود و نیز چگونه از ضعف و بیماری خلاصی یابد. امام رضاء السلام در پاسخ در رساله معروف خود به نام ذهبیه نامه مفصلی به او - مامون نوشت که جزئیات احکامی را درباره بهداشت ،صحیح خوراکی ها و آشامیدنی های لازم و زمان خوردن و آشامیدن و... ارائه می کرد.

امام در آغاز این نامه قانون طبیعی مربوط به بیماری ها و معالجه آنها را این طور بیان میکند خداوند هیچ بدنی را به هیچ بیماری و علتی که در برابر آن معالجه ای نباشد مبتلا نمی کند؛ بنابراین برای هر نوع بیماری طب و درمانی وجود دارد.» بیان مذکور از سوی امام رضاء اسلام که برای هر بیماری موجود درمانی از جانب خداوند خلق شده است تحقیق و تجربه علمی را در همه اعصار تحریک و تشویق کرد. این امر همچنین این حقیقت را روشن میسازد که هر بیماری و درمان آن در سیطره علم و اشراف الهی است.

امام، سپس در تشریح ساختمان و نقش اعضای مختلف بدن انسان می نویسد: «بدن انسان شبیه یک دولت است روح حاکم و فرمانده این دستگاه اجرایی است. مغز اعصاب و مفاصل، کارگزاران دستگاه عصب مرکزی هستند قلب جایگاه اقتدار (پایتخت) است. بدن کشور است و دستها پاها لبها ،زبان چشم و گوش خدمتگذارند.

معده و روده ها مخزن هستند سینه اتاق دربان است دست ها، فرمانها را انجام می دهند و اشیا را طبق دستور دور یا نزدیک میکنند پاها تغییر مکان می دهند و فرمانده را به هر جا که میخواهند میبرند. چشم ها سبب بینایی و توجه او می شوند؛ زیرا حاکم منزوی و مستور است و برای چنین فردی همه چیز تاریک است، مگر آن که چشم ها از طریق نور دیده او را روشن کنند گوشها همچون نگهبانی همیشه بیدارند او را متوجه میسازند که آیا همه چیز بر وفق مزاج یا مطابق دستور او هست یا نه به این ترتیب هر وقت که بخواهد بشنود طبلهایی را درون گوشه مینوازد و از آن طریق آنچه را که میخواهد میشنود و پاسخ می دهد. زبان وسیله بیان مقاصد اوست حرکت زبان به همکاری بسیاری دیگر از کارگزاران مانند تنفس ترشحات معده و لبها بستگی دارد. نیروی لبها به دلیل وجود زبان است. لب و زبان در سخن گفتن به یکدیگر مربوط اند بیان زبانی که سخن است، نمی تواند جز با انعکاس از طریق بینی حفره ها واضح و سلیس شود. بینی برای ایجاد تمایز و وضوح کلمه ها گفته شده - سخن به کار میرود درست همان گونه که صدای نوازنده فلوت به طور منظم متعادل و موزون از فلوت خارج می شود. سوراخ های بینی نه تنها به عنوان فلوت عمل میکنند بلکه برای استعمال حس بویایی نیز خدمت می کنند و در استنشاق و بیرون دادن عطر و بوی خوش که فرمانده دوست دارد به کار میروند بوهای بد و زننده ای نجاسات نفرت انگیز که مورد تنفر اوست با دست با فرمانها و با بسته شدن سوراخهای بینی متوقف میشوند. (مجلسی، ۴۵۵٫۱۴)

تشریح مفصل مذکور از نقش و وظیفه اعضای مختلف بدن دلیل بر آگاهی جامع امام رضا از شناخت عملکرد طبیعی اندامهای زنده است. آن گاه امام کلام خود را با توصیف حساسیت برخی از اعضا و چگونگی عملکرد احساس غم و شادی و انعکاس آن در بدن انسان ادامه میدهد

برای حاکم بدن (روح) پاداش و کیفری مقرر شده است. کیفر روح بسیار سخت تر از مجازاتهایی است که حاکم یک جامعه با آن مواجه خواهد شد و نیز پاداشها به لحاظ کمی و کیفی بسیار آسایش بخش تر و خوشایندتر است. کیفر روح، اندوه است و پاداش آن شادی اسپرز (طحال) منشا غم است و غشاء معده و کلیه ها سرچشمه شادیها دو سیاهرگ از این اعضا تا چهره سفر میکنند و به این علت است که چهره آثار غم و شادی را فاش میکند همه این قبیل رگها ابزار ارتباط بین حاکم و کارگران دولت اوست هنگامی که دارویی وارد بدن میشود این رگها آن را به مرکز درد منتقل میکنند.» (همان)

امام سپس در مقایسه بدن انسان با یک مزرعه و ارائه طرق مناسب تغذیه برای ارتقای بهداشت بهتر می نویسد :

آگاه باش که چهار چوب بدن انسان مانند خاک حاصل خیز است. بدن با نظمی منطقی عمل میکند. اگر به طور صحیح آماده شود و به درستی آبیاری شود نه در آب غرق میشود نه از بی آبی خشک خواهد شد. زمین کشت شده ای عمق خاک رو شده در کشت که به دقت توسعه یافته و در آن کار شده باشد محصول بهتری می دهد و بنابراین میزان برداشت بیشتر و مفیدتر است و در صورت ت غفلت این زمین بایر می افتد و قادر نیست که حتی خاری را برویاند به خاطر داشته باش که هر فردی مطابق اندام شکل و ماهیت خود وضع طبیعی متفاوتی با دیگران دارد و فقط چیزی را میپذیرد که با او توافق و تناسب داشته باشد. بنابراین چیزی را بخور و بیاشام که با دستگاه بدنت متناسب باشد زیاده خوردن به تو نفعی نمی رساند. نه زیاد بخور و نه کم این مطمئن ترین راه بهره وری بیشتر است به این ترتیب بر طبق نیازهای بدنت بخور هنگامی که هنوز کمی دیگر اشتها داری دست از خوردن بردار این کار دستگاه گوارش را تنظیم میکند فکر را بیدار نگه میدارد و بدن را چابک و قوی میسازد در تابستان چیزهایی بخور که از اجزایی با اثر خنک کننده ترکیب شده باشد در زمستان غذایی را انتخاب کن که حس گرما را تحریک کند. در فصل معتدل از غذاهای مخلوط شده به نسبت معین که نه گرم باشد و نه سرد استفاده کن در وقت غذا نخست غذاهای سهل الهضم را بخور سهل الهضم بودن غذا به عادت ،سن میزان چاقی یا لاغری و تحریک شخص خورنده و نیز آب و هوا بستگی دارد جدم پیامبر اکرم به جدم علی بن ابیطالب السلام توصیه کرد که در ۴۸ ساعت سه بار غذا استفاده کن در نخستین روز تنها یک بار در ساعت ۱۱ غذا بخور نه کم و نه زیاد هنگامی که هنوز کمی اشتها داری دست از خوردن بردار پس از غذا، شربتهای خالص و مطابق فصل بنوش چگونگی تهیه آن را به تو میگویم.» (مجلسی ۴ ٫ ۴۵۵) سپس امام فصلها را طبق تقویم رسمی ایرانیان در آن زمان ماه به دوازده) تشریح میکند و تغییرات وضعیت خاک و آب و هوا و تاثیر آن را بر بدن انسان شرح میدهد. امام بر این مبنا توصیه میکند که متناسب با فصول مختلف از چه نوع غذایی استفاده و از چه نوع آن اجتناب شود.

اما نکته قابل توجه در رساله مذکور درباره علم پزشکی امام رضا ایم این است که بیانات امام رضاء السلام تنها مختص به بحث خوردن و آشامیدن نبوده بلکه مطالب بسیار فراوانی نیز در زمینه انواع گوناگون بیماری ها، ادوار عمر آدمی نکات بهداشتی و.... ارائه نموده است که در اینجا تنها از باب نمونه به مسئله خوردن و آشامیدن اشاره شد.

این رساله در علم پزشکی از چنان اهمیتی برخوردار است که شخصیتی همچون مامون لب به ستایش گشوده و می گوید: من در رساله پسر عم ادیب و دانشمند حبیب و منطقی طبیب که در اصلاح ابدان و چاره جویی در برابر مرگ و نگه داشتن حد طعام است نگریستم و آن را در غایت کمال و برترین بخشش و انعام یافتم. من با دقت به مطالعه پرداختم و توسن اندیشه را در آن جولان دادم هربار که آن را خواندم و در آن اندیشه کردم حکمتهایی از آن بر من ظاهر و فوایدی از آن برایم آشکار و قلبم به سود سرشار آن مطمئن شد. از این رو آن را از بر کردم و مطالب آن را اندیشیدم و دانستم و چون آن را از گرانبهاترین خواسته ها و بزرگترین اندوخته ها و سودمندترین فایده ها دیدم و هم به سبب نفاست و حسن موقعیت و بزرگی سود و فراوانی برکت آن فرمان دادم با طلا نوشته شود و آن را رساله ذهبیه نام نهادم و پس از آن که گروهی از جوانان هاشمی دولت از آن نسخه - برداری میکردند آن را در خزانه دار الحكمة مخزون داشتم.... زیرا مرتب داشتن غذاها موجب صلاح بدن هاست و اصلاح ابدان باعث بر طرف شدن بیماری هاست و دفع بیماریها سبب پیدایش زندگی است و با داشتن زندگی حکمت کسب میشود و با حکمت بهشت به دست میآید این رساله شایسته صیانت و نگهداری و دارای صلاحیت و اعتبار است حکیمی است که میتوان بر آن اعتماد کرد و رایزنی است که بدو باید مراجعه کرد از کانهای دانش است و امر و نهی آن باید فرمانبرداری کرد. این رساله از خانه های کسانی بیرون آمده که مردم احکام پیامبر اکرم و پیام انبیا و دلایل اوصیا و دانش علما را از آنان فرا میگیرند و سینه ها از آنان شفا می یابد و بیماران جهل و کوردلی به وسیله آنان بهبود پیدا می کنند خشنودی و رحمت و برکت خداوند بر آنان باد همگی آنان از اولین تا آخرین و کوچک و بزرگ آنان من این رساله را به خواص خود از دانایان و پزشکان و صاحبان تالیف و نویسندگان کتابها و شماری از پژوهشگران و ناموران در حکمت عرضه داشتم همه آن را ستودند و پرارج و گران قدر دانستند و به علو مرتبه مصنف آن اعتراف و صحت آنچه را در این رساله آمده تصدیق کردند. (امین عاملی، (۱۴۳٫۴)