معارف دينی در کلام امام رضا (عليه السلام) > اعتقادات > توحيد > جبر و اختيار
معارف دينی در کلام امام رضا (عليه السلام) > قرآن > تفسير آيات و سُوَر > تفسير آيه 99 و 100 سوره يونس

سپس مأمون گفت: يابن رسول الله! معنی اين آيه چيست: ( اگر پروردگارت می خواست همه کسانی که بر روی زمين زندگی می کنند، ايمان بياورند، آيا تو می خواهی مردم را مجبور کنی تا مؤمن شوند؟ در حالی که هيچ کس ايمان نمی آورد مگر با اذن خدا)؟ (سوره مبارکه يونس، آيات 100 و 99) امام رضا عليه السّلام فرمود: پدرم موسی بن جعفر از پدرش جعفر بن محمّد و او از پدرش محمد بن علی بن أبی طالب عليهم السّلام نقل کرده است که: مسلمانان به پيامبر اکرم صلّی الله عليه و آله گفتند: يا رسول الله! اگر آن کسانی را که بر آن ها قدرت داشتی، مجبور می کردی مسلمان شوند، تعداد ما زياد می شد و در مقابل دشمنان نيرومند می شديم. حضرت فرمودند: من نمی خواهم با بدعتی که خداوند در مورد آن، دستوری به من نداده است، خداوند را ملاقات کنم و من در کاری که به من مربوط نيست دخالت نمی کنم. سپس خداوند اين آيه را بر او نازل فرمود: ای محمد ( اگر خدا می خواست همه را مجبور ميکرد که در دنيا ايمان آورند) همان طور که هنگام سختی ها، در دنيا و آخرت، ايمان می آورند، و اگر اين کار را با آن ها انجام می دادم ديگر مستحقّ مدح و ثواب از جانب من نبودند ولی من می خواهم از روی اختيار و بدون اجبار ايمان آورند تا مستحقّ احترام و اکرام و نزديکی به من و جاودانگی در بهشت جاودان باشند. «آيا تو می خواهی مردم را مجبور کنی که ايمان آورند؟» و اما اين قسمت از آيه که می فرمايد: ( هيچ کس خودش نمی تواند ايمان بياورد مگر با اذن خدا) به اين معنی نيست که انسان ها از ايمان آوردن محروم هستند بلکه به اين معنی است که بدون خواست خدا نمی توانند ايمان بياورند، و اذن و خواست خدا اين است: امر و فرمان او به ايمان آوردن مردم در دنيا که دار تکليف و تعبّد است و مجبور نمودن مردم به ايمان هنگامی که تکليف از آن ها برداشته شود. مأمون گفت: خاطرم را آسوده کردی

اباصلت هروی می گويد: روزی مأمون درباره اين آيه از امام رضا عليه السّلام سؤال کرد: (او کسی است که آسمان ها و زمين را در شش روز آفريد، در حالی که تخت پادشاهی او بر روی آب بوده، تا شما را بيازمايد و ببيند عمل کدام يک از شما بهتر است.)(سوره ی مبارکه ی هود، آيه ی 7) حضرت فرمود: خداوند بلند مرتبه، عرش، آب و ملائکه را قبل از آفرينش آسمان ها و زمين آفريد و ملائکه به خود و عرش و آب توجه می کردند و بر وجود خداوند استدلال می کردند، سپس خداوند عرش خود را بر روی آب قرار داد تا قدرت خود را به ملائکه نشان بدهد تا ملائکه بفهمند که خداوند بر هر کاری تواناست، سپس با قدرت خويش، عرش را بلند کرده و بر فراز آسمان های هفت گانه قرار داد، سپس در حالی که بر عرش خود مسلّط بود، آسمان ها و زمين را در شش روز آفريد، در حالی که می توانست در يک چشمن بر هم زدن اين کار را انجام دهد، ولی آن ها را در شش روز آفريد تا آن چه را که از آسمان ها و زمين می آفريند، يکی يکی به ملائکه نشان دهد تا به وجود آمدن هر يک از آن ها، در هر مرتبه، برای ملائکه، دليلی باشد بر قدرت خداوند، و خداوند، عرش را به خاطر نياز، نيافريده است، زيرا او از عرش و تمام مخلوقات بی نياز است. در مورد ذات اقدس او نمی توان گفت که: بر روی عرش نشسته است زيرا او جسم نيست. خداوند بسيار برتر از صفات مخلوقين است. اما درباره اين آيه: (تا شما را بيازمايد و ببيند عمل کدام يک از شما بهتر است)، خداوند آن ها را آفريد تا با طاعت و عبادت و تکاليف خود، آن ها را بيازمايد، اما نه به عنوان امتحان و آزمايش، زيرا او بر همه چيز آگاه است. مأمون گفت: مرا آسوده خاطر کردی يا ابا الحسن! خداوند تو را آسوده خاطر کند. سپس مأمون گفت: يابن رسول الله! معنی اين آيه چيست: ( اگر پروردگارت می خواست همه کسانی که بر روی زمين زندگی می کنند، ايمان بياورند، آيا تو می خواهی مردم را مجبور کنی تا مؤمن شوند؟ در حالی که هيچ کس ايمان نمی آورد مگر با اذن خدا)؟ (سوره مبارکه يونس، آيات 100 و 99) امام رضا عليه السّلام فرمود: پدرم موسی بن جعفر از پدرش جعفر بن محمّد و او از پدرش محمد بن علی بن أبی طالب عليهم السّلام نقل کرده است که: مسلمانان به پيامبر اکرم صلّی الله عليه و آله گفتند: يا رسول الله! اگر آن کسانی را که بر آن ها قدرت داشتی، مجبور می کردی مسلمان شوند، تعداد ما زياد می شد و در مقابل دشمنان نيرومند می شديم. حضرت فرمودند: من نمی خواهم با بدعتی که خداوند در مورد آن، دستوری به من نداده است، خداوند را ملاقات کنم و من در کاری که به من مربوط نيست دخالت نمی کنم. سپس خداوند اين آيه را بر او نازل فرمود: ای محمد ( اگر خدا می خواست همه را مجبور ميکرد که در دنيا ايمان آورند) همان طور که هنگام سختی ها، در دنيا و آخرت، ايمان می آورند، و اگر اين کار را با آن ها انجام می دادم ديگر مستحقّ مدح و ثواب از جانب من نبودند ولی من می خواهم از روی اختيار و بدون اجبار ايمان آورند تا مستحقّ احترام و اکرام و نزديکی به من و جاودانگی در بهشت جاودان باشند. «آيا تو می خواهی مردم را مجبور کنی که ايمان آورند؟» و اما اين قسمت از آيه که می فرمايد: ( هيچ کس خودش نمی تواند ايمان بياورد مگر با اذن خدا) به اين معنی نيست که انسان ها از ايمان آوردن محروم هستند بلکه به اين معنی است که بدون خواست خدا نمی توانند ايمان بياورند، و اذن و خواست خدا اين است: امر و فرمان او به ايمان آوردن مردم در دنيا که دار تکليف و تعبّد است و مجبور نمودن مردم به ايمان هنگامی که تکليف از آن ها برداشته شود. مأمون گفت: خاطرم را آسوده کردی يا ابا الحسن! خداوند خاطرت را آسوده نمايد! حال درباره اين آيه برايم بگو: (کسانی که چشم هايشان از ياد من در پوشش بود و نمی توانستند بشنوند). (سوره مبارکه کهف، آيه 101) حضرت فرمودند: پرده مقابل چشم از ياد ممانعت نمی کند و ياد با چشم ديده نمی شود، ولی خداوند بلندمرتبه، کسانی که ولايت علی بن أبی طالب عليه السّلام را قبول ندارند به افراد نابينا تشبيه نموده است زيرا گفتار پيامبر صلّی الله عليه و آله بر آن ها سنگين و دشوار می آمد و نمی توانستند به آن سخنان گوش فرا دهند. مأمون گفت: خاطرم را آسوده نمودی، خداوند خاطرت را آسوده گرداند.

حَدَّثَنَا تَمِيمُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمِيمٍ الْقُرَشِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِیِّ قَالَ‏ سَأَلَ الْمَأْمُونُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی‏ وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ الْعَرْشَ وَ الْمَاءَ وَ الْمَلَائِکَةَ قَبْلَ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَکَانَتِ الْمَلَائِکَةُ تَسْتَدِلُّ بِأَنْفُسِهَا وَ بِالْعَرْشِ وَ بِالْمَاءِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ جَعَلَ عَرْشَهُ عَلَی الْمَاءِ لِیُظْهِرَ بِذَلِکَ قُدْرَتَهُ لِلْمَلَائِکَةِ فَتَعْلَمُوا أَنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِيرٌ ثُمَّ رَفَعَ الْعَرْشَ بِقُدْرَتِهِ وَ نَقَلَهُ وَ جَعَلَهُ فَوْقَ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ ثُمَ‏ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ* وَ هُوَ مستولی [مُسْتَوْلٍ‏] عَلَی عَرْشِهِ وَ کَانَ قَادِراً عَلَی أَنْ یَخْلُقَهَا فِی طَرْفَةِ عَیْنٍ وَ لَکِنَّهُ تَعَالَی خَلَقَهَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ لِیَظْهَرَ لِلْمَلَائِکَةِ مَا یَخْلُقُهُ مِنْهَا شَیْئاً بَعْدَ شَیْ‏ءٍ فَیُسْتَدَلَّ بِحُدُوثِ مَا یَحْدُثُ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی مَرَّةً بَعْدَ مَرَّةٍ وَ لَمْ یَخْلُقِ اللَّهُ الْعَرْشَ لِحَاجَةٍ بِهِ إِلَیْهِ لِأَنَّهُ غَنِیٌّ عَنِ الْعَرْشِ وَ عَنْ جَمِيعِ مَا خَلَقَ لَا یُوصَفُ بِالْکَوْنِ عَلَی الْعَرْشِ لِأَنَّهُ لَیْسَ بِجِسْمٍ تَعَالَی عَنْ صِفَةِ خَلْقِهِ عُلُوّاً کَبِيراً وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ‏ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا فَإِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَهُمْ لِیَبْلُوَهُمْ بِتَکْلِيفِ طَاعَتِهِ وَ عِبَادَتِهِ لَا عَلَی سَبِيلِ الِامْتِحَانِ وَ التَّجْرِبَةِ لِأَنَّهُ لَمْ یَزَلْ عَلِيماً بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ فَقَالَ الْمَأْمُونُ فَرَّجْتَ عَنِّی یَا أَبَا الْحَسَنِ ع فَرَّجَ اللَّهُ عَنْکَ ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِيعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُوا مُؤْمِنِينَ وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ‏ فَقَالَ الرِّضَا ع حَدَّثَنِی أَبِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِيهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِيهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِيهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع قَالَ إِنَّ الْمُسْلِمِينَ قَالُوا لِرَسُولِ اللَّهِ ص لَوْ أَکْرَهْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ قَدَرْتَ عَلَیْهِ مِنَ النَّاسِ عَلَی الْإِسْلَامِ لَکَثُرَ عَدَدُنَا وَ قَوِينَا عَلَی عَدُوِّنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَا کُنْتُ لِأَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِبِدْعَةٍ لَمْ یُحْدِثْ إِلَیَّ فِيهَا شَیْئاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِينَ‏ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِ یَا مُحَمَّدُ وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِيعاً عَلَی سَبِيلِ الْإِلْجَاءِ وَ الِاضْطِرَارِ فِی الدُّنْیَا کَمَا یُؤْمِنُونَ عِنْدَ الْمُعَایَنَةِ وَ رُؤْیَةِ الْبَأْسِ فِی الْآخِرَةِ وَ لَوْ فَعَلْتُ ذَلِکَ بِهِمْ لَمْ یَسْتَحِقُّوا مِنِّی ثَوَاباً وَ لَا مَدْحاً لَکِنِّی أُرِيدُ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْمِنُوا مُخْتَارِينَ غَیْرَ مُضْطَرِّينَ لِیَسْتَحِقُّوا مِنِّیَ الزُّلْفَی وَ الْکَرَامَةَ وَ دَوَامَ الْخُلُودِ فِی جَنَّةِ الْخُلْدِ أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُوا مُؤْمِنِينَ‏ وَ أَمَّا قَوْلُهُ تَعَالَی‏ وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ‏ فَلَیْسَ ذَلِکَ عَلَی سَبِيلِ تَحْرِيمِ الْإِيمَانِ عَلَیْهَا وَ لَکِنْ عَلَی مَعْنَی أَنَّهَا مَا کَانَتْ لِتُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ إِذْنُهُ أَمْرُهُ لَهَا بِالْإِيمَانِ مَا کَانَتْ مُکَلَّفَةً مُتَعَبِّدَةً وَ أَلْجَأَهُ‏ إِیَّاهَا إِلَی الْإِيمَانِ عِنْدَ زَوَالِ التَّکْلِيفِ وَ التبعد [التَّعَبُّدِ] عَنْهَا فَقَالَ الْمَأْمُونُ فَرَّجْتَ عَنِّی یَا أَبَا الْحَسَنِ فَرَّجَ اللَّهُ عَنْکَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی‏ الَّذِينَ کانَتْ أَعْیُنُهُمْ فِی غِطاءٍ عَنْ ذِکْرِی وَ کانُوا لا یَسْتَطِيعُونَ سَمْعاً فَقَالَ ع إِنَّ غِطَاءَ الْعَیْنِ لَا یَمْنَعُ مِنَ الذِّکْرِ وَ الذِّکْرُ لَا یُرَی بِالْعَیْنِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ شَبَّهَ الْکَافِرِينَ بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع بِالْعُمْیَانِ لِأَنَّهُمْ کَانُوا یَسْتَثْقِلُونَ قَوْلَ النَّبِیِّ ص فِيهِ فَلَا یَسْتَطِيعُونَ لَهُ سَمْعاً فَقَالَ الْمَأْمُونُ فَرَّجْتَ عَنِّی فَرَّجَ اللَّهُ عَنْکَ‏

نوجوان ، جوان ، میانسال ، کارشناسان و صاحبنظران

سخنرانی ، کارگاه آموزشی ، کتاب داستان كوتاه ، کتاب معارفی