محکم و متشابه

محکم و متشابه یکی از مهمترین مباحث علوم قرآنی است. یکی از راه های صحیح تفسیر قرآن کریم استفاده از آیات محکم برای فهم متشابهات قرآن کریم است؛ چنان که خود قرآن آیاتش را بر دو قسم کرده یکی محکمات که آنها اصل و مادر هستند و دیگری متشابهات ... منه آیاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الكِتَابِ وَأُخَرُ متشابهات.... (آل عمران (۷) مفهوم ام الکتاب و اصل بودن من ام الكتاب مرجعیت محکمات برای متشابهات را روشن میسازد. این اصل از یک طرف به ما می فهماند که اولاً قرآن با قرآن قابل تفسیر است. ثانیاً به نوعی، استقلال فهم قرآن را برای ما بیان میکند که اگر جایی از قرآن مانند متشابهات برای انسان قابل فهم نبود در جای دیگر باید به سراغ آن رفت علامه طباطبایی پس از بیان روایاتی درباره تفسیر متشابهات مینویسد از روایات همان مطلبی را که ما بیان کردیم؛ یعنی ارجاع متشابهات به محکمات استفاده میشود و تشابه در متشابهات قابل رفع است چرا که محکمات میتوانند متشابهات را تفسیر کنند (طباطبایی المیزان، ج ۳، ص ۶۸) امام رضاء السلام در روایتی لزوم ارجاع آیات متشابه به آیات محکم قرآن کریم را چنین بیان کرده است هر کس آیات متشابه قرآن را به آیات محکم آن برگرداند به راه راست هدایت شده است. همانا در اخبار ما مانند متشابه قرآن متشابه و نیز مانند محکم قرآن محکم وجود دارد پس متشابه آن را به محکم آن برگردانید و از متشابه آن پیروی نکنید که گمراه می شوید (ابن بابویه ۱۳۷۸ ق، ج ۱، ص ۲۹۰؛ حویزی، ۱۴۱۵ق، ج ۱، ص ۳۱۸).

روایات ذیل، نمونه هایی از ارجاع آیات متشابه به آیات محکم در روایات تفسیری امام رضا السلام است:

ا - ایشان در تفسير آيه قال يا إبليس ما مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالينَ(1. فرمود: یعنی به قدرتی و قوتی (ابن بابویه ۱۳۷۸ق، ج ۱، ص ۱۲۰). (1.ص ۷۵)

ب - در تفسیر آية وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ إِلى ربها نَاظِرَةٌ نيز فرمود: یعنی مشرقه تنتظر ثواب ربها ابن بابویه ۱۳۹۸ق، ص ۱۱۶؛ طبرسی، ۱۴۰۳ق،ج ۲، ص ۴۰۹).

ص30

تبيين آيات الأحكام

امام رضا السلام نیز مانند دیگر معصومان در برخی از روایات به تبیین آیات الأحکام پرداخته است. در اینجا به ذکر دو نمونه از آنها اکتفاء میکنیم الف - امام رضاء السلام در روایتی به محمد بن ابی نصر بزنطی پیرامون آیه ۴۹ سوره طور در تفسير وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ) فرموده است: چهار رکعت پس از مغرب و در تفسیر وَ إِدْبَارَ النُّجُوم فرموده است: دو رکعت پیش از نماز صبح (مجلسی، ۱۴۰۴ق، ج ۸۴، ص ۸۸).

ب- ایشان در روایت دیگری به منظور تبیین آیه ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفْتَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ العتيق (الحج) (۲۹) به شرح واژه " تفت " پرداخته است که مراد از آن را «تقليم الأظفار و طرح الوسخ و طرح الإحرام عنه» دانسته است (کلینی، ۱۳۶۵ش، ج ۴، ص ۵۰۴؛ ابن بابویه ۱۴۱۳ق، ج ۲، ص ۴۸۵)

امام رضا سلام به منظور تبیین بهتر برخی از آیات الأحكام به علت تشريع برخی از احکام اشاره کرده است. مانند نامه ای از ایشان به محمد بن سنان که حضرت در آن به علت تحریم محرماتی همچون قتل نفس عقوق والدین، زنا، قذف محصنات، خوردن مال یتیم فرار از میدان نبرد تعرب پس از هجرت و ربا اشاره کرده است نک: ابن بابویه ۱۴۱۳ق، ج ۳، ص ۵۶۵)

ص49