انگیزه اصلی مأمون برای تشکیل جلسات مناظره

مأمون پس از تحمیل مقام ولا يتعهد برامام على بن موسى الرضا - عليه السلام - در خراسان جلسات گسترده بحث و مناظره تشکیل داد و از اکابر علمای زمان، اعم از مسلمان و غیر مسلمان به این جلسات دعوت کرد. بي شك پوشش ظاهری این دعوت اثبات و تبیین مقام والای امام - علیه السلام - در رشته های مختلف علوم و مکتب اسلام بود اما در این که در زیر این پوشش ظاهری چه صورتی پنهان بود در میان محققان گفتگو است : ۱ - گروهی که با بدبینی این مسائل را می نگرند و حق دارند که بد بین باشند چرا که اصل در تفسیر نگرشهای سیاسی جباران بر بد بینی است - می گویند : مأمون هدفی جز این نداشت که به پندار خویش مقام امام - علیه السلام را در انظار مردم مخصوصاً ایرانیان که سخت به اهل بیت عصمت - عليهم السلام - علاقه داشتند و عشق می ورزیدند پایین بیاورد به گمان این که امام - عليه السلام - تنها به مسائل ساده ای از قرآن و حدیث آشناست و از فنون علم و استدلال بی بهره است . گروه فوق برای اثبات این مدعا به گفتار خود مأمون که در متون اسلامی آمده است، استدلال میکنند چنانکه در روایتی از نوفلی یار نزديك امام - عليه السلام - ، می خوانیم : سلیمان مروزی، عالم مشهور علم کلام در خطه خراسان نزد مأمون آمد. مأمون او را گرامی داشت و انعام فراوان داد. سپس به او گفت : پسر عمویم علی بن موسی علیه السلام از حجاز نزد من آمده و او علم کلام ( عقاید ) و دانشمندان این علم را دوست دارد اگر مایلی روز ترویه ( روز هشتم ماه ذی الحجة), ( انتخاب این روز شاید برای اجتماع گروه بیشتری از علما بوده است نزد ما بیا و با او به بحث و مناظره بنشنین. سلیمان که به علم و دانش خود مغرور بود گفت: ای امیر مؤمنان من دوست ندارم از مثل او در مجلس تو در حضور جماعتی از بنی هاشم سؤال کنم مبادا از عهده برنیاید و مقامش پایین آید من نمی توانم سخن را با امثال او زیاد تعقیب کنم! مأمون گفت: هدف من نیز چیزی جز این نیست که راه را بر او ببندی، چرا که من میدانم تو در علم و مناظره توانا هستی

سلیمان گفت: اکنون که چنین است مانعی ندارد در مجلسی از من و او دعوت کن و در این صورت مذمتی بر من نخواهد بود ..(این مناظره با قرار قبلی ترتیب یافت و امام - علیه السلام در آن مجلس سلیمان را سخت در تنگنا قرار داد و تمام راههای جواب را بر او بست و ضعف و ناتوانی او را آشکار ساخت ).( صدوق، عیون اخبار الرضا عليه السلام تهران، دار الكتب الإسلامية ، ج ۱، ص ۱۷۹ - مجلسی، بحار الأنوار، تهران، المكتبة الإسلامية، ۱۳۸۵هـ. ق، ج ۴۹، ص ۱۷۷ ). شاهد دیگر حدیثی است که از خود امام علی بن موسی الرضا نقل شده است. هنگامی که مأمون مجالس بحث و مناظره تشکیل می داد و شخصاً در مقابل مخالفان اهل بیت - عليهم السلام - به بحث می نشست و امامت امیر مؤمنان علی علیه السلام - و برتری او را بر تمام صحابه روشن می ساخت تا به امام علی بن موسی الرضا - عليه السلام - تقرب جويد ، امام - علیه السلام - به افرادی از یارانش که مورد وثوق بودند چنین فرمود فریب سخنان او را نخورید به خدا سوگند هیچ کس جز او مرا به قتل نمی رساند، ولی چاره ای جز صبر ندارم تا دوران زندگیم به سر آید ! ( صدوق، همان کتاب، ج ۲، ص )