نقش امام در برابر امواج فکری بیگانه

البته مأمون حق داشت که این گونه با کمال صراحت از مکتب امیر مؤمنان علی دفاع کند، زیرا از يك سو شعار نخستین حکومت عباسيان شعار « الرضا من آل محمد بود و به برکت آن توانسته بودند روی کار آیند و از سوی دیگر ستون فقرات لشگر و رجال حکومتش را ایرانیان تشکیل می دادند که عاشق مكتب اهل بیت عليهم السلام بودند و برای حفظ آنها راهی جز این نداشت. به هر حال تعبیرات امام - علیه السلام در حدیث فوق بخوبی نشان می دهد که مأمون در برنامه هایش در مورد جلسات مناظره صداقتی نداشت، چنانکه ابوالصلت پیشکار امام در این باره می گوید:

.... از آنجا که امام در میان مردم به علت فضائل و کمالات معنوی خود محبوبیت روزافزون می یافت مأمون بر آن شد که علمای کلام را از هر نقطه کشور فراخواند تا در مباحثه امام را به موضع عجز اندازند و بدین وسیله مقامش از نظر دانشمندان پایین بیاید و عامه مردم نیز پی به کمبودهایش ببرند، ولی امام - علیه السلام - دشمنان خود از یهودی مسیحی زردشتی برهمن صابئی ، منکر خدا و .... همه را در بحث محکوم نمود .... .... (  صدوق، همان کتاب، ص ۲۳۹ - مجلسی، همان کتاب، ص ۲۹۰) جالب توجه آن که در بار مأمون پیوسته محل برگزاری این گونه مباحثات بود ولی پس از شهادت امام - علیه السلام - دیگر اثری از آن مجالس علمی و بحثهای کلامی دیده نشد و این مسئله قابل دقت است . خود امام - علیه السلام - هم که از قصد مأمون آگاهی داشت، می فرمود: هنگامی که من با اهل تورات به توراتشان با اهل انجیل به انجیلشان، با اهل زبور به زبورشان با ستاره پرستان به شیوه عبرانیشان با مؤبدان به شیوه پارسیشان با رومیان به سبك خودشان و با اهل بحث و گفتگو به زبانهای خودشان استدلال کرده همه را به تصدیق خود وادار کنم مأمون خود خواهد فهمید که راه خطا را برگزیده و یقیناً پشیمان خواهد شد ......(مجلسی همان کتاب ص ۱۷۵ - الشيخ عزيز الله العطاردي الخبوشاني، مسند الإمام الرضا، المؤتمر العالمي) و به این ترتیب نظر بدبینان در این زمینه کاملاً تقویت می شود.

۲- اگر از این انگیزه صرفنظر کنیم انگیزه دیگری که در اینجا جلب توجه می کند این است که مأمون میخواست مقام والای امام هشتم - علیه السلام - را تنها در بعد علمی منحصر کند و تدریجاً را از مسائل سیاسی کنار بزند و چنین نشان دهد که امام مرد عالمی است و پناهگاه امت اسلامی در مسائل علمی است، ولی او کاری با مسائل سیاسی ندارد و به این ترتیب شعار تفكيك دين از سیاست را عملی

3-انگیزه دیگری که در اینجا به نظر می رسد این است که همیشه سیاستمداران شیاد و کهنه کار اصرار دارند در مقطعهای مختلف، سرگرمیهایی برای توده مردم درست کنند تا افکار عمومی را به این وسیله از مسائل اصلی جامعه و ضعفهای حکومت خود منحرف سازند. او مایل بود که مسئله مناظره امام على بن موسى الرضا - عليه السلام - با علمای بزرگ عصر و زمان خود نقل محافل و مجالس باشد و همه علاقه مندان و عاشقان مکتب اهل بیت - علیهم السلام در جلسات خود به این مسائل بپردازند و از پیروزیهای امام در این مباحث سخن بگویند و مأمون کارهای سیاسی خود را با خیال راحت دنبال کند و پوششی بر نقاط ضعف حکومتش باشد.

۴ - چهارمین انگیزه ای که در اینجا به نظر می رسد، این است که مأمون خود، آدم بی فضلی نبود، تمایل داشت به عنوان يك زمامدار عالم در جامعه اسلامی معرفی گردد و عشق او را به علم و دانش آن هم در محیط ایران خصوصاً، و در محیط اسلام آن روز عموماً همگان باور کنند و این یک امتیاز برای حکومت او باشد و از این طریق گروهی را به خود متوجه سازد. از آنجا که این جلسات بحث و مناظره به هر حال قطعاً جنبه سیاسی داشت و مسائل سياسي معمولاً تك علتی نیستند، هیچ مانعی ندارد که بگوییم احتمالاً همه این انگیزه های چهارگانه برای مأمون مطرح بوده است .

در هر صورت با این انگیزه ها جلسات بحث و مناظره گسترده ای از سوی مأمون تشکیل شد ولی چنانکه خواهیم دید مأمون از این جلسات ناکام بیرون آمد، و نه تنها به هدفش نرسید بلکه نتیجه معکوس گرفت. اکنون با در نظر گرفتن این مقدمات به سراغ قسمتی از این جلسات بحث و مناظره میرویم هرچند با کمال تأسف در متون تاریخ و حدیث گاهی جزئیات بحثهایی که رد و بدل شده اصلاً ذکر نگردیده بلکه بسیار خلاصه شده است. وای کاش امروز همه آن جزئیات در اختیار ما بود تا بتوانیم به عمق سخنان امام علیه السلام - پی ببریم و از زلال کوثر علمش بنوشیم و سیراب شویم و این گونه کوتاهیها و سهل انگاریها در کار روات حدیث و ناقلان تاریخ کم نیست که تنها تأسفش امروز برای ما باقی مانده است ولی خوشبختانه قسمتهایی را مشروح نقل کرده اند که همانها میتواند مشتی از خروار باشد.