توکل
یکی از ویژگیهای افراد با ایمان توکل بر خداست در این بخش با استفاده از آیات قرآن و احادیث به اثرات آن در زندگی مادی و معنوی انسانها اشاره خواهیم کرد در این قسمت طلیعه بحث را با حدیثی از امام رضا درباره توکل و شرح مختصری در مورد آن مزین نموده و سپس با آیات و روایات دیگر موضوع را باز خواهیم کرد.
در روایات آمده است که از امام رضا پرسیدند:
«حد توکل چیست؟ فرمود: اینکه از احدی جز خدا نترسی». (۱) 1- تحف العقول ترجمه احمد جنتی عطایی ص ۵۲۳ )
در شرح این حدیث شریف به گفتاری از علامه طباطبایی در المیزان اشاره میکنیم که گفته است: «بشر برای موفقیت در زندگی مادی احتیاج به دو گونه اسباب دارد یکی اسباب طبیعی و دیگر اسباب روحی انسان برای رسیدن به هدف و مقصود خویش پس از آنکه علل و اسباب طبیعی آن را مهیا کرد، دیگر موانعی جز عواملی از قبیل سستی اراده ترس اندوه بی خردی غضب سفاهت بدبینی و غیراینها نیست و آنگاه که قلب خود را با سیمهای نامرئی اتکاء و توکل به دریای قدرت و عظمت الهی متصل کرد اراده و همچنین سایر
13
صفات روحی او آنچنان قوی و نیرومند میشود که مغلوب هیچ عامل دیگری نشده در نتیجه به موفقیت قطعی نائل می گردد. (۱) ۱ توکل و اثرات آن در اجتماع شهید آیت ا.. دستغیب به نقل از المیزان )
آری کسی که بتواند با توکل به دریای قدرت و عظمت الهی متصل شود آنچنان قوی میشود که به جز ذات اقدسش از احدی ترس نخواهد داشت.
در اینجا برای آشنایی بیشتر با معنی و مفهوم توکل به بررسی ریشه لغوی آن پرداخته تا مقدمه ای برای بررسی عمیق تر آیات و روایات گردد.
معنای لغوی توکل به نقل از مفردات راغب:
«التوكيل ان تعتمد على غیرک و تجعله نائباً عنک، و الوکیل فعيل بمعنی المفعول، قال تعالى: (و) كفى بالله وكيلا) اى اكتف به ان یتولی امرک و یتوکل لک و التوكل يقال على وجهين:
١ - يقال توكلت لفلان بمعنى توليت له 2- ويقال وكلته فتوکل لی و توکلت عليه بمعنى اعتمدته.» (۲) ۲- همان، ص ۴. )
توکیل آن است که به دیگری تکیه کنی و او را نائب خویش قرار دهی و وکیل بر وزن فعیل به معنی مفعول است. خداوند می فرماید: «و کافی است خدا که وکیل است» یعنی به او اکتفا کن که امر تو را بر عهده گیرد و وکیل تو باشد و
14
توکل به دو وجه گفته می شود:
۱. توکل کردم برای فلان یعنی عهده دار او شدم.
2. و گفته می شود: او را وکیل کردم او هم وکیل من شد و توکل بر او کردم یعنی بر او اعتماد نموده تکیه کردم.
پس از روشن شدن معنی لغوی کلمه توکل که همان اعتماد و تکیه کردن به خداوند در همه امور میباشد به قرآن و کلام نورانی آن بر می گردیم که فرموده: و من يتوكل على الله فهو حسبه يعنی و هر کس بر خدا توکل نماید خدا او را کفایت خواهد نمود. علامه بزرگوار طباطبائی (ره) در جلد ۳۸ تفسیر المیزان صفحه ۲۷۶ در شرح این آیه چنین مینویسد وکسی که بر خدا توکل کند، از نفس و هواهای آن و فرمانهایی که میدهد خود را کنار کشد و اراده خدای سبحان را براراده خود مقدم بدارد و عملی را که خدا از او میخواهد بر عملی که خودش دوست دارد ترجیح دهد و به عبارتی دیگر به دین خدا متدین شود و به احکام او عمل کند فهو حسبه چنین کسی خدا کافی و کفیل او خواهد بود و آن وقت آنچه را که او آرزو کند خدای تعالی هم همان را برایش می خواهد. البته آنچه را که به مقتضای فطرتش مایه خوشی زندگی و سعادت خود تشخیص میدهد نه آنچه را که واهمه کاذبش سعادت و خوشی میداند و اینکه فرمود خدا کافی و کفیل اوست علتش این است که خدای تعالی آخرین سبب
15
است که تمامی سببها به او منتهی میشود در نتیجه وقتی که او چیزی را اراده کند، بجا میآورد و به خواسته خود میرسد بدون اینکه اراده اش دگرگونی پذیرد.
16
آثار و فضائل توکل
از اثرات توکل بر خدا فراهم شدن فراغت خاطر در انجام عبادات و امور خیریه است. چنانچه پیامبر بزرگوار اسلام در این باره فرموده است:
«اگر آن چنان که حق توکل است بر خدا توکل مینمودید، شما را همچون پرندگان که صبح گرسنه از آشیانه خود خارج می شوند و شبانگاه سیر بر میگردند روزی میداد و این بر بنده هم به دلیل عقل و هم به دلیل نقل واجب است.»
به راستی اگر بنده به این مقام دست یافت و این مرحله از توکل برایش حاصل گشت بهترین یار و مددکار برای فراغت خاطر در انجام عبادات و انجام امور خیریه خواهد بود؛ زیرا کسی که توکل ندارد خواه ناخواه در هنگام عبادتش قلبش به غیر خدا مشغول خواهد بود و رزق و حاجت و مصلحت او را به سوی خود خواهد کشید. حال یا در ظاهر یا در باطن و یا با طلب روزی و کسب و کار مثل عامه مردم و یا با یاد دنیا و وسوسه قلب. (۱) ١- منهاج النجاة. مرحوم فیض کاشانی، ص ۱۶۹ )
همچنین مرحوم نراقی (ره) در معراج السعاده درباره توکل بر خدا و فضیلت آن می گوید:
17
«ضد بی اعتمادی به خدا توکل براوست و آن عبارت است از اعتماد کردن و مطمئن بودن دل بنده در جمیع امور خود به خدا و حواله کردن همه کارهای خود به پروردگار و بیزار شدن از هر حول و قوه دیگر و تکیه بر حول و قوه الهی نمودن. »
و در ادامه می فرماید:
«حصول این صفت شریفۀ موقوف است به اعتماد جازم به اینکه هر کاری که در کارخانه هستی روی دهد همه از جانب پروردگار است و هیچ کس را جز او قدرت بر هیچ امری نیست و حول و قوه ای نیست مگر به واسطه او و تمام علم و قدرت بر کفایت امور بندگان از برای اوست و غایت رحمت و عطوفت و مهربانی به هر فرد از افراد بندگان خود دارد و اعتقاد به اینکه بالاتر از قدرت او قدرتی نیست و فوق علم او علمی نه و عنایت و مهربانی ای از عنایت و مهربانی او افزون ترن نیست پس کسی که این اعتقاد را داشته باشد البته دل او اعتماد به خدا می دارد و بس. (۱) ۱- معراج السعاده فصل توکل بر خدا ص ۷۸۰ )
جهان ای برادر نماند به کس دل اندر جهان آفرین بند و بس
چه بندی دل خود بر این ملک و مال که هستش کمی رنج و بیشی ملال
که داند که این دخمه دام و دد چه تاریخها دارد از نیک و بد
18
چه نیرنگ با بخردان ساخته است چه گردنکشان را سرانداخته است
شاعر دیگری نیز میگوید :
دامن آن گیر ای یار دلیر کو منزّه باشد از بالا وزیر
با تو باشد در مکان و لامکان چون بمانی از سر آزادگان
غیر هفتاد و دو ملت کیش او تخت شاهان تخته بندی پیش او
حبذا آن مطبخ پرنوش وقند کاین سلاطین کاسه لیسان وی اند
گر بسوزد باغت انگورت دهد در میان ماتمی سورت دهد
19
مراتب توکل بر خدا
در روایت دیگری علی بن سوید میگوید از امام هفتم تفسیر آیه «و من يتوكل على الله فهو حسبه» را پرسیدم، فرمود:
« التوكل على الله درجات منها أن تتوكل على الله في امورک گلها فما فعل یک كنت عنه راضياً تعلم أنه لا يألوك خيراً وفضلاً وتعلم ان الحكم في ذالك لَهُ فتوكل على الله بتفويض ذالك إليه وثق به فيها و في غيرها. »
توکل دارای مراتب گوناگون است. از جمله درجات توکل آن است که در تمام امورات بر خدا توکل کنی و آنچه خدا نسبت به تو انجام داده، راضی باشی و بدانی که خدا جز خیر و فضیلت برای تو نمیخواهد و نیز بدانی که در تمام این امور اختیار با اوست. پس با واگذار کردن امور به او بر خدا توکل داشته باش(1) 1. نقطه های آغاز در اخلاق عملی . آیت ا... مهدوی کنی ص ۵۱۵ باب توکل )
خلاصه چنین به دست میآید که انسان باید همه چیز را از خود دانسته و خود را وابسته به قدرت لایزال او بداند و توکل بر خدا را جزو بهترین کارها بداند. چنانکه در حدیث دیگری داریم :
رسول اکرم در شب معراج از درگاه خداوند پرسید:
بهترین اعمال چیست؟
20
خداوند فرمود:
«لَيْسَ شَيْ عِندى أَفْضَلُ من التَّوَكُل عَلَى وَالرَّضا بِمَا قَسْمَتُ»:
هیچ چیزی در نزد من بهتر از توکل بر من و خشنودی به آنچه قسمت کرده ام، نیست.