ابو الفرج اصفهانی و علویون

بسیاری از نویسندگان تحقیقات خوبی را در این راستا انجام داده اند. شاید مهم ترین تحقیق و منبع در این راستا را بتوان تحقیق ارزشمند ابوالفرج اصفهانی نام برد. این مورخ و محقق گران قدر آثار بزرگی در علم و ادب تاریخ از خود به یادگار نهاده است. از جمله کتاب «الآغانی» وی است که هیچ محققی از آن بی نیاز نیست. در این راستا نیز کتاب ارزشمند و گران سنگی را به یادگار نهاده است. وی در این کتاب روش و سلیقه بدیع و بی نظیری ابتکار نموده است. وی در کتاب مهم «مقاتل الطالبيين تحقيقات خویش را از موضوع قیام و ستیز علویان از فرزندان ابوطالب شروع کرده و تا عصر خودش یعنی اوایل قرن چهارم ادامه داده است. وی زندگی و خصوصیات قيامها و نهضتها و اهداف و رهبران نهضتها را از جانب فرزندان ابو طالب که در این راه قدم نهاده اند یعنی جعفر طیار، علی و نیز عقیل و فرزندان آنها شرح داده است. زندگی رادمردانی که در این راه قیام علیه ستم و برای عدالت خواهی سر خود را در طبق نهاده اند و در این راه تقدیم نمودند، بررسی نموده است.

ابو الفرج يعنى على بن الحسين بن محمد بن احمد بن الهيثم بن عبد الرحمن بن مروان بن عبدالله بن مروان بن محمد مروان بن حكم

۲۲۰

بن عاص بن أمية بن عبد شمس بن عبد مناف،(1)  مقاتل الطالبيين، ص ۵ ) از تبار مروان حکم است، مروانی ولی شیعه است شیعه بودن ابوالفرج از مقدمه و محتوای کتابش به خوبی آشکار است و از مصاديق يُخرج الحي من المیت است. ابن اثیر در این باره می گوید و كان ابو الفرج شيعيا وهذا من العجیب ابن جوزی می گوید، انه كان متشعياً. (2) اعيان الشيعه، ج ۸ ص ۱۹۸ )

ابوالفرج بیش از دویست مورد از زندگی و فرجام فرزندان ابو طالب را که عمدتاً در راه آرمان خویش سر خود را داده اند تحقیق نموده است. بیشتر آنان از تبار علی یعنی علویون می باشند. تعداد ٣٦ نفر افراد پژوهش شده در زمان امویان قرار دارند و تعداد ١٦٦ نفر آنان مربوط به دوران عباسیان میباشد. مجموع آنها ۲۰۲ نفرند. اکثر قیام ها و حرکت های علویون دوران حضور ائمه له تا سال ۲۶۰ و نیز بعد از آن زمان تا سال ۳۱۳ سال نگارش کتاب(3) مقاتل الطالبيين، ص ۲۴ ) را در بر دارد. همان گونه که قرآن کریم دو جریان اجتماعی حق و باطل، انبیا و چالشگران انبیا را از آغاز تاریخ زندگی تا زمان نزول قرآن ترسیم نموده است، ابوالفرج نیز در این کتاب دو جریان اجتماعی چالشگر را تحقیق و تحلیل نموده است. یکی جریان اجتماعی حق به رهبری عترت و یاران اهل بیت دیگری جریان اجتماعی چالشگر عترت به رهبری امویان آنگاه عباسیان را مورد تحقیق قرار داده است. در هر صورت قیام های علویان که در زمان امام رضا رخ داده و یکی از زمینه سازی های فراخوانی امام رضا به مرو توسط مأمون می باشد را در این فرصت مورد بررسی قرار میدهیم.

۲۲۱

مأمون با فراخوانی امام رضا به دربار خویش و پیشنهاد ولایت عهدی میخواهد از علویان دلجویی کند و شورشها و قیام های آنان را خاموش نماید زیرا قیام علویون تحت اشراف على بن موسی به خطر جدی بر حکومت مأمون میباشد.

اولین قیام علویون بر علیه عباسیان را در زمان امام رضا، قیام اسحاق بن الحسن بن زيد بن الحسن بن علی بن ابی طالب تشکیل میدهد. وی را در زمان هارون دستگیر و زندانی می کنند و در زندان جان می سپارد. (1) مقاتل الطالبيبين، ص ۴۱۸ ) این یک مورد که در زمان هارون اتفاق افتاده است اما در زمان حاکمیت امین و درگیری وی با مأمون اتفاق مهمی در این رابطه به چشم نمی خورد اما در ایام مأمون تعداد زیادی از علویون برغم ستم دستگاه حکومتی عباسیان قیام نمودند و به دست حاکمان عباسی کشته شدند. عده ای از اینان به فراخوانی و همزمان با قیام ابن طباطبا و ابوالسرایا میباشند. برخی در عراق و برخی دیگر در یمن و برخی در مکه و مدینه .

یکی از آنان محمد بن محمد بن زيد بن على بن الحسن بن على بن ابی طالب میباشد که مادرش هم از همین تبار است؛ یعنی فاطمه بنت على بن جعفر بن اسحاق بن على بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب قیام وی نیز در هنگام قیام ابوالسرایا شکل گرفته است. (2) مقاتل الطالبیین، ص ۴۲۲ ) حسن بن سهل هنگامی که محمد را دستگیر می کند به نزد مأمون می فرستد. مأمون در ظاهر از وی دلجویی میکند آنگاه بعد از چهل روز وی را با سم به قتل میرساند (3) همان، ص ۴۴۹ ) دیگری قیام حسن بن الحسين بن

۲۲۲

زيد بن على بن الحسين بن ابي طالب همراه سپاه ابوالسرایا میباشد. وی در درگیری با سپاه هر ثمه در کنار پل کوفه کشته می شود. (1) ۱ همان، ص ۴۲۲ ) هم چنین قیام حسن بن اسحاق بن على بن الحسين بن علی بن ابی طالب همراه ابوالسرایا بوده است. وی نیز در کوفه به دست سپاه مأمون کشته میشود. (2)  ۲ همان، ص ۴۲۳ ) نیز قیام محمد بن الحسين بن الحسن بن على بن الحسين بن على بن ابی طالب وی در هنگام قیام ابوالسرایا در یمن قیام میکند و کشته میشود. (3) همان ) همچنین علی بن عبد الله بن محمد بن عبدالله بن محمد بن على بن عبد الله بن جعفر بن ابی طالب هنگام قیام ابوالسرایا در کوفه در یمن قیام کرده و کشته میشود. (4) همان، ص ۴۲۳، مروج الذهب، ج ۳، ص ۴۳۹ )

افزون بر اینها ابراهیم بن موسی بن جعفر در یمن همان زمانی که ابوالسرایا قیام نموده بود قیام میکند (5) ۵ طبری، ج ۷، ص ۴۴۳، یعقوبی، ج ۲، ص ۴۰۲ و ۴۱۰، الکامل، ج ۵ ص ۴۷۱ ) ابراهیم یمن را تسخیر میکند و اسحاق بن موسی عامل مأمون به مکه فرار میکند و کشتار فراوانی نیز رخ می دهد.(6) الكامل، ج ۵ ص ۴۷۱ ) این مورد را دیگران عنوان می نمایند اما ابوالفرج آن را از قلم انداخته است. نیز زید بن موسی معروف به زید النار» که در بصره قیام میکند و خانه های عباسیان را آتش می زند دستگیر و به نزد مأمون میآورند. مأمون وی را به خاطر علی بن موسی می بخشد، آنگاه مسموم ساخته از پای در می آورد. (7) یعقوبی، ج ۲، ص ۴۰۳، عمدة الطالب، ص ۲۷۰. )

۲۲۳

محمد بن جعفر

مورد دیگر از قیام های علویون قیام محمد بن جعفر بن محمد ه می باشد. وی فرزند امام صادق است. لیکن حرکتی که انجام می دهد و روشی که بعد از قیام در پیش می گیرد، همراه و هم هدف عترت نمی باشد. خواهشهای نفسانی وی را فریب میدهد. امام رضا نیز قیام وی را تأیید نمی نماید.

وی در مدینه ابتدا به دور از مسائل سیاسی زندگی می نمود. هنگامی که نامه ای از جانب عباسیان به دست وی می رسد که در آن به ساحت مقدس فاطمه اهانت شده بود وی را آشفته کرده بر علیه حاکمان عباسی قیام به راه می اندازد. هنگامی که در مدینه قیام می کند لقب امیر المؤمنین به وی میدهند. (1) مقاتل الطالبيين، ص ۴۳۸ ) وی در آغاز قیام مردم را به سوی محمد بن ابراهیم ابن طباطبا فرا میخواند. (2) مروج الذهب، ج ۳، ص ۴۳۹ ) بعد از درگذشت ابن طباطبا به سوی خویش فرامی خواند محمد بن جعفر به مکه عزیمت نموده در آنجا ادعای امامت و مهدویت می نماید. (3) شرح الاخبار، ج ۳، ص ۳۳۶ ) در هر صورت اقدام وی بدون رضایت امام رضا بوده و حتی امام وی را از این اقدام باز میدارد ولی توجه نمیکند. (4) مقاتل الطالبيين، ص ۴۳۸ ) امام رضا از وی اظهار بیزاری میکند و میفرماید من عهد کردم در زیر یک سقف با وی همراه نشوم، لا یظلنی و ایاه سقف بیت. (5) ه عیون، ج ۲، ص ۲۲۰ ) در پی اقدام وی «جلودی»

۲۲۴

فرمانده سپاه مأمون در مدینه جنایات فراوان انجام میدهد و حتی به خاندان علویان تعرض مینماید و به منزل امام رضا نیز بی احترامی می کند. (1) ۱ همان، ص ۱۷۲ )

محمد بن جعفر هنگامی که دستگیر می شود از رفتار خویش اظهار پشیمانی میکند و میگوید من نمیدانستم مأمون زنده است. من فکر میکردم مأمون از دنیا رفته است قیام کردم! اکنون که زنده می باشد، به بیعت وی وفادار هستم! (2) ۲ طبری، ج ۷، ص ۴۴۷، الکامل، ج ۵ ص ۴۷۳) هنگامی که محمد بن جعفر را دستگیر و به نزد مأمون میفرستند با این اظهارات وی یکی از مقربان دربار مأمون قرار میگیرد هنگامی که میمیرد مأمون بر وی نماز میخواند و امام رضا را وادار به شرکت در تشییع جنازه می کند. امام با کراهت و تأخیر در تشییع جنازه شرکت می کند. (3) معجم الرجال، ج ۱۶، ص ۹۰، شماره ۲۰۶۷ ) مؤلف معجم الرجال ( رضوان الله علیه) در مورد وی می نگارد ایمان وی برای ما ثابت نشده است تا چه رسد وثاقت وی. (4) همان، ص ۱۷۵، شماره ۱۰۴۱۰ )

بر این اساس این که برخی نویسندگان می نگارند در صحت روایت نوفلی در مورد محمد بن جعفر که مقاتل الطالبیین نقل می کند مورد تردید است (5) حیات فکری امامان شیعه، ص ۲۲۶ ) سخنی به دور از تحقیق است؛ زیرا روایت نوفلی که مقاتل نقل می کند در نکوهش محمد بن جعفر است و با وضع و حال موضع گیریهای محمد بن جعفر هماهنگ است. (6) مقاتل الطالبيين، ص ۴۴۰ ) در هر

بخش چهارم امام رضات و جریانهای اجتماعی ٫ ۲۲۵

صورت این حرکت محمد بن جعفر بسیار نافرجام و مورد نکوهش امام رضا واقع شده است. دست آوردی هم به دنبال نداشت. بلکه باعث ناهنجاری و پی آمدهای ناشایسته نیز شده است. علت نافرجامی آن بی حساب بودن حرکت محمد بن جعفر است که در قیام خویش مدیرانه عمل نکرده و در راه هدف خویش هم مقاوم نبوده است. با احساس کوچکترین خطر تسلیم عباسیان شده و آنان را ستایش می نماید و تا آخر هم در کنار مأمون می ماند!

قیام ابن طباطبا

درگیری های دو برادر امین و مأمون که چندین سال طول کشید به کشته شدن امین خاتمه یافت در این مدت که در اوایل حکومت داری مأمون رخ داد، اوضاع حکومتی آشفته بود. این آشفتگی فرصتی مغتنم برای ستیز علویان برغم حاکمان عباسی شده بود. بعد از کشته شدن امین گرچه با پیشنهاد فضل بن سهل برادرش حسن بن فضل را حاکم بغداد و به طور کلی عراق و فارس و مداین و حجاز قرار داد ولی حسن بن فضل نه از توان مندی سیاسی کافی بهره مند بود و نه موقعیت نظامی برتری داشت که بتواند قیام ها و حرکت های اجتماعی را مهار نماید.

در زمان حاکمیت حسن بن فضل اوضاع بغداد آشفته بود. امنیت اجتماعی نبود. زندگی توده مردم ساماندهی نشده بود. ستم و بی عدالتی همه جا را فرا گرفته بود به همین خاطر زمینه برای یک حرکت اجتماعی از سوی علویون علیه عباسیان فراهم شده بود. افراد مؤمن و فرزانه را میطلبید تا از این فرصت بهره وری نماید.

۲۲۶

این نکته گوشزد شد که همیشه ظرفیتهای اجتماعی آن گونه فراهم نیست که شاخصهای عترت مانند علی بن موسی له شخصاً به رغم عباسیان قیام نماید این نکته بدین معنا نیست که زمینه برای دیگر یاران برجسته و متدین عترت هم فراهم نباشد، بلکه چه بسا زمینه برای دیگران مانند زید بن علی ، مانند حسین شهید فخ فراهم باشد. اینک اوضاع اجتماعی به گونه ای است که در زمان امام رضا این زمینه برای علویون مانند این طباطبا فراهم شده است. ابن طباطبا با آگاهی کامل و با نیتی پاک و با تأیید عترت یک حرکت بزرگ اجتماعی را علیه مأمون پدید می آورد نسب ابن طباطبا عبارت است از محمد بن ابراهیم بن اسماعیل بن طباطبا بن ابراهيم بن الحسن بن الحسن بن علی بن ابی طالب . (1) مقاتل الطالبین، ص ۴۲۴ )

اولین انگیزه در وی به تحریک نصر بن شبیب پدید می آید. نصر بن شبیب هنگامی که از جزیره بین دو شط بزرگ فرات و دجله که منطقه عراق میباشد جزیره نامیده میشده است (2) معجم البلدان، ج ۳، ص ۵۴ )) به مدینه می آید علویون را بر علیه مأمون تحریک مینماید از میان آنان این طباطبا آماده قیام میشود. ولی نصر با این که خود پیشنهاد دهنده بود، وی را یاری نمی کند. (3) مقاتل الطالبين، ص ۴۲۵ )

این طباطبا بعد از ناامیدی از یاری نصر در سال ۱۹۹ خود عزم راسخ بر نبرد علیه حاکمان عباسی می گیرد. وی نخست به کربلا رفته قبر امام حسین بن علی را زیارت می کند. (4) ۴ پیشین، ص ۴۲۷، الکامل، ج ۵ ص ۴۶۴ ) این اقدام ابن

۲۲۷

طباطبا همانند کار شهید فخ است که ابتدا بر سر مزار سالار شهیدان حاضر می شود و پیمان وفاداری میبندد شعار خود را خون خواهی امام حسین عنوان مینماید، غداً خارج طالب بثاره، طرح این شعار خون خواهی حسین ) در زمان عباسیان گواه روشنی است بر این که علویان، عباسیان را هم خط امویان میدانند؛ چرا که امام حسین را امویان به شهادت رسانده بودند خون خواهی وی از عباسیان مطالبه می شود!

آنگاه این طباطبا از اهداف خود سخن می گوید. قیام به دستور خدا و برای احیای دین خدا امر به معروف و نهی از منکر و فراخوانی به کتاب و سنت و رضای از آل محمد می باشد، اقامه دین الله والذب عن دينه والنصر لاهل بيته والقيام بامر الله و الدعا الى كتاب الله وسنة نبيه والامر بالمعروف والنهي عن المنکر . (1) مقاتل الطالبین، صص ۴۲۷ و ۴۲۸ ) این اتفاق در کوفه می افتد و مردم کوفه در محلی به نام قصر الضريتين همانند ملخ دور وی اجتماع نموده و با وی بیعت مینمایند.

هدف قيام ابن طباطبا

در مورد تأیید قیام ابن طباطبا، زید بن على بن الحسين می گوید در کنار قصر الضريتین در دهم جمادی الاولی سال ۱۹۹ مردم با مردی از ما بیعت میکنند که خدا و فرشتگان به آن مباهات می نمایند نیز جابر جعفی از امام باقر روایت می کند که مردی از اهل بیت در جمادی الاولی سال ۱۹۹ بر مردم خطبه می خواند که

۲۲۸

خدا و فرشتگان بر آن مباهات مینماید، عن ابی جعفر، محمد بن علی قال يخطب على اعوادكم يا اهل الكوفه سنة تسع و تسعين و مأة في جمادى الأولى رجل منا اهل البيت يباهي الله به الملائكة. (1) . همان، صص ۴۲۸ و ۴۲۹ )

این شواهد گواه روشن بر تأیید قیام ابن طباطبا می باشد و نیز اهداف وی را از این قیام به خوبی روشن میسازد. هدف وی امر به معروف و نهی از منکر و استقرار دین الهی می باشد. قیام وی همانند قيام زيد بن على بن الحسین و حسین شهید فخ است. همان گونه که علی بن موسی الله از قیام زید تجلیل مینماید و آن را قیام در راه خدا می داند قیام ابن طباطبا نیز همان گونه است. امام رضا در حضور مأمون می فرماید حرکت زید بن موسی برادر امام رضا) را با قیام زید بن علی نباید مقایسه نمود؛ زیرا زید بن علی از علمای آل محمد بود غضبش برای خدا بود با دشمن خدا جهاد کرد و در راه خدا کشته شد لانفس اخى زيداً الى زيد بن على فانه من علماء آل محمد غضب الله عز وجل فجاهد أعداؤه حتى قتل في سبيله. " (2) عیون، ج ۱، ص ۲۲۵ )

این سخن تحلیل دو حرکت اجتماعی است؛ یکی نکوهش رفتار زید بن موسی در بصره که وی گرچه به دنبال قیام ابن طباطبا حرکت کرد و بصره را گرفت ولی رفتارهای ناشایست وی پرده از اهداف وی برداشت که برای خدا نبوده است. لیکن قيام زيد بن على الله کاملاً در راستای اهداف الهی و همگام با عترت رسول الله بوده است. قیام ابن طباطبا نیز همین گونه است؛ مورد تأیید علی بن

۲۲۹

موسی هاست. گرچه علی بن موسی به لحاظ شرایط حاد زمان مأمون به طور صریح قیام ابن طباطبا را نمی توانست تأیید کند.

ابوالسرايا

قیام ابن طباطبا با حرکت و قیام «ابوالسرایا پیوند می خورد. ابوالسرايا یعنی سری بن منصور احمد بن ربيعة بن ذهل بن شیبان در سال ۱۹۸ به رغم مأمون قیام میکند. شعار وی فراخوانی به سوی آل محمد بوده است. وی در عراق با ابن طباطبا برخورد می نماید و با هم پیمان بسته بر علیه مأمون متحد میشوند. (1) مقاتل الطالبيين، ص ۴۲۶ طبری، ج ۷، ص ۴۴۳، یعقوبی، ج ۲، ص ۳۹۸ ) بعد از اتحاد این دو جمعیت بزرگی از آنان حمایت میکنند؛ به گونه ای که عراق را تسخیر می نمایند. ابوالسرايا نیز رهبری ابن طباطبا را می پذیرد و مردم را به سوی وی فرا میخواند (2) شرح الاخبار، ج ۳، ص ۳۳۴  ) به همین خاطر مکه و مدینه را نیز تسخیر می نمایند و ابوالسرايا ابن افطس را امیر الحاج قرار داده حج می گزارد و پرده کعبه را با متن جدید تعویض می نماید. (3) طبری، ج ۷، ص ۴۴۳، الکامل، ج ۵، ص ۴۶۷ ) زید بن موسى بن جعفر معروف به زید النار در بصره حاکم می شود (4) ۴ طبری، ج ۷، ص ۴۴۲، یعقوبی، ج ۲، ص ۳۹۸ ) و محمد بن سليمان بن الحسن بن الحسن بن علی را حاکم مدینه قرار می دهند. (5) مروج الذهب، ج ۳، ص ۴۴۰. ) این حاکمیت به مدت ده ماه در عراق تداوم می یابد. (6) ۶ طبری، ج ۷، ص ۴۴۲ )

ابوالسرایا بعد از این که عراق را تسخیر می نماید و نام ابن طباطبا بالا می گیرد وی را تحمل نمیکند و اقدامهای ناشایستی را مرتکب

۲۳۰

میشود که این طباطبا وی را به خاطر رفتار ناشایسته اش نکوهش می نماید (1) مقاتل الطالبین، ص ۴۳۴ ) ابو السرايا حتى متهم به قتل ابن طباطبا می شود که وی را مسموم ساخته و به قتل میرساند (2) طبری، ج ۷، ص ۴۳۷ ) بعد از رحلت ابن طباطبا، ابوالسرايا بر وی نماز خوانده او را به خاک می سپارد. (3) مقاتل الطالبیین، ص ۴۳۶، الکامل، ج ۵، ص ۴۶۶ )

پس از رحلت ابن طباطبا رهبری نهضت به دست ابوالسرایا می افتد وی مردم را به سوی محمد بن محمد بن زيد بن على بن الحسين بن علی بن ابی طالب فرا میخواند (4) ۴ طبری، ج ۷، ص ۴۳۷ ) لیکن در واقع خود را رهبر نهضت می داند و هنگامی که از محمد بن سلیمان در مدینه که حاکم آنان بود میخواهد تا نظر موافق امام رضا را جلب نماید امام به وی توجهی نمی کند (5) ۵ عیون، ج ۲، ص ۱۲۴ ) سبب این بی اعتنایی را باید در رفتار ابوالسرایا جستجو نمود؛ زیرا همان گونه که توضیح داده شد، قیام ابن طباطبا مورد تأیید عترت بود. لیکن ابوالسرايا نتوانست وی را تحمل کند و راه خود را از این طباطبا جدا کرد گرچه در قتل ابن طباطبا هم دست نداشته باشد.

دست آورد قیام ابن طباطبا

از ویژگی های قیام ابن طباطبا حمایت بزرگی است که از جانب تشکل همسوی اهل بیت از قیام ایشان شده است. این طباطبا با زیرکی خاص و شناخت صحیح از جامعه آن زمان محل قیام خود را

۲۳۱

کوفه مرکز علویان و عاصمه امیرالمؤمنین علی انتخاب میکند. همچنین شعار خود را خون خواهی سالار شهیدان حسین بن علی عنوان نمود. وی دارای ویژگیها و آگاهی و نفوذ و معنویت بود. نهضت وی نیز مورد حمایت تشکل همسوی اهل بیت و عترت آل رسول قرار گرفته بود این ویژگیها سبب شدند حمایت از وی گسترده شود و بعد از پیوند با ابوالسرایا یک نهضت فراگیر پدید آید که بتواند تمام عراق به غیر بغداد و بخش عظیمی از حجاز مانند مکه و مدینه را تسخیر نماید.

یکی از علت های پیروزی وی همان انتخاب کوفه به عنوان مرکز قیام بود. زیرا کوفه مرکز تشکل همسوی اهل بیت و وفادارترین نیروهای اهل بیت ، هماره از این منطقه بوده است. علت آن هم نفسهای گرم و رحمانی امیرالمؤمنین بود که این جریان اجتماعی را در کوفه پدیدار ساخت به گونه ای که بعد از علی سالها و قرن ها پایدار مانده و نهضتهای فراوان را ساماندهی نمود. مانند نهضت توابین، قیام مختار نهضت بزرگ زید بن علی الحسین و نیز قیام های علویون که در زمان امام صادق پدید آمد. این قیام ها نوعاً مركز حرکت خود را کوفه انتخاب مینمودند زیرا زمینه حمایت در کوفه بیش از همه بلاد اسلامی بوده است. در مورد کوفه حرف و سخن فراوان است که فعلاً مجال آنها نیست. در هر صورت ابن طباطبا نیز با زیرکی و هوشمندی مرکز قیام خویش را کوفه برگزید و نهضت وی هم به ثمر نشست و باعث تسخیر بخش اعظم بلاد عراق و حجاز و فارس گردید.

تلاش های ابوالسرایا نیز در این راستا مؤثر بود. اگر اتحاد و همدلی این دو ابن طباطبا و ابوالسرایا تداوم پیدا می کرد و اگر

۲۳۲

مرگ ابن طباطبا و یا مسموم نمودن وی توسط ابوالسرایا پیش نمی آمد، این نهضت به تسخیر بغداد می انجامید و حاکم مأمون در بغداد یعنی حسن بن سهل که در واقع نماینده و فرمانبردار فضل بن سهل بود توان مقاومت نمیتوانست داشته باشد. با این حال قیام ابن طباطبا منطقه بزرگی را از سیطره حکومت عباسیان بیرون آورد. اگر چه به تسخیر بغداد موفق نشد این قیام همانند قیام زید شهید و حسین شهید فخ آسیب سختی بر پیکره حکومت عباسیان متوجه ساخت.

 قيام ابن طباطبا قیامهای دیگری را در پی داشت. بسیاری از علویون هنگامی که شکوه قیام ابن طباطبا را مشاهده کردند، دست به اقدام علیه عباسیان زدند همانند قیام ابن افطس در مکه، ابراهیم بن موسی در یمن اسماعیل بن موسی در فارس زید بن موسی در اهواز و بصره محمد بن سلیمان در مداین و محمد بن جعفر در مدینه و ..... همگی شاخه های قیام ابن طباطبا به شمار می آیند. گرچه برخی از آنها از آرمانهای ابن طباطبا فاصله گرفتند و در نهایت تسلیم حکومت مأمون شدند. لیکن مجموع این سلسله قیام ها وحشت بزرگی بر اندام حکومت مأمون افکندند در درگیری این قیام ها ده ها هزار نفر بلکه صدها هزار نفر به خصوص در قیام ابن طباطبا و ابوالسرایا از دو طرف کشته میشوند.

فرجام ابوالسرايا

بعد از درگذشت ابن طباطبا ابوالسرايا عزم تسخير بغداد را می نماید. (1) ۱. طبری، ج ۷، ص ۴۳۸ )حسن بن فضل برای مقابله با وی ابتدا سپاهی را به

۲۳۳

فرماندهی زهیر بن مسیب برای تسخیر کوفه و مقابله با ابو سرایا اعزام می دارد. این سپاه به مردم کوفه پیام میدهد که زنان و دختران خویش را برای سپاه حسن بن سهل آراسته نمایید یا اهل کوفه زينوا نساءكم واخواتكم وبناتكم للفجور . (1) مقاتل الطالبيين، ص ۴۳۱ )بی حیایی تا آنجا که رسماً سخن از تباهی و فجور می گویند!

در کوفه افرادی چون حسن بن هذیل از یاران شهید فخ حضور داشتند که مردم را به پایداری فرا میخواندند. ایشان سپاه زهیر بن مسیب را سخت شکست داده زهیر به بغداد فرار می کند. آنگاه حسن بن سهل عبدوس بن عبد الصمد را با هزار سواره و سه هزار پیاده برای تسخیر کوفه بسیج میکند این سپاه نیز شکست می خورد. شخص عبدوس نیز به دست ابوالسرایا کشته میشود. (2) ۲. همان، ص ۴۳۳ )

سپس حسن بن فضل برای مقابه با ابوالسرایا از هرثمه که در آن هنگام عازم مرو بود استمداد میطلبد. هر ثمه در عین حال که از حسن بن سهل رنجیده بود به ندای ایشان پاسخ میدهد. از بین راه بر می گردد. (3) الكامل، ج ۵ ص ۴۶۷ ) سپاه هر ثمه به کوفه اعزام می شود. در حمله اول از ابوالسرایا شکست میخورد و هرثمه به بغداد باز می گردد. (4) یعقوبی، ج ۲، ص ۴۰۰. ) حسن بن سهل دوباره هرثمه را با سپاه سی هزار نفری برای مقابله با ابوالسرایا اعزام می دارد. (5) مقاتل الطالبيين، ص ۴۳۷ ) با آمدن این سپاه به کوفه و درگیری بین دو سپاه ابوالسرايا شکست خورده و کوفه به دست هر ثمه تسخیر می شود.

۲۳۴

ابوالسرايا به سمت بصره و اهواز فرار میکند در منطقه شوش به دست کندغوش عامل مأمون در آن منطقه دستگیر و به نزد حسن بن سهل به بغداد فرستاده میشود. حسن بن سهل هم ابوالسرايا را کشته به دو نیم تقسیم میکند؛ نیمی از جسد را به یک طرف دروازه ورودی و نیم دیگر را به طرف دیگر دروازه می آویزد. محمد بن محمد بن زید بن موسی را که بعد از این طباطبا، ابوالسرايا مردم را به نام وی فرامی خواند زنده نگه میدارد. (1) مقاتل الطالبيين، ص ۴۴۹، یعقوبی، ج ۲، صص ۳۹۸ و ۴۰۰ ) این گونه قیام ابن طباطبا و ابوالسرایا به پایان میرسد این عاقبت ابوالسرایا به سبب آن ناسپاسی وی از این طباطبا می تواند باشد.

در هر صورت این قیام ها از یک سو ضربه اساسی را به حکومت مأمون متوجه ساخت. از جانب دیگر آزمون بزرگی بر موقعیت اجتماعی جریان بزرگ اجتماعی تشکل همسوی اهل بیت بود، به ویژه در منطقه عراق این موقعیت در حقیقت موقعیت اجتماعی عترت و شخص علی بن موسی میباشد که این گونه حرکت بزرگی را در مقابله با حاکمان عباسی پدیدار ساخته است. طبیعی است که مأمون از این موقعیت به وحشت بیفتد و در اندیشه چاره برآید. بر این اساس گرچه آشفتگی اوضاع سیاسی بعد از درگیری دو برادر امین و مأمون میتواند یکی از عوامل زمینه ساز فراخوانی علی بن موسی باشد و گرچه موقعیت اجتماعی عترت و علی بن موسی از عوامل فراخوانی را تشکیل میدهد، اما مهم ترین عامل فراخوانی امام رضا رهبری نمودن این قیام از جانب ایشان می باشد که به عنوان یک جریان بزرگ اجتماعی در کشور پهناور

۲۳۵

اسلامی رخ داده است که مهمترین آنها قیام ابن طباطبا می باشد. این حرکت ها زیر پوشش موقعیت بزرگ اجتماعي على بن موسى شکل می گیرد.

محمد بن عبد الله بن الحسن بن على بن على بن الحسين بن على بن ابی طالب معروف به ابن افطس، همان گونه که گذشت از جانب ابن طباطبا و ابوالسرايا حاکم مکه منصوب شده و امیر الحاج قرار گرفت. وی بعد از درگذشت این طباطبا اعلان استقلال نموده و زیر پرچم ابوالسرایا نرفت و با محمد بن جعفر همدستی نمود. (1) ۱. الكامل، ج ۵، ص ۴۷۲ ) در نهایت در بصره به دست مأموران مأمون سم مهلک نوشید و در جا از پای درآمد. (2) مقاتل الطالبيين، ص ۴۶۱ ) قیام ابن افطس را نیز نمی توان یک قیام مستقل مطرح ساخت، بلکه در دامنه قیام ابن طباطبا میباشد که تا مکه کشیده شد.

تاکنون عمده حرکتها و قیامهایی که از جانب علویون در برابر مأمون رخ داده بررسی شد. البته منظور در این قسمت، یادآوری قیام هایی بود که پیش از فراخوانی علی بن موسی الهه رخ داده اند و زمینه فراخوانی حضرت را به مرو موجب شدند اما چون سخن از قیام های علویون در زمان مأمون است مناسب می باشد، به منظور تکمیل تحقیق قیامهای علویون چند مورد دیگر را که بعد از شهادت علی بن موسی رخ داده است مورد بررسی قرار دهیم.

یکی از این قیام ها، قيام حمدويه بن علی بن عیسی است که بعد از قیام ابراهیم بن موسی در یمن در سال ۲۰۵ رخ داده است. وی بعد

۲۳۶

از این که هوادارانش کشته شدند لباس زنانه پوشیده در حال فرار دستگیر میشود. آنگاه بعد از دستگیری توسط عیسی بن زید جلودی امان داده میشود. (1) ۱. یعقوبی، ج ۲، ص ۴۱۱. )

در سال ۲۰۷ نیز عبدالرحمن بن احمد علوی به خاطر ستم ها و اجحاف های مأمون و عمالش در یمن قیام می نماید. شعار خود را الرضا من آل محمد ) عنوان میکند مأمون سپاه بزرگی را به فرماندهی دینار بن عبدالله برای مقابله با وی بسیج می کند. وی امان می خواهد؛ به وی امان میدهند عبد الرحمن را به نزد مأمون اعزام میکنند. اما مأمون وی را به حضور نمی پذیرد و دستور می دهد که وادارش کنند لباس مشکی که شعار عباسیان بوده را بپوشد. مأمون از آن زمان به بعد هیچ علوی را به حضور نمی پذیرد. (2) ۲ طبری، ج ۷، ص ۴۸۹، ص ۴۹۰، الکامل، ج ۵ ص ۵۳۰ )

عبدالله بن جعفر بن ابراهيم بن جعفر بن الحسن بن على بن ابی طالب نیز در منطقه فارس در زمان مأمون قیام می کند که عده ای از خوارج وی را در میان راه به قتل می رسانند. (3) مقاتل الطالبيين، ص ۴۵۳ )

قیام های دیگر از غیر علویون مانند خود عباسیان در بغداد، یا دیگران در زمان مأمون رخ میدهد مانند قیام بابک خرمی و قیام وثب بن عایشه یعنی ابراهیم بن محمد بن عبدالوهاب معروف به «ابن عایشه که اولین عباسی بود که بر علیه مأمون شورید و اولین عباسی هم بود که به دست مأمون عباسی به قتل رسید و به دار آویخته شد. (4) تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۴۱۵، مروج الذهب، ج ۳، ص ۴۴۸، الکامل، ج ۵، ص ۵۴۱ )

۲۳۷

این حرکت های اجتماعی که بیشتر آنها از جانب علویون رخ داده است، همگی به هم پیوسته اند. چه آنها که در زمان قیام ابن طباطبا در یمن و جاهای دیگر رخ داد و چه سایر موارد. همگی یک جریان بزرگ اجتماعی را تشکیل میدهند و خاستگاه همه آنها (قیام های علويون عترت و موقعیت اجتماعی علی بن موسی می باشد. این حرکت های اجتماعی باعث میشود تا مأمون از موقعیت امام رضا به وحشت افتاده برای کنترل فعالیتهای اجتماعی حضرت و کنترل توان مندی تشکل همسوی اهل بیت که تاج و تخت وی را تهدید می نماید، چاره اندیشی کند.

مأمون چون فردی زیرک و سیاستمدار است در اندیشه میشود تا برای تأمین این اهداف علی بن موسی را از منطقه حجاز و عراق که پایگاه این حرکت ها میباشد دور کند و به سمت مرکز حکومت خویش «مرو» فراخواند. اکنون که زمینه های این اقدام مهم مأمون بررسی شد در قسمت بعدی میتوان انگیزه های مأمون را از این اقدام مهم جستجو نمود. همچنین هوشمندی و توانمندی های علی بن موسی را در مقابله با ترفندهای مأمون بررسی و تحلیل نمود.