علل تشکیل مناظرات

دستگاه خلافت عباسی با اهدافی خاص از اندیشمندان مذاهب و فرقه های گوناگون دعوت میکرد و آنان را رو در روی امام قرار می داد.

آیت الله مکارم شیرازی درباره هدف مأمون از طرف بدبینان چنین می گوید: انگیزه نخست مأمون از تشکیل چنین جلساتی اهدافی سیاسی را دنبال میکرد و میخواست مقام امام را در انظار مردم، خصوصاً ایرانیان که سخت به اهل بیت علاقه مند بودند پایین بیاورد، به گمان اینکه امام تنها به مسائل ساده ای از قرآن و حدیث آشناست و از فنون علم و استدلال بی بهره است. وی سپس می افزاید این گروه برای اثبات مدعای خود دلایلی آورده اند که برخی از دلایل ذکر شده ایشان به طور خلاصه ذکر می گردد.

شاهد اول مأمون در مناظره سلیمان مروزی با امام الله از سلیمان می خواهد راه را بر امام رضا ببندد و در مناظره او را شکست دهد.

شاهد دوم هنگامی است که مأمون به دفاع از تشیع، مناظره تشکیل می داد و شخصاً با مخالفان اهل بیت به بحث می نشست تا با این کار به امام الله تقرب جوید؛ اما امام رضا از مردم میخواست که فریب سخنان او را نخورند زیرا مأمون کسی است که ایشان را به قتل می رساند. آیت الله مکارم شیرازی سپس تعبیرات فوق را نشان دهنده صادق نبودن مأمون در دفاع از اهل بیت می داند.

شاهد سوم اباصلت نیز در حدیثی منظور مأمون را در این میداند که علمای علم کلام را به موضع عجز اندازد و بدین وسیله مقام امام را از نظر دانشمندان پایین بیاورد و عامه مردم به کمبودهایش پی ببرند، اما امام همه دشمنان خود را اعم از یهودی مسیحی، زرتشتی، برهمن، صابی و ... در بحث محکوم کرد.

امام رضا که از قصد مأمون آگاه بود فرمود: هنگامی که من با اهل تورات به توراتشان و با اهل انجیل به انجیل ،شان با اهل زبور به زبورشان با ستاره پرستان به شیوه عبری شان با موبدان به شیوه پارسی شان با رومیان به روش خودشان و با اهل بحث و گفت و گو به زبانهای خودشان استدلال کنم همه را به تصدیق خود وادار کنم، مأمون خواهد فهمید که راه خطا را برگزیده است و یقیناً پشیمان خواهد شد. بعضی میگویند اگر مأمون در این راه توفیقی به دست آورده بود، دیگر نیازی به کشتن امام نبود.( همان، ج ۲، ص ۴۳۳. ۲. همان، ج ۱، ص ۳۱۷)

انگیزه دوم مأمون میخواست مقام والای امام هشتم را تنها در بعد علمی منحصر کند و تدریجاً وی را از مسائل سیاسی دور کند و چنین  نشان دهد که امام فرد عالمی است و پناهگاه امت اسلامی در مسائل علمی است و کاری با مسائل سیاسی ندارد و بدین ترتیب شعار تفکیک دین از سیاست را عملی سازد.

انگیزه سوم همیشه سیاستمداران شیاد در مقاطع مختلف، اصرار دارند سرگرمیهایی برای توده مردم درست کنند تا بدین وسیله افکار عمومی را از ضعف های حکومت خویش منحرف سازند. مأمون نیز مایل بود که مسئله مناظره امام الله با علمای عصر نقل مجالس باشد و همه علاقه مندان و عاشقان به مکتب اهل بیت در جلسات خود از پیروزی های امام الله سخن بگویند و مأمون کارهای سیاسی خود را با آسودگی دنبال کند.

انگیزه چهارم مأمون خود آدم بی فضلی نبود و تمایل داشت به عنوان یک زمامدار عالم در جامعه اسلامی مطرح شود و عشق او را به دانش در ایران باور کنند و این امتیازی برای حکومت او باشد و از این طریق گروهی را به خود متوجه سازد.

آیت الله مکارم شیرازی پس از بازگو کردن این چهار مسئله، احتمال می دهد که هر چهار انگیزه برای مأمون مطرح بوده است، زیرا مسائل سیاسی یک علتی نیستند. (مجموعه مقالات کنگره جهانی امام رضا (ع)، مقاله ناصر مکارم شیرازی «مناظرات تاریخی امام رضا الله با پیروان مذاهب و مکاتب دیگر».)

بعضی از محققان دیدگاه های ایشان و سایر دیدگاه ها را درباره اهداف مأمون از ولایت عهدی مطرح نموده اند و آنها را نقد و بررسی کرده اند. (رک: سید محمد مرتضوی نهضت کلامی در عصر امام رضا ع ، صص ۳۴ تا ۹۷ )