مناظره با سلیمان مروزی

از نتایج و فروع توحید عقیده به بداء است که قدرت الهی پروردگار را نشان میدهد و از مسائل مورد اختلاف شیعه و سایر فرق اسلامی است که امام رضا در این باره مناظره ای با سلیمان مروزی، متکلم بزرگ خراسان دارد که نمونه ای از جدال به احسن است. ( همان، ص ۵۴۱)

چنانکه از ابتدای خبر بر می آید مأمون قصد خفیف کردن حضرت الیا را در نزد علما داشت اما احاطه امام الله بر بحث، مجلس را در وضعی بر خلاف نظر مأمون قرار داد و سلیمان ضمن گفت و گو درباره اراده خدای تعالی پنج بار حیران شد و از جواب باز ماند و خطایش به نحوی بود که مأمون و حاضران را به خنده واداشت.

خلاصه ای از این مناظره درباره بداء ذکر می شود. در آغاز بحث سلیمان مروزی پس از استماع آیات راجع به بداء توضیح بیشتری می خواهد. حضرت فرمود: ای سلیمان همانا برخی از امور نزد خدای عز وجل مشروط است که از آنها آنچه را بخواهد - در ایجاد - مقدم می دارد و آنچه را بخواهد به تأخیر می اندازد و آنچه را بخواهد محو می کند تا به وجود نیاید. سپس امام رضا به نقل از امام علی الا علم را دو نوع می داند علمی که خداوند به ملائکه و رسولانش آموخته است و علمی که نزد خداست و احدی از آن خبر ندارد و از ناحیه این علم هر چه را بخواهد به تأخیر می اندازد یا محو میکند و هر چه را بخواهد، ثبت می کند.

امام در این مناظره با شیوه استفاد از مبادی عقلی، به سلیمان درباره اراده خداوند که عین ذات او نیست پاسخ میگوید. هنگامی که سلیمان مروزی به امام عرض کرد که اراده خداوند عین ذات او نیست، ولی اراده او چیزی غیر از خداوند هم نیست، امام در پاسخ فرمود: ای جاهل هنگامی که میگویی اراده خداوند عین ذات او نیست باید چیزی غیر از او باشد و هنگامی که میگویی چیزی غیر از ذات خداوند نیست نتیجه آن میشود که اراده خداوند عین ذات او نیست.

امام در این مناظره اراده خداوند را چیزی غیر از علم او می داند و اراده را عین علم نمی داند. امام فرمود: ابتدا خداوند به چیزی علم دارد و پس از آن وجود آن را اراده میکند بعد از قبول کردن سلیمان امام فرمود هنگامی که چیزی را اراده نکرده است، به آن علم ندارد.

بنابراین استدلال حضرت چنین است به دلیل آنکه خداوند به اشیا آگاه است، چه آنها را اراده کرده باشد یا نه باید چنین حکم کرد که اراده خداوند عین علم او نیست. (عيون اخبار الرضا، ج ۱، صص ۳۶۱ تا ۳۸۸)