فعالیتهای فرهنگی امام رضا

شرایط عمومی و فرهنگی عصر امام رضا

عصری را که امام رضا در آن زندگی میکرد «عصر طلایی» می نامند. به طوری که گفته می شود: در این دوره علم و معرفت رواج پیدا کرد و تمسک به عقل و منطق در امور دینی و سازش دادن مذهب با فلسفه طبق عقاید معتزله آغاز گردید. (صدیق صفی زاده تاریخ ۵۰۰۰ ساله ایران، ج ۲، ص ۹۷۴)

یکی از عواملی که باعث رواج علم و معرفت شد، ترجمه کتب یونانی هندی و ... بود که باعث انتقال فرهنگ یونان و عقاید یهود و مسیحیت به جهان اسلام گردید. ( مهدی محقق دومین بیست گفتار، ص ۱۴۶)

ترجمه از دوره امویان آغاز و در دوران بنی عباس، یعنی از زمان منصور تا عهد مأمون به نهایت کمال خود رسید و به گفته و ویل دورانت مأمون مترجمان را بسیار تشویق میکرد به گونه ای که در مقابل وزن کتابهای ترجمه شده طلا می داد.(ویل دورانت، همان، ص ۳۰۸)

ابن ندیم علت علاقه مأمون را به ترجمه کتب، دیدارش با ارسطو در عالم خواب میداند که باعث شد هنگام بیداری به فکر ترجمه کتب یونانی بیفتد و از پادشاه روم بخواهد كتب علوم قدیمی را برای او بفرستد. این ترجمه از زبانهای مختلف در بیت الحکمه مرکز مهم فلسفی و علمی صورت میگرفت که بسیاری از دانشمندان و مترجمان در آنجا مشغول ترجمه و تحقیق بودند.(محمد بن اسحاق ابن الندیم همان، صص ۳۰۳ و ۳۰۴و رک احمد امین ضحی الاسلام، ج ۲، صص ۶۱ و ۶۲)

ترجمه کتب از زبانهای مختلف که حاوی عقاید ملل گوناگون غیر مسلمان بود باعث پیامدهای مهم و گوناگونی برای مسلمانان شد و حتی بعضی یکی از دلایلی که حاکم سیسیل را واداشت تا به درخواست مأمون مبنی بر ارسال کتب به جوامع مسلمان جامه عمل بپوشاند، فاسد نمودن مردم می دانند؛ زیرا در بین مترجمان غیر مسلمان، افراد متعصب زیادی وجود داشتند که سعی کردند افکار فاسد خود را در بین مسلمانان نشر دهند و جوانان را به انحراف بکشانند. (رک مهدی پیشوایی، همان، ص ۵۰۹)

یکی از نویسندگان نیز پیدایش فرقه ها را نتیجه برخورد اسلام با کیش ها و فرهنگهای مختلف بیگانه میداند که باعث شد مسلمانان فريفته فلسفه یونان شوند و مانند فلاسفه یونان سعی کردند با عقل خویش طبیعت و ماوراء الطبیعه را دریابند. (طه حسین، همان، ص ۲۲۶)

نقش امام رضا در برابر امواج فرهنگی عصر خویش

امام رضا در برابر امواج سهمگین فرهنگی مسئولیت مهمی داشت زیرا موج عظیم ترجمه کتب، تهدیدی جدی برای اسلام بود.

همان طور که جزییات آن خواهد آمد امام رضا با سفر به مراکز فرهنگی بزرگی چون بصره و کوفه علاوه بر دفاع از اسلام ناب از مکتب تشیع و امامت خویش نیز دفاع کرد. سفر به خراسان تحولی عظیم در مکتب تشیع بود که امام رضا با پذیرش آن و شرکت در مناظرات با عالمان ادیان و فرقه های مختلف برتری مکتب تشیع را اعلام کرد و سران بزرگ آنها را در این مناظرات، در برابر امامت خویش خاضع گردانید.

امام رضا علاوه بر سفرها در مدینه نیز با تربیت شاگردان و ایراد حديث سهم عظیمی در غنی سازی فرهنگ تشیع داشتند؛ چنانچه وی نزد مأمون از فعالیت خویش در مدینه به نیکی یاد میکند و می فرماید: به خدا قسم وقتی در مدینه بودم سوار بر مرکب خویش می شدم و میان کوچه و بازار رفت و آمد میکردم وقتی اهالی مدینه و دیگران حاجات و نیازهای خود را از من درخواست میکردند آن را برآورده می نمودم. آنها مثل عمو و خویشاوندان من بودند نامه های مرا در شهر می پذیرفتند و سفارشهای مرا رد نمیکردند تو بر نعمتی که خداوند به من عنایت فرمود، اضافه نکردی.....(محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۹، ص ۱۴۴ و به نقل از عیون اخبار الرضا.)

امام رضا به خوبی از انحرافات فکری این دوره که به اوج خود رسیده بود و باعث به وجود آمدن نهضت کلامی عظیم در این عصر شده بود آگاهی کامل داشت وی بنا بر مسئولیت خطیری که بر عهده داشت برای از بین بردن این انحرافات دست به اقدامات گسترده ای زد.

در جمع بندی کلی، اقدامات ایشان در موارد ذیل خلاصه می شود تربیت شاگردان که در این زمینه به تفصیل بحث خواهد شد.

مبارزه با شبهات و گروه ها و فرقه هایی که با تحریف احادیث صادره از پیامبر که قصد ضربه زدن به اسلام را داشتند. این گروه ها و فرقه ها عبارت بودند از واقفیه غلات ،معتزله اهل حدیث، زنادقه، اهل جبرا مفوضه، مشبهه، مجسمه و قائلین به تناسخ امام رضا برای مبارزه با این گروه ها اقداماتی نظیر امور زیر انجام دادند:

۱ تكفير جبريون و منع از پرداخت زکات به آنان و نپذیرفتن شهادت آنها . ( اهل جبر معتقد بودند انسان در هیچ کاری از خود اراده و اختیار ندارد و هر چه انجام می دهد به صورت جبری است. محمد ابو زهره تاريخ المذاهب الاسلاميه، ص ۱۱۵. - مفوضه میگویند در کارهای انسان اراده خدا هیچ نقشی ندارد تمام کارها را خود انسان انجام میدهد قدریه و معتزله را نیز مفوضه میخوانند. همان، ص ۱۲۵)

2 لعن و تكفير غلات، واقفيه، مفوضه و قائلین به تناسخ ( عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۴۹۰- در اصطلاح علم کلام غلاة يا غاليه اسم عام برای فرقی است که در حق حضرت رسول اکرم یا ائمه الله به خصوص حضرت علی بن ابی طالب لا غلو کرده و به ایشان مقام الوهیت داده اند. علی محمد ولوی تاریخ علم کلام و مذاهب اسلامی، ص ۶۶، به نقل از مروج الذهب، ج ۲، ص ۱۴۴)

3 مبارزه با تحریف و جعل احادیث در فرقی نظیر واقفیه اهل حدیث، غلات و ... که درباره هر کدام در این کتاب بحث شده است. امام رضا در حدیثی غلاة و مفوضه را لعن میکند و کسانی را که با آنان مجالست و همنشینی و وصلت داشته باشند و به آنها در دادن امانات اعتماد کنند یا آنها را راستگو در حدیث و سخن بدانند، از ولایت اهل بیت خارج دانسته است.

در روایتی دیگر غلات و نیز پیروان آنها را هزار بار لعن کرده است. همچنین امام رضا در حدیث فوق با معرفی پیروان غالیان، مردم را از نقل حدیث از آنان منع فرمود. (شیخ صدوق، التوحيد، ص ۳۶۳ و عزیز الله عطاردی، مسند الامام الرضا، ج ۱، ص ۴۵.)

۴ مبارزه با شایعاتی که بنی عباس رواج می دادند؛ مانند این شایعه که ائمه ، مردم را بردگان خود می پندارند.

امام رضا در احادیث مختلف این سخن را رد میکرد و می فرمود:

اگر ما مردم را بردگان خود بدانیم پس به چه کسی آنها را می فروشیم. (محمد بن حسن طوسی، اختيار معرفة الرجال، ج ۲، رقم ۶۷۳، ص ۶۵۸)

یا در حدیث دیگر این حدیث را از خود و از پدرانش رد کرد. ( مسند الامام الرضا، ج ۱، ص ۴۵، به نقل از عیون اخبار الرضا. کلینی، همان، ج ۱، ص ۱۸۷)