آموزش صحیح علم

در مرحله دوم امام از شاگردان خود میخواهد علوم را به نحو صحیح فراگیرند و آموزش دهند و قبل از هر تلاشی دانش و بینش خود را بیازمایند و سؤالات خود را بپرسند و بدون آموزش صحیح فتوا ندهند زیرا فتوای جاهلانه آنها لعن فرشتگان را به همراه دارد. امام در این باره می فرماید

آن کس که بدون بینش و آگاهی به انجام کاری اقدام نماید، همانند کسی است که بیراهه راه بپیماید چنین فردی هرچه سریع تر حرکت کند بیشتر

از راه دور می شود.امام همچنین می فرماید هر کس بدون دانش و آگاهی برای مردم فتوی دهد، فرشتگان آسمان و زمین او را لعنت کنند.

امام از شاگردان خویش میخواهد دین اسلام را به بهترین نحو برای مردم بیان کنند و با فراگیری صحیح علوم اسلامی، افراد را به دین مبین اسلام آگاه سازند.(کلینی، همان، ج ۱، ص ۴۴ و مجلسی، بحار الانوار، ج ۱، ص ۲۰۶.)

اباصلت هروی در این باره از امام الله نقل می کند که امام فرمود:

خداوند رحمت کند کسی را که امر ما را زنده بدارد. عرض کردم چگونه؟ حضرت فرمود علوم ما را فراگیرید و به مردم بیاموزید، زیرا اگر مردم به گفتار نیک اطلاع مییافتند از ما پیروی می کردند .(مسند الامام الرضا، ج ۱، ص ۶، به نقل از عیون اخبار الرضا.)

ج ) آموزش و دعوت به تفقه در دین

در مرحله سوم امام از شاگردان خود میخواهد در امور دینی تفکر کنند و اهل درایت و درک باشند بر خلاف بعضی رهبران مذاهب که پرسش را زمینه گسترش شبهات و یکی از راه های شک در دین می دانند، مکتب اهل بیت علیه پرسش و پاسخ علمی را نوعی ارزش به شمار می آورد. (همان، ج ۱، ص ۶۲۰ و همان، ص ۶)

امام رضا از رسول اکرم له روایت کرده است: علم و دانش گنجینه هایی هستند که کلید آن پرسش است خداوند شما را رحمت کند بپرسید زیرا در این امر چهار نفر اجر میبرند: سؤال کننده، معلم، شنونده و پاسخ دهنده.  یا در حدیث دیگر با تشویق به ژرف اندیشی می فرماید: اهل درایت و درک باشید نه اهل حکایت و نقل فهم و درک یک حدیث بسیار بهتر از روایت کردن هزار حدیث است.(همان، ج ۱، ص ۵، به نقل از عیون اخبار الرضا.)

عبيد بن هلال نقل میکند که از امام رضا چنین شنیدم دوست دارم فرد مؤمن محدث باشد. عرض کردم محدث چیست؟ فرمود: مفهم باشد. (بحار الانوار، ج ۱، ص ۱۹۷.)

بنابراین، امام دوست داشتند شاگردانی تربیت کنند که اهل درک و فهم باشند نه فقط یادگیری صرف.

د ) آموزش قاعده و اصول

امام رضا در تدریس خویش برای یادگیری بهتر شاگردان، روش و قاعده مبارزه با خصم را به آنان می آموخت.

سلیمان جعفری میگوید از جبر و تفویض نزد امام رضا سؤال شد امام الله فرمود: آیا میخواهید در این مسئله اصلی را به شما آموزش دهم که هیچ وقت دچار اختلاف نشوید و با هر کس بحث کردید پیروز شوید و ......(شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص ۳۸۱ و عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۶۲۰)

امام بعد از بیان حدیث می افزاید: هر کس حدود این گفتار را دریابد و مراعات کند بر هر کس که در این موضوع با من مخالفت کند پیروز است. (عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۲۹۲)

ه) تحویل دروس و عقاید

بعضی از شاگردان و یاران امام احادیث یا کتب حدیث را بر آن حضرت له عرضه میکردند که از آنها میتوان به یونس بن عبدالرحمن اشاره کرد. وی در یک نوبت کتاب دیات و در نوبت دیگر کتب یاران امام باقر و امام صادق را بر امام رضاء الا عرضه داشت. (همان، ج ۱، ص ۴۴۴) از عبدالعزیز بن مسلم روایت شده است که مردم در مسجد جامع مرو در باب امامت بحث و گفت و گو میکردند من اختلافات آنان را به خدمت امام رضاء عرضه کردم. (رک همان، ج ۱، صص ۳۹۴ و ۳۹۵ و بخش مناظرات در همین کتاب) عرضه حدیث به امام رضا علاوه بر شیعیان از جانب اهل سنت نیز صورت می گرفت. حتی در برخی موارد امام رضا از یک سنی می خواهد که منقولات و اعتقادات خود را درباره موضوعی بیان کند و سپس حضرت به نقد آن می پرداخت برای مثال، در یکی از مجالس مأمون علی بن جهم از عصمت انبیا و تعارض ظاهری برخی آیات سؤال کرد. امام پاسخ او را داد. سپس دیدگاه سنیان را درباره حضرت داوود از علی بن جهم پرسید بعد به نقد و رد دیدگاه اهل سنت درباره تهمتی که به حضرت داوود می زدند، پرداخت. (رک احمد بن علی طبرسی، همان، ج ۲، صص ۳۹۸ تا ۴۰۱ )روایت دیگر بیان میدارد که ابو قره محدث، روایات توحیدی ساختگی و  تحریف شده را بر آن حضرت عرضه کرده و امام نیز آن احادیث را نقد کرده است.

امام علاوه بر دستورهای فقهی با انجام دادن برخی کارها، جایز بودن آن را به شیعیان میفهماند از جمله ایشان نماز مغرب، عشاء شفع، وتر و نماز صبح را بلند تلاوت میکرد و با در دست داشتن انگشتر در احرام پوشیدن انگشتر را برای فرد محرم جایز دانست. (مسند الامام الرضا، ج ۲، ص ۲۲۱ به نقل از عیون اخبار الرضا.)

امام رضا با تبیین روایات صادره از ائمه قبل، نقش خود را در فقه بیشتر به اثبات رساند، از جمله اینکه عبدالله بن طاووس نقل کرده است که به ابوالحسن عرض کردم: من برادرزاده ای دارم که دخترم همسر اوست. این مرد شراب می نوشد و صیغه طلاق دخترم را تکرار میکند امام فرمود: اگر از برادران شیعی توست باکی ندارد و اگر غیر آنهاست دخترت را از او رها کن زیرا او قصد جدایی کرده و دخترت را طلاق داده است. عرض کردم فدایت شوم، آیا این حدیث از ابو عبدالله ال نیست که فرموده است: بپرهیزید از اینکه زنانتان را یکجا و در یک مجلس سه طلاقه کنید، زیرا آنان همچون زنان شوهردار باقی میمانند؟ فرمود این درباره برادران شیعی شماست و شامل غیر آنها نیست زیرا هر کس دین قومی را بپذیرد، احکام آن دین بر او جاری و لازم می شود. یکی از نویسندگان در ذیل این حدیث مینویسد: فقیهان با تمسک به این روایت و امثال آن اعمال پیروان آن در زمینه تکالیف طبق مذهب خود را صحیح دانسته اند. (محمد جواد فضل الله، همان، ص ۲۶۷)

یا امام رضا در پاسخ به اباصلت هروی که چرا برخی احادیث جماع و افطار در ماه رمضان را سه کفاره و برخی یک کفاره بیان می دارند می فرماید: اگر با حلال افطار یا جماع کنی یک کفاره کفایت میکند، اما در صورتی که با حرام افطار یا جماع کنی کفاره هر سه بر تو لازم و واجب می گردد. ( محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۱، ص ۴۱۱.) گاهی امام رضا در روایات فقهی خود به سنت نبوی ارجاع می دهد و دلیل حکم خود را با سنت پیامبر اله بیان می دارد، از جمله: جایز بودن مسواک زدن در ماه رمضان را به خاطر سنت می داند که جبرییل بر پیامبر نازل کرد یا در تبیین حکم خراج برای سرزمینی که با شمشیر و بدون شمشیر به دست آمده باشد حکم خود را حکم رسول خدا در جنگ خیبر قرار داد.

در حدیث دیگر با استناد به حدیث رسول اکرم راجع به مردی که سوگند یاد کرده بود قطع رحم کند می فرماید: رسول اکرم ﷺ فرمود: نذر در معصیت نیست و قسم در قطع رحم نیست این حدیث میرساند که قسم و نذر در چیزهای مقبول منعقد می شود. (حر عاملی، وسائل الشيعه، ج ۸، ص ۳۹ . همان، ج ۱۱، ص ۱۲۰)

علاوه بر این هنگامی که مأمون در فقه اسلامی با مشکلی مواجه می شد امام رضا را حلال مشکلات خویش می دانست و امام ا پاسخگوی سؤالات فقهی او بود.

یا سر گوید: از نیشابور در نامه ای به مأمون نوشتند که مردی مجوسی از دنیا رفته و هنگام مرگ وصیت کرده است که مقدار معینی از میراثش را به فقرا و مساکین دهند و قاضی نیشابور آن را بر فقرای مسلمین به صدقه تقسیم کرده است. مأمون به حضرت رضا گفت: آقا شما در این مسئله چه می فرمایید؟ امام الله فرمود مجوسی به فقرای مسلمین صدقه نمی دهد. به قاضی بنویسید آن مقدار که از مال مجوسی به مسلمین

تصدق کرده است از بیت المال برگیرد و به فقرای مجوس تصدق کند. این را میتوان جزء مکاتبات امام دانست، اما به دلیل اینکه خود امام ا نویسنده نامه ن نبود در روایات بیان شد.