مأمون

عبد الله مأمون فرزند دیگر هارون است. مأمون از مادری به نام مراجل بوده که کنیز و به قولی ایرانی و نیز به قولی زشت ترین کنیز دربار هارون بوده است. (1) حياة الحيوان، ج ۱، ص ۹۸ ) مأمون در ربیع الاول سال ۱۷۰ متولد می شود. کنیه مأمون هم به خاطر فرزندش عباس «ابوالعباس» می باشد. مأمون بعد از نبرد با برادرش امین به حاکمیت عموم جهان اسلام دستیازی مینماید وی به مدت حدود بیست و دو سال خلافت نمود.

مأمون اقتدار عباسیان را به اوج رساند. وی زمامدار جریان اجتماعی بزرگ عباسیان در زمان خودش می باشد. وی طرح و نقشه ها و مدیریت سیاسی نوینی در برخورد با چالشگران طراحی و اجرا میکند سیاستهای مأمون به گونه ای است که در عین حال که متأثر از درباریان خویش است در موقعیتهای مناسب تصمیم های مهمی اتخاذ می نماید. مأمون از زیرکی خاصی بهره مند است. به گونه ای که حیله های فضل با این که خیلی کار آزموده بود، در سرنگون و سر به نیست نمودن مأمون به ثمر نمی نشیند فضل یکی از بزرگترین چالشگران مأمون با حیله خود مأمون به قتل می رسد.

همچنین مأمون در مهار جریان بزرگ اجتماعی تشکل همسوی عترت به رهبری امام رضا مدبرانه عمل میکند. این حساسیت در نهایت به شهادت امام رضا می انجامد و عده زیادی از علویان نیز در زمان مأمون به شهادت می رسند به هر حال مأمون نیز بعد از حدود ۲۲ سال حکومت داری در سال ۲۱۸، پانزده سال بعد از شهادت امام رضا در روم میمیرد و در طرسوس به خاک سپرده می شود و شانزده پسر از خود بر جای می نهد. (1) ۱ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۴۲۹، الکامل، ج ۵ ص ۵۷۹ )

پی آمد عزل مأمون

هنگامی که مأمون خبر عزل خودش را دریافت نمود، به لحاظ دوراندیشی که داشت خطرهای تصمیم برادر را پیش بینی می نمود. بدین خاطر در مرحله نخست این تصمیم را نادیده انگاشت و برادر خویش امین را به وفاداری به پیمان و وصیت پدر فراخواند. (2) ۲ طبری، ج ۷، ص ۳۲۸ )

امین نیز از پی آمدهای تصمیم خود در هراس بود و تمایل داشت که از تصمیم خویش بازگشت نماید و روال عادی حکومت داری خویش را تداوم دهد. لیکن وسوسه های مشاوران یاد شده نگذاشت امین تدبیر صحیح را به کار ببرد وی را وادار ساختند که بر تصمیم قبلی خود پافشاری نماید. این موضع گیری حکایت از ضعف اراده امین دارد.

امین فردی ضعیف و در عین حال سبک سر و بی تدبیر بود. وی در همان آغاز حکومت داری به لهو و لعب و بازی و عیاشی پرداخت. وی در اولین فرصت دستور داد پارک بازی بسازند. باغ وحشی از حيوانات فراهم کنند خود را سرگرم این گونه امور بچه گانه و لهو و خوشگذرانی و شراب خواری نمود وی آن گونه سبک سر بود که آشکارا تجاهر به فسق و شرابخواری مینمود وی اموال بیت المال مسلمانان را حیف و میل اسراف و تبذیر و بذل و بخشش فراوان مینمود. (1) طبری، ج ۷، ص ۲۲۰ و ۴۲۴، الکامل، ج ۵ ص ۴۵۷ ) از چنین فردی دور از انتظار نیست که تحت تأثیر القائات شیطانی مشاوران قرار گیرد. محمد امین که در سال ۱۹۳ در بغداد به حکومت میرسد در درگیریهایی که بین وی و برادرش مأمون رخ میدهد در نهایت در سال ۱۹۸ بعد از حدود پنج سال حکومت داری و درگیری به قتل می رسد. (2) همان، ص ۴۱۱ ) درگیری طولانی با برادرش مأمون و کشته شدن امین بزرگ ترین پی آمد عزل مأمون میباشد.

تصميم مأمون

مأمون بعد از دریافت نامه عزل خود سه گزینه برجسته در پیش رو داشت؛ نخست این که برادرش را به عمل به وصیت پدر فراخواند که این گزینه نتیجه نداد دیگر این که به فرمان برادر گردن نهاده از ولایت و استانداری خراسان کناره گیری کند این گزینه مورد پسند وی و بسیاری از اطرافیانش نبود سوم اینکه در برابر تصمیم برادر مقاومت کند و تمام توان خویش را برای ستیز با برادر به کار گیرد. از میان این سه گزینه گزینه سوم انتخاب شد، در عین حال که بسیاری از مشاوران وی با گزینه سوم موافق نبودند؛ زیرا از پی آمدهای آن در هراس بودند. لیکن در اثر وسوسه های شیطان بزرگی که در کنار مأمون قرار داشت یعنی فضل بن سهل مأمون گزینه سوم را بر می گزیند و تصمیم به ستیز با برادرش امین می گیرد.

فضل بن سهل نقش مهمی در جریانهای اجتماعی دوران امام رضا ایفا میکند وی خشت اول سیاستهای شیطانی خویش را محکم و استوار می گذارد در گوش مأمون سخن از عده و عده می نماید و تجهیزات توانمندیهای مأمون را مطرح می سازد؛ چشم انداز عاقبت پیروزی این تصمیم را تحلیل و ترسیم نموده و مأمون را به این تصمیم وادار می سازد. (1) ۱. طبری، ج ۷، ص ۳۲۸ )