نبرد امین با مأمون

امین برای ستیز با برادرش مأمون سپاهی به تعداد پنجاه هزار یا چهل هزار نیرو به فرماندهی علی بن عیسی بن ماهان بسیج می نماید. علی بن عیسی آن زمان از جانب امین حاکم منطقه همدان و اصفهان بود. (1) تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۳۴۷ مروج الذهب، ج ۳، ص ۳۸۹ ، الکامل، ج ۵ ص ۳۱۵، تاريخ الخلفاء ص ۳۵۵ )

از جانب دیگر مأمون نیز سپاهی به تعداد چهار هزار نفر به فرماندهی طاهر بن حسین معروف به «ذوالیمینین»(2) علت این لقب را این چنین میگویند که چون با دو دست شمشیر به دست می گرفته و می جنگیده «ذوالیمینین» نام گرفته است. مروج الذهب، ج ۳، ص ۳۹۰ )

که آن زمان حاکم منطقه «ری» از جانب مأمون بود اعزام می دارد. این دو سپاه به ظاهر نابرابر در منطقه همدان درگیر میشوند. سپاه امین به عده و عده خویش مغرور بود. لیکن شکست سختی متحمل میشود و فرمانده آن یعنی علی بن عیسی نیز کشته میشود. (3) . اما فضل بن ربیع فرمانده دیگر لشکر امین به بصره فرار میکند. وی را بعدها دستگیر و به نزد مأمون می آورند. مأمون وی را می بخشد. وی در سال ۲۰۸ می میرد. الکامل، ج ۵، ص ۵۳۵ ) مأمون پس از پیروزی بر علی بن عیسی فضل بن سهل را مورد تشویق قرار می دهد و خود را خلیفه جهان اسلام عنوان میکند(1) ۱. طبری، ج ۷، ص ۳۴۵ )

امین هنگامی که خبر شکست سپاه خویش را دریافت می کند سپاه بیست هزار نفری دیگری را به فرماندهی عبد الرحمن بن جبله برای نبرد با طاهر به منطقه همدان اعزام میدارد. (2) ۲ طبری، ج ۷، صص ۳۱۶ و ۳۱۷ و ۳۳۶ و ۳۳۷ ) سپاه بیست هزار نفرى عبد الرحمن بن جبله نیز از سپاه طاهر شکست خورده و فرماندهان از طاهر طلب امان میکنند ابن جبله از امان گرفتن سوء استفاده میکند و در وقت مناسب بر نیروهای طاهر حمله ور می شود. لیکن در این حمله به قتل میرسد طاهر بن حسین پس از کشتن ابن جبله به سوی بغداد پیش میرود و نیروهای خود را در نزدیکی بغداد یعنی مقر حکومت امین مستقر می سازد. (3) طبری ، ج ۷، ص ۳۳۹ ) در این نبرد دو فرمانده بلند پایه مأمون یعنی طاهر بن حسين و هرثمه بن اعین سپاه را فرماندهی می کنند. طاهر از جانب غرب و هر ثمه از جانب شرق محاصره بغداد را در سال ۱۹۷ تنگ تر مینمایند. این دو فرمانده به ویژه طاهر از تمام توان مندی خویش بهره میبرند تأسیسات زیربنایی، مراکز اقتصادی بازارها و تجارت خانه ها و مناطق مسکونی بغداد با پرتاب مواد آتش زا توسط منجنیق ها آسیب جدی میبیند و با کشتار و آتش سوزی اوضاع بغداد به شدت آشفته می گردد. (4) مروج الذهب، ج ۳، ص ۴۱۰ )

محمد امین به خاطر سبک سری و بی تدبیری در همین هنگام آشفته بغداد هم از لهو و لعب و بی بند و باری و شرابخواری فاصله نمی گیرد! بی خیال از اوضاع آشفته پایتخت به کارهای زشت خود مشغول میباشد آوازه خوانها و خنیاگران بساط عیش برای وی می گسترانند. (1) طبری، ج ۷، ص ۴۲۷ )محاصره بغداد پانزده ماه به طول می انجامد. محمد بن زبیده آنگاه به خود می آید که خطر تا بیخ گوش وی نزدیک می شود. با احساس خطر در این هنگام که دیگر هیچ گونه توان مقابله را ندارد در اندیشه پناهندگی و یا فرار از مهلکه می افتد. وی در صدد است اگر بتواند به همراه مادرش زبیده از بغداد به شهر منصور یا به شام آن زمان فرار کند(2) مروج الذهب، ج ۳، ص ۴۰۴، الکامل، ج ۵ ص ۴۴۵، طبری، ج ۷، ص ۳۹۳. ) و یا پناهنده شود. گزینه ای که محمد بن زبیده در این شرایط سخت بحرانی بر میگزیند این است که به هر ثمه پناهنده شود زیرا هرثمه به درخواست امین چراغ سبز نشان می دهد. بدین خاطر وی تصمیم میگیرد شبانه به همراه مادرش توسط قایق از دجله عبور کرده به سپاه هر ثمه بپیوندد. لیکن طاهر بن حسین که فردی زیرک است توسط جاسوسهای خویش از قصد فرار شبانه امین با خبر میشود؛ نیرو اعزام نموده و قایق امین را به درون دجله واژگون می سازد. هر ثمه وی را نجات داده به همراه مادرش به داخل قصر باز می گرداند. (3) الكامل، ج ۵، ص ۴۵۰ )

تلاشهای امین و همکاریهای هرثمه به نجات امین نتیجه نمی دهد در نهایت نیروهای طاهر وارد قصر امین شده و وی را تنها در اتاق خلافت و فرماندهی محاصره میکنند امین بدون هیچ وسیله دفاعی به گونه ای تنها میماند که حتی بالشهای اتاق را برای دفاع از خود پرتاب می نمود. نیروهای طاهر وی را دستگیر و سرش را از پشت گردن بریده و جدا میسازند سر بریده اش را برای طاهر بن حسین میفرستند وی نیز سرش را به همراه مادر و دو فرزندش موسی و عبدالله به نزد مأمون میفرستد. (1) مروج الذهب، ج ۳، ص ۴۱۲، الكامل، ج ۵ ص ۴۵۱، ۴۵۹ ) آری محمد بن هارون این گونه سرش را در راه خواهشهای نفسانی خویش به باد میدهد. امین بعد از حدود پنج سال خلافت در بغداد در ماه صفر ۱۹۸ در سن ۲۸ سالگی به قتل می رسد. (2) طبری، ج ۷، ص ۴۰۱ و ۴۱۱ )

اینک عبدالله مأمون در مرو به سر میبرد که طاهر بن حسین به حکومت برادرش در بغداد خاتمه داده سرش را برای مأمون می آورد. در اثر رشادت ها و خوش خدمتیهای امثال طاهر حکومت مأمون استقرار می یابد و بر تمام جهان اسلام آن زمان گستره پیدا می کند. به طور طبیعی این خوش خدمتی باید استحقاق پاداش بزرگی را در پی داشته باشد. طاهر که نقش مباشر و مستقیم را در ریشه کن کردن امین داشته بیشترین استحقاق پاداش را دارد. مأمون برای جبران خوش خدمتیهای وی ولایت بغداد و عراق را در اختیار طاهر قرار میدهد. از طرفی چون تدبیرهای فضل بن سهل در این پیروزی ها مؤثر بوده، فضل بن سهل و نیز برادرش حسن بن سهل نیز مورد تشویق ملوکانه قرار میگیرند لیکن فضل کسی نیست که به

این تشویق ها مانند حکومت گرگان و فارس و ... قانع باشد؛ فضل چشم طمع به حکومت و خلافت کل جهان اسلام دارد و از هر فرصتی جهت رسیدن به این آرزو بهره می برد.

فضل با همه خوش خدمتیهای طاهر در گوش مأمون وسوسه می کند تا وی بر عزل طاهر از ولایت مداری بغداد قانع شده و به جای آن برادرش حسن بن سهل را برگزیند این اقدام در اثر سیاست های فضل انجام میگیرد مأمون به بهانه هایی که فضل در تراشیدن آنها بسیار خبره و مجرب بود طاهر را از اقتدار بغداد و اطراف آن برکنار میسازد (1) ۱ طبری، ج ۷، ص ۴۷۶ ) این اقدام فضل قدم بزرگی در جهت رسیدن به اهدافش میباشد زیرا از یک سو با نفوذترین فرد در مرو و دربار مأمون خود فضل است؛ از جانب دیگر با تسخیر بغداد و گماشتن برادرش حسن بن سهل به حکومت داری بغداد و تمام عراق و نیز اهواز و حجاز و یمن فرصت خوبی برای فضل پدیدار می شود. (2) ۲ الكامل، ج ۵، ص ۴۶۰ ) واگذار نمودن تمام اختیارات این خطه مهم و حساس به حسن بن فضل(3) طبری، ج ۷، ص ۴۳۷، الکامل، ج ۵ ص ۴۶۰ )که مرکز مهم و مقر حکومتی عباسیان است و از مرو نیز مهم تر به شمار می آید بزرگترین مقر حکومتی را در اختیار فضل قرار میدهد. فضل با این شرایط در یک قدمی پیروزی است؛ اگر موفق شود در یک توطئه سر مأمون را به زیر آب ببرد، همان گونه که سر امین را زیر خاک برد خلافت را در سرتاسر جهان اسلام تسخیر نموده است !

لیکن آیا چنین فرصتی برای فضل پیش خواهد آمد؟ آیا فضل فرصت پیدا می کند آخرین پله پیروزی را بالا رفته و در سکوی پیروزی قرار گیرد؟ حوادث بعد از قتل امین چه اوضاعی را پیش خواهد آورد؟ نقش امام رضان در این سیاست ها چگونه است؟ هر ثمه کارش به کجا می انجامد؟ طاهر کجا و چگونه قربانی میشود؟ حساس ترین حوادث و رویدادها و جریانهای اجتماعی مهم زمان حکومت داری مأمون این زمان است که در این قسمت سرنوشت طاهر و هرثمه را اندکی توضیح داده آنگاه به بررسی این جریانها خواهیم پرداخت.