توحيد

مهمترین موضوعی که عظمت علمی امام را می رساند، مبحث توحید است که اصل دین و اشرف علوم است. احادیث توحیدی امام درباره موضوعاتی چون رد تشبیه و توجیه و تأویل آیات قرآن کریم، جبر و تفويض، قضا و قدر میزان قدرت و استطاعت انسان و ... است که پاسخهای مناسب و مستدل درباره هر یک در کلمات حضرت یافت می شود. این مسئله هنگامی نمایان تر میشود که احادیث توحیدی امام رضا را با سایر ائمه مقایسه کنیم با این مقایسه، پی می بریم که شمار احادیث توحیدی صادر شده از امام رضا در کتاب التوحید شیخ صدوق نسبت به سایر ائمه ، بعد از امام صادق در رتبه دوم قرار دارد.

اما در میان احادیث توحیدی امام رضا ، آنچه پایگاه والای وی را در بیان حکمت متعالی و معرفی آفریدگار نشان می دهد، دو خطبه در توحید است که یکی منقول از امیرالمؤمنین الله است و دیگری خطابه ای است در کمال بلاغت و فصاحت و مطالب گفتنی در شناخت حضرت حق. این خطابه قبل از ولایت عهدی و در مجلسی شکوهمند که علما و سران حکومت جمع بودند، ایراد شده است که بخش کوتاهی از حدیث نقل می شود

مرحله اول در عبادت خدا شناخت اوست و پایه و اساس شناخت خداوند منحصر به فرد دانستن اوست قوام و اساس توحید این است که صفات ( زائد بر ذات را از خداوند نفی منتفی بدانیم .... در پانوشت التوحید درباره این حدیث آمده است: «این سخنان امام ا بطلانی است بر نظر اشاعره که معتقدند هر صفتی از صفات مانند علم قدرت و .... دارای حقیقتی است جدای از ذات خداوند و مغایر با آن، ولی طبق تعالیم ائمه ام این قبیل صفات ( یعنی صفات زائد) عين ذات خداوند هستند. علم خدا چیزی غیر از ذات نیست، بلکه علم خدا عین ذات اوست.» (شیخ صدوق، التوحيد، ص ۳۵.)

یکی از مباحث توحیدی بحث قضا و قدر است. امام رضا در این زمینه احادیثی را ایراد فرموده است که میتوان آن را در قالب به چند دسته تقسیم کرد:

ا. امام رضا ما را به ایمان به قضای الهی و راضی بودن به آنچه از جمله واجبات است دعوت میکند.

وی در این باره به نقل از حضرت رسول ﷺ می فرماید: کسی که به قضای من راضی نگردد و به تقدیر من ایمان نیاورد باید به خدای دیگری جز من روی آورد. (فلسفه الهی از منظر امام رضا ع ، ص ۹۱)

۲ قضای الهی دو قسم است یکی در غیب واقع می شود و از هرگونه دگرگونی در امان است و دیگری در عالم شهادت و در دنیا واقع می شود و دگرگون شدنی است چنانچه گاهی به وسیله صدقه و دعا رفع می شود. آیت الله جوادی آملی حدیث ذیل را شاهد این مدعا می داند:

روایتی از امام رضا به نقل از امام علی آمده است که در بازگشت از جنگ صفین شخصی از او درباره قضا و قدر پرسید. امام در پاسخ این شخص که گمان کرده بود رفتن به جنگ قضا و قدر بوده است، فرمود شاید تو گمان میکنی که بازگشت ما از سفر، قضای حتمی و قدر لازم و تغییر ناپذیر است. اگر اعمال مردم چنین باشد، پاداش و مجازات، باطل و ساقط است. ( کلینی، ج ۱، ص ۱۵۶)

آیت الله جوادی آملی سپس آیه «هُوَ الَّذِی خَلَقَكُمْ مِنْ طِينٍ ثُمَّ قَضَى أَجَلاً وَأَجَلٌ مُسَمّى عِنْدَهُ ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرَوُنَ» را درباره قضای تغییر ناپذیر الهی بیان می دارد. (فلسفه الهی از منظر امام رضاء ، ص ۹۳ به نقل از وافی، ج ۴، ص ۲۷۲، ج ۹.) مقتضای قضا به رضای خداوند متفاوت است، زیرا گاهی مقتضا آن است که انسان از دشمن خود بگریزد ولی گاهی چنین اقتضایی نیست. شخصی به امام رضا له عرض کرد شما اینگونه سخنان بی باکانه میگویید در حالی که از شمشیر خون میریزد ( جان شما در خطر است. امام در پاسخ فرمود: خداوند سرزمینی از طلا دارد که به وسیله ناتوان ترین آفریده ها یعنی مورچگان آن را حفظ می کند. اگر خوشبخت ترین انسانها هم به آن سرزمین حمله برند، باز هم به طلا نمی رسند. این در حالی است که امام رضا در برخی موارد احتیاط را واجب می دانست و از خود مراقبت میکرد. روایات توحیدی دیگری که از امام رضا صادر شده است، به دلیل پرسشهای توحیدی است که یاران امام و شیعیان از وی می پرسیدند تا مشکلات اعتقادی خود را حل کنند؛ زیرا بنا بر نظر یکی از نویسندگان عباسیان محدودیتهایی را برای امامان شیعه قائل بودند و بدین ترتیب یاران امام الله برای اینکه مشکلات اعتقادی خود را حل کنند و در بازار انحرافات فکری که در زمان امام الله وجود داشت، سرگردان نمانند و احادیث ساختگی فرقه های دیگر را به عنوان احادیث صحیح به کار نبرند، خدمت امام میرسیدند و از وی مشکلاتشان را می پرسیدند.  ( رک رسول جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ج ۲، ص ۹۴) 

برای نمونه از ابی نصر بزنطی نقل شده است که خدمت امام الا عرض کردم از شیعیان گروهی به جبر اعتقاد پیدا کرده اند و گروهی قائل به اختیار هستند. از امام خواستم تا حقیقت مسئله را بیان فرماید. امام به دلیل اهمیت مسئله از بزنطی میخواهد که حدیث را بنویسد. امام در ضمن حدیث میفرماید که خداوند می فرماید: ای فرزند آدم به مشیت و خواسته من میتوانی اراده کنی و به نیرو و قدرت من واجباتت را انجام میدهی و .... (عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۲۹۳) و در روایت دیگر یکی از شیعیان خطاب به امام می فرماید: یابن رسول الله، خدا را برای ما توصیف کن زیرا در میان اصحاب ما در شناخت خدا اختلاف زیادی پیدا شده است.(شیخ صدوق، التوحيد، ص ۴۷.)

از دیگر دلایل فراوانی روایات کلامی درباره توحید، می توان فعالیت فرقه اهل حدیث را در زمان امام الله دانست. این فرقه با تمسک به ظواهر آیات و روایات، تحت تأثیر برخی تفسیرهای مغرضانه که از بنی امیه یا یهودیان سرچشمه گرفته و ترویج شده بود ظاهر آیات و روایات را که دال بر تشبیه بود میپذیرفتند و با استناد به آیات و روایات، خدا و صفات او را به گونه یک انسان به تصویر میکشیدند و برای او چشم و دست و پا اثبات میکردند و به همین دلیل یاران ائمه که خود را متعهد به روایات می دیدند درباره این روایات از امام رضا سؤال می کردند. (رسول جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ج ۲، ص ۵۹) ابوصلت هروی در این باره میگوید از امام رضا سؤال کردم: نظر شما درباره این حدیث که اهل حدیث روایت میکنند چیست؟ مؤمنین از منازل و مقامات خود در بهشت خدا را زیارت میکنند و از معنای این حدیث میپرسد: «إِنَّ ثواب لا اله الا الله النظر إلى وجه الله تعالى؛ همانا ثواب گفتن لا اله الا الله نگاه کردن به وجه خداست». امام المفصل به این روایت پرداخت و قسمتی را از اساس، غیر صحیح و برخی را نیز با استفاده از آیات و روایات و مقدمات عقلی توجیه کرد. امام زیارت خداوند را در بهشت زیارت حضرت رسول ﷺ می داند و وجه خداوند را نیز انبیا و رسولان الهی معرفی میکند که با آنان به خداوند و دین و معرفت خداوند توجه پیدا می شود.(شیخ صدوق، التوحيد، ص ۱۱۷ و احمد بن علی طبرسی، صص ۳۸۰ و ۳۸۱)

اهل حدیث که به رؤیت خدا در قیامت عقیده داشتند به آیات ذیل استناد می جستند.

وجاء رَبُّك والملك صفاً صفاً . 

و آن هنگام امر خدا و فرشتگان صف در صف بر محشر آیند.

وجوه يومئذ ناضره إلى ربها ناظرة (۳ قیامت ٫ ۲۲ و ۲۳.)

آن روز چهره هایی است خرم به سوی پروردگار خویش نگران

چنانچه سیوطی و ابن کثیر آیه دوم را بیانگر رؤیت خدا در قیامت توسط مؤمنان میدانند. اما امام رضاء الله در نقد تفكرات اهل حديث معنای آمدن پروردگار را آمدن امر الهی و مشاهده جمال حق را درخشش چهره مؤمنین و انتظار ثواب پروردگار در روز قیامت می داند. ( رک محمد ابن كثير، تفسير القرآن الكريم، ج ۷، ص ۱۷۰ و عبد الرحمن سیوطی، در المنثور مسند الامام الرضا، ج ۱، ص ۲۷۹ )