ب ) تفسیر

با نگاهی به روایات ائمه الله به این مطلب پی میبریم که ائمه همیشه تصریح کرده اند که احادیث خویش را از روی آثار امام علی النقل می کنند. (همان) در زمینه روایات تفسیری نیز از روی مصحف امام علی الا به نقل روایت می پرداختند به طوری که شماری از یاران ائمه موفق به دیدن این مصحف گردیده اند. در میان اصحاب امام رضا نیز احمد بن محمد ابی نصر بزنطی موفق به دیدن مصحف شده است. (جعفر نکونام پژوهشی در مصحف امام علی الا ، صص ۵۷ تا ۹۷)

امام رضا مانند سایر ائمه در تفسیر قرآن بسیار می کوشیدند. وی در سخنرانیها و مناظراتش با فقها و علمای دین و دانشجویانش عنایت زیادی به تفسیر قرآن داشت و در پاسخ به سؤالات مختلف کلامی، اعتقادی فقهی و ... به آیات قرآن تمسک می جست. (کلینی، ج ۲، صص ۶۳۱ و ۲۴۳ و ۲۴۴ و مسند الامام الرضا، ج ۱، ص ۳۸۵)

بنابراین میراث تفسیری باقی مانده از ایشان یکی از ذخیره های ارزشمند در حوزه تفسیر است. از تفسیر آیات مختلف قرآن نظیر عصمت انبیا، آیاتی که ظاهراً دلالت بر جسمانیت حضرت حق دارند، فقه و .... پرسیده شد. (محمد بن مسعود عیاشی، تفسیر، ج ۱، ص ۶؛ شیخ صدوق التوحيد، ص ۲۳۳ و مسند الامام الرضا، ج ۱، ص ۳۰۷، به نقل از همان)امام ، آن دریای علم و معرفت، پاسخ های دقیقی به این سؤالات فرمودند که دستمایه مهمی برای مفسران متکلمان فقیهان و دیگر دانشمندان علوم اسلامی میباشد اما روایات تفسیری امام در بین احادیث و موضوعات مختلف پراکنده است و نمی توان به طور صریح به تعداد آن اشاره کرد. این ادعا را میتوان از طریق حدیثی که راویان میگویند اثبات کرد.(عزیز الله عطاردی، ج ۱، ص ۳۰۷ و به نقل از التوحيد.)   انس امام با قرآن چنان بود که جز از قرآن نمی گفت. پاسخ او به هر پرسشی با استناد به قرآن بود تمثیلهای او نیز برگرفته از قرآن بود. (همان)

 قرآن از دیدگاه امام رضا

امام رضا یا در عظمت قرآن سخن گفته و قرآن را کلام خدا دانسته است. ریان بن صلت در این زمینه از امام رضا پرسید. حضرت فرمود: کلام خداوند است از آن تجاوز نکنید و هدایت را در غیر آن نجویید که گمراه می شوید. نظریه خلق قرآن در زمان امام بحث اعتقادی و سیاسی روز بود، اما امام قرآن را از خالق و مخلوق بودن بری و جدال و مراء را در این باره کفر دانست. همچنین دو فرقه به نام مرجئه و اباضیه را به دلیل اینکه کلام خدا را غیر مخلوق دانستند لعنت کرد. (محمد بن مسعود عیاشی، همان، ص ۱۸) در حدیث دیگر، امام از مردم میخواهد متشابه قرآن را به محکم آن بازگردانند تا بر طریق مستقیم هدایت شوند. (احمد بن علی طبرسی، ج ۲، ص ۳۸۴)

حضرت رضا در بیان عظمت قرآن می فرماید:

قرآن ریسمان و دستگیره محکم الهی است قرآن راه برتری است که انسانها را به سوی بهشت هدایت میکند و از آتش دوزخ می رهاند؛ گذشت زمان آن را فرسوده نمیکند و گفتار آدمیان آن را تباه نمی سازد زیرا ویژه زمانی نیست و دلیل روشنی برای همه زمانهاست .... (مسند الامام الرضا، باب فضل القرآن، ص ۳۰۹، ح ۱۳.) امام رضا قرآن را عطیه ای از جانب خداوند می داند که آن را برای زمان و مردم خاصی نازل نفرموده است بنابراین در هر زمان جدید و تا روز قیامت برای هر مرد می تازه است. (همان، ج ۱، کتاب التفسير، ص ۳۰۹ ، ح ۱۲.)

موضوعات تفسیری

امام ال در تفسیر آیه بسم الله الرحمن الرحیم این آیه را بزرگترین آیه قرآن می داند و آن را به اسم اعظم از سفیدی چشم به سیاهی آن نزدیک تر می داند. ( عیاشی، همان، ص ۲۱ و سید عبدالاعلی موسوی سبزواری مواهب الرحمن في تفسير القرآن، ج ۱، ص ۲۳.) از امام در تفسیر آیات مربوط به خداشناسی و موضوعات مربوط به آن احادیث گوناگون وارد شده است. ( همان، ص ۲۴.) برای مثال، از امام یا در تفسیر آیه «نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ، خدا را فراموش کردند خدا نیز آنها را فراموش کرد، ( مریم ٫ ۶۴) سؤال شد، امام الله فرمود:

خداوند تبارک و تعالی نه فراموش میکند نه سهو. این دو ویژگی مخلوق است که دچار فراموشی میگردد. امام سپس با تمسک به آیه وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيّاً؛ (حشر ۱۹) هرگز چیزی را فراموش نخواهد کرد، می فرماید: خداوند متعال کسی را از یاد نمی برد اما کیفر کسانی که خدا را فراموش می کنند این است که خودشان را از یاد میبرند همان طور که در آیه دیگر می فرماید: «فَانَسْبَهُمْ أَنْفُسَهُمْ أَوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ ؛ خدا را فراموش کردند، خدا هم نفوس آنان را از یادشان برد. ( محمد بن علی صدوق، معانی الاخبار، ص ۱۴) همان طور که در حدیث فوق مشاهده شد امام با تمسک به آیات قرآن آن را تفسیر میفرماید و جویندگان معرفت را دعوت می نماید که از قرآن برای تفسیر قرآن استفاده کنند و متشابه قرآن را به محکم آن بازگردانند تا هدایت شوند.

امام در تفسیر الله نور السموات والارض خداوند تبارک و تعالی را راهنمایی کننده اهل آسمانها و هدایت کننده ساکنان زمین می داند. (همان)

همان طور که در آیات کلامی نیز اشاره شد امام رضا با تفسیر آیاتی که ظاهراً نشانه ای از مشبهه مجسمه بودن خداوند داشت، کمک بزرگی به کلام تشیع کرد و با تفسیر صحیح آیات شیعه را از فروافتادن در شبهات نجات داد.

بیشتر روایات تفسیری امام رضا در مواجهه با اهل سنت خراسان است زیرا آنان برای اثبات تفکرات خود به آیات قرآن استدلال می کردند. حضرت نیز با تمسک به آیات قرآن و تفسیر صحیح، تفکر اصیل اسلامی را تبیین فرمود.