شهادت با زهر
در اینکه شهادت حضرت ثامن الأئمه (ع) با زهر شده است جای هیچگونه شک و تردیدی نیست زیرا تواریخ صحیحه و احادیث مسلمه و اقوال محققین از علماء بر آن وحدت نظر دارند .
چنان که مسئله مورد بحث در کلمات پیغمبر اکرم (ص) و امیر المؤمنين و امام صادق (ع) بطور گسترده ای بیان شده است و ما بخشی از آنها را در فصل هفتم نقل کردیم علاوه بر آن خود حضرت رضا (ع) در اوائل عمر مسئله را به گروهی از بستگان خود به نحو اجمال گوشزد فرمود و در اواخر با صراحت آن را توضیح داد ، و در حدیثی ، اباصلت از آن حضرت روایت کرده است :
١ - ( مَا مِنَّا إِلَّا مَقتُول شَهِيدٌ ، يَقْتُلُنِي بِالسَّمِّ شَرِّ خَلْقِ اللَّهِ فِي زماني ) .
هیچکدام از ما به مرگ طبیعی از دنیا نمی رویم، بلکه کشته و شهید خواهیم شد ، و بدترین خلق خدا در زمان من ، مرا با زهر شهید خواهد کرد .
٢ - . ... و قال لِلمَأْمُونَ : أما إنِّى لَو شِئْتُ أن أقُولَ مَنِ الَّذِي يَقْتُلُنِي لَقُلتُ . .
به مأمون فرمود: اگر بخواهم بگویم چه کسی مرا شهید خواهد کرد می توانم بگویم ».(روضة الواعظين ج ۱ ص ۲۷۶ و عيون أخبار الرضا ج ۲ ص ۲۴۵ )
- محمد بن جهم روایت کرده است : حضرت رضا (ع) از میان میوه ها انگور را دوست میداشت، از این رو مأمون مقداری انگور تهیه کرده و با سوزن زهر آلودی که در آنها فرو برده بود، آنها را زهر آلود کرد و سپس نزد حضرت آورد و با خوردن آن شهید شد .
با توجه به روایات یاد شده و روایات دیگری که در این مورد رسیده است علماء و بزرگانی که بعض از آنها ذیلاً نامبرده میشود همه تصریح کرده اند که آن حضرت از طریق زهر شهید شد :
الف : مرحوم شیخ صدوق (ره) در كتاب عيون أخبار الرضا و در کتاب شریف امالی از طرق متعدد آن را روایت کرده است .
ب : شیخ مفید در ارشاد.
ج : طبرسی در اعلام الوری.
د فتال در روضة الواعظين .
ه: کفعمی در جدول مصباح .
و سید جزایری در انوار نعمانیه .
ز سید هاشم بحرانی در مدینة المعاجز.
ح : صاحب معالم الزلفى فرموده است روایات در مورد شهادت حضرت رضا با زهر فراوانند و ما با یاد برخی از آنها بسنده میکنیم که مبادا بحث به درازا بکشد .
ط : ابن امیر الحاج در شرح میمیه ابی فراس .
ی شیخ حر عاملی در مزار کتاب شریف وسائل الشيعة از دو طریق روایت مزبور را نقل کرده و در منظومه خود گفته است :
قَتَلَهُ بِسَمِّهِ المأمونُ فِي نقل صحيح مستفيض فاعرف
در روایات صحیح و مستفیض آمده است که حضرت را مأمون با زهر کشت.
ک : عالم بزرگوار شیخ فتونی نیز در منظومه خود فرموده است :
قد غاله المَأْمُونُ سَماً بِالعِنَبِ
مأمون با نامردی ، حضرت رضا را از طریق زهر در انگور کشت و عهد خدا را درباره بهترین فرد شکست و خیانت کرد.
آنچه در بالا ذکر شد ، اقوال برخی از علماء امامیه بود. و اینک به برخی از اقوال علماء اهل سنت اشاره میشود
الف : خزرجی در کتاب خلاصة التهذيب ص ۲۳۵ گفته است حضرت رضا در طوس با زهر شهید شد.
ب : ابن حجر در تهذیب التهذيب ج ۷ ص ۳۸۸ گفته است حضرت در سناباد طوس کشته و شهید شد و سپس از کتاب انساب سمعانی نقل کرده است: که بوسیله آب انار مسموم شد .
ج : یعقوبی در تاریخ خود ج ۳ ص ۱۸۰ نقل کرده است : علی بن هشام او را با آب انار زهر آلود ، مسموم کرد و بدینوسیله شهید شد و کسی از او تعقیب نکرد.
د و گروه بسیاری مانند : ابن حجر عسقلانی در صواعق محرقه ص ۱۲۲ و مطالب السؤال ص ۸۷ و نور الأبصار ص ۱۴۵ و فصول المهمه ص ۲۷۷ روايات حضرت رضا را که قبل از شهادتش خبر داده بود، با انگور و انار زهرآلود ، مسموم و شهید خواهد شد ، آنها را ذکر کرده اند .
اما روایت هر ثمه را که ما آوردیم گر چه آنها این روایت را نیاورده اند ، اما همه آنها به مضمون آن اقرار کرده اند که از طریق سم شهید شده است .
برخی از مورخین ، شهادت حضرت را چنین نوشته اند و گفته شده است که آن حضرت مسموم و شهید شده است .
برخی از کسانی که با عبارت فوق مطلب را عنوان کرده اند ، عبارتند از :
ابن خلکان در وفیات الأعيان يافعی در مرآت الجنان ج ۲ ص ۱۲، ابن عماد در و شذرات الذهب » ج ۲ ص ۶.
باید توجه داشت که مقصود از تعبیر فوق موهون کردن روایت « سم » نیست بلکه منظور آنها فقط این است که بگویند قائلین این قول اندکند ، صرف نظر از اینکه بخواهند بگویند روایات مزبور ضعیفند یا معتبر بلکه هدف آنها از نقل مزبور فقط بیان اقوال تاریخی است نه بررسی در اسناد و مدارک آن که نیازی به آن نداشته اند زیرا دقت در کلام خود آنها این مطلب را اثبات میکند ، مثلاً :
یافعی که میگوید: «آنطور که حکایت کرده اند سبب از دنیا رفتن حضرت رضا این بوده است که در خوردن انگور زیاده روی کرده و به نقل دیگری گفته شده است او را با زهر شهید کردند . هرگز در صدد رد یا قبول هیچکدام نبوده است زیرا با توجه به اینکه قول اولی را بصورت حکایت نقل کرده و قول دوم را هم نقض و رد نکرده است، میتوان گفت: قول به شهادت آن حضرت که بعضی از مورخین آن را نوشته اند به نظرش بعید نبوده است .
همین طور قول ابن عماد که گفته است: «فوت حضرت رضا در اثر تب بوده است و برخی هم گفته اند در اثر زهر شهید شده است. این دو قول هم با یکدیگر قابل سازش و اجتماع اند زیرا میتوان گفت نخست امام (ع) را مسموم کردند سپس در اثر سم ، تب بر حضرت عارض شد و در نهایت در اثر زهر و تب شهید گردید .