زیارت قبور در سیره و سنت اولیای الهی

گرچه همه اولیای الهی در طول دوران زندگی طبیعی خود منشأ آثار مادی و معنوی بی شماری بوده اند اما مأموریت دامنه و عمق آثار وجودی آنان منحصر به دوره حیات مادی ایشان نبوده و نیست البته این موضوع منحصر به وجود پاک اولیای الهی نیست بلکه آثار وجودی همه انسانها اعم از آثار خوب یا سوء آنها منحصر در دوران زندگی آنان در دنیا نیست و به تعبیر عرفای الهی چیزی که پا به عرصه ظهور و خلقت گذاشت زائل شدنی نیست و الی الابد منشأ اثر خواهد بود و در متن آثار صادره از وجودش متنعم يا معذب خواهد بود. به همین خاطر از سنتهای پسندیده در همه اقوام متمدن رفتن کنار قبور اموات و تجدید عهد با آنان است.(دائرة المعارف تشیع، ج ۸، ص ۵۶۶)

پیامبر اکرم در ترغیب و تشویق مسلمانان به زیارت مرقدشان فرمودند:

مَنْ زَارَ قَبْرِي بَعْدَ مَوْتِي كَانَ كَمَنْ هَاجَرَ إِلَيَّ فِي حَيَاتِي فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِيعُوا فَابْعَثُوا إِلَيَّ بِالسَّلَامِ فَإِنَّهُ يَبْلُغُنِی (التهذيب، ج ۶ ص ۷۹) : هر کس بعد از مرگم مزارم را زیارت کند مانند کسی است که در زمان حیاتم به سوی من مهاجرت کرده است؛ و اگر نتواند مزارم را زیارت کند پس به سویم سلام گسیل دارد؛ زیرا به من می رسد .

بررسی سیره عملی و گفتاری رسول خدا و ائمه معصومین و حتی اصحاب ایشان نشان میدهد که زیارت اهل قبور به ویژه قبور اولیای الهی یکی از سنت های مسلم نزد آنان بوده است؛ در ادامه به مرور برگزیده ای از سخنان و سیره عملی آنان پرداخته میشود تا جایگاه این سنت و منزلت آن در فرهنگ اسلامی مشخص گردد:

رسول اکرم له به زیارت قبر مادرشان آمنه بنت وهب می رفتند و می گریستند و مسلمانان نیز از گریه آن حضرت، می گریستند. (طبقات الكبرى، ج ۱، ص ۷۸)

آن حضرت بر مزار شهدای احد حاضر میشد و این آیه را تلاوت می فرمود:

سَلَامٌ عَلَيْكُم بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ (رعد (۱۳) ۲۴)؛ سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان! چه نیکوست سرانجام آن سرای جاویدان!

چون آن حضرت به زیارت قبور بقیع می رفت می فرمود:

السَّلامُ عَلَيْكُم دار قوم مؤمنين و اتاكم ما توعدون غداً مؤجلون، و إنا إن شاء الله بكم لاحقون، اللهم اغفر لأهل البقيع الغرقد " (موسوعة زيارات المعصومين، ص ۹۶).

عایشه نقل می کند پیامبر فرمودند:

جبرئیل نزدم آمد و گفت: پروردگارت به تو امر میکند در قبرستان بقیع حاضر شوی و برای درگذشتگان طلب آمرزش کنی. (الغدير، ج ۵، ص ۱۴۸)

انس بن مالک از پیامبر نقل کرده است که آن حضرت فرمود:

هر کس بعد از وفاتم مرا زیارت کند چنان است که در حال حیات مرا زیارت کرده باشد و هر کس قبرم را زیارت کند در روز رستاخیز شفاعتم بر او واجب می شود.(د همان، ج ۵، ص ۱۷۰)

آن حضرت فرمود:

هر کس به زیارت من آید و هیچ قصدی غیر از آن نداشته باشد بر خدای سبحان سزاوار است که من روز قیامت شفیع او باشم. (احياء علوم الدین، ج ۱، ص ۸۲ و ۸۳)

پیامبر اکرم به امام علی اله فرمود:

يا على ! من زارني في حياتي أو بعد موتى أو زارك في حياتك أو بعد موتك أو زار ابنيك في حياتها أو بعد موتها ضمنت له يوم القيامة أن أخلصه من أهوالها و شدائدها حتى أصيره معى في درجتي (وسائل الشيعة، ج ۱۴، ص ۳۲۸، ج ۱۶) ؛ ای علی هر کس مرا یا تو و فرزندانت را در زمان حیات یا پس از مرگ زیارت کند من ضمانت میکنم که او را از سختی ها و شداید روز قیامت نجات دهم تا آنکه او را هم درجه خودم گردانم.

این روایات و مانند آنها نشان میدهد که حیات و مرگ پیامبر اکرم و امامان معصوم یکسان است؛ زیرا زیارت آنان در دوران حیات و مرگ ایشان اجر و آثار یکسان دارد از این رو لازم است زائر به گونه ای در حرم شریف آنان حضور پیدا کند که اگر زنده میبودند همان طور در کنارشان حضور می یافت و زیارت در دوران مرگ باید همان آثار و سازندگی زیارت در دوران حیات را برای او داشته باشد. چنان که هم درجه شدن با پیامبر اکرم بدون حساب و برنامه نیست بلکه سنخیت روحی اخلاقی و معنوی لازم دارد و این سنخیت باید در دنیا کسب شود. اصل زیارت توجه به مقام ،مزور تأمل در متن زیارتنامه و تلاش در تهذیب و تزکیه نفس میتواند در ایجاد این سنخیت و تتمیم و تکمیل آن کمک کند.

زيد شحام از صادق آل محمد پرسید ثواب کسی که پیامبر خدا را زیارت کند چیست؟

فرمود: «كَمَنْ زار اللهَ عَزَّ وجلَّ فوق عرشه؛ همانند کسی است که در برتر از عرش با خدا ملاقات کند.

پرسید کسی که یکی از شما را زیارت کند ثوابش چیست؟

فرمود: «كَمَنْ زار رسول الله ؛ مانند کسی است که رسول خدا را زیارت کند. (کافی، ج ۴، ص ۵۸۵)

حضرت فاطمه زهرا هر روز به زیارت مرقد پدرش می رفت و می گریست و می فرمود

پدر جانم بر من مصائبی نازل شد که اگر بر روزها وارد میشد به شب تبدیل می گردید.(تاريخ الخميس، ج ۲، ص ۱۷۳)

حضرت علی برای همسرش حضرت زهرا مکانی به نام بیت الاحزان ساخت که در آن به گریه و زاری می پرداخت و نیز در اوقات بسیاری آن بانوی دو سرا برای زیارت قبور به قبرستان بقیع می رفت آن بانو مرقد شهدای احد را نیز زیارت می کرد و در آنجا می گریست.(موسوعة زيارات المعصومين، ص ۹۹)

حضرت علی الله نیز قبر رسول اکرم له و فاطمه زهرا را زیارت می نمود. او بر سر مزار پیامبر گفت گریستن جز بر فقدان آن حضرت روا نمی باشد؛ آنگاه صورت خویش را بر خاک مینهاد و میگریست و ناله می کرد.

حضرت امام حسین اله هنگام غروب هر جمعه قبر برادرش امام حسن مجتبی را در بقیع زیارت می نمود.

بررسی احادیث وارده از معصومین ، سیره رسول خدا در زیارت اهل بقیع و قبور شهدای احد، سیره ائمه در زیارت قبر پیامبر مکرم اسلام، قبرستان بقیع و قبور شهدای احد و سیره صحابه رسول خدا نشان میدهد زیارت به عنوان یک سنت مؤکد اسلامی و به عنوان یک روش برای تربیت و فرهنگ سازی دینی مورد توجه و تأکید بوده است.(سید حسین اسحاقی زیارت در سیره معصومین مجموعه مقالات هم اندیشی زیارت)

از مجموع این اخبار شریف به دست می آید که اصل زیارت مطلقاً جنبه عقلایی دارد اما ثواب آخرتی آن بسته به این است که به قصد قربت باشد تا از عبادات محسوب شود. امام صادق الله فرمود:

مَنْ لَمْ يَقْدِرُ عَلَى صِلَتِنَا فَلْيَصِلُ صَالِحِي مَوَالِينَا وَمَنْ لَمْ يَقْدِرْ عَلَى زِيَارَتِنَا فَلْيَزُرْ صالحي موالينا يُكتب له ثواب زيارتنا (آثار الصادقین، ج ۸، ص ۵۱، ج ۱۰۹۱۷) ؛ کسی که نتواند به ما بپیوندد، با دوستان شایسته ما بپیوندد و هر که نتواند به دیدار ما آید با دوستان شایسته ما دیدار کند. تا پاداش دیدار کردن ما برای او نوشته شود.

حضرت رضاء: «ما من عبد زار قبر مؤمن فقرأ عليه إنا أنزلناه في ليلة القدر سبع مرات إلا غفر الله له و لصاحب القبر (مسند الإمام الرضا، ج ۲، ص ۲۵۴) ؛ هیچ بنده ای نیست که قبر مؤمنی را زیارت کند و پس از آن سوره وإِنَّا انزلناه في ليلة القدر را هفت مرتبه قرائت نماید، مگر اینکه خداوند او و صاحب قبر را بیامرزد.

یکی از مصادیق زیارت دیدار از مرقد شهدا و اهل قبور مسلمانان میباشد که در میان امت اسلامی جایگاهی ویژه دارد و جزء سنت پیامبر است .(عون المعبود شرح سنن أبي داود، مع شرح الحافظ شمس الدين ابن قيم الجوزية، ج ۶، ص ۲۶)

امام صادق الله قبور مردان و زنان مؤمن را زیارت کنید؛ زيرا انهم يأنسون بكم فإذا غبتم عنهم استوحشوا؛ آنان با شما انس میگیرند، وقتی که از آنان دور می شوید دستخوش وحشت میشوند.

قلت له: المؤمن يعلم بمن يزور قبره؟ قال: نعم و لا يزال مستأنساً به مادام عند قبره، فإذا قام و انصرف من قبره دخله من انصرافه عن قبره وحشة.(فروع کافی، ج ۳، ص ۲۲۸ باب زيارة القبور)

از امام سؤال کردم آیا روح مؤمن مرده میداند که چه کسی به زیارت قبر او می رود؟

فرمود: آری روح مؤمن موجود در عالم برزخ مادامی که زیارت کننده کنار قبر او قرار دارد با او انس پیدا میکند و هنگامی که از سر قبر او منصرف شده برگشت میت را وحشت فرا می گیرد.

امام صادق الله: زوروا أمواتكم فإنهم يفرحون بزيارتكم و ليطلب أحدكم حاجته عند قبر أبيه و عند قبر أمه بما يدعوا لهما؛ مردگان فامیل و عشیره خود را زیارت کنید؛ زیرا آنان با زیارت شما شاد میشوند و علاوه بر این مناسب است همراه زیارت اهل قبور و به خصوص زیارت پدر و مادر خود حاجت خود را از خداوند خواسته دعا کنید.

(71-77)