مراحل زندگانی

حضرت فاطمه معصومه حدود ۲۸ سال(1) (27 سال و پنج ماه و ده روز با توجه به ولادت ایشان در تاریخ اول ذیقعده ۱۷۳ ق و شهادتشان در تاریخ دهم ربیع الثانی ۲۰۱ ق (منتهی الامال : جلاء العيون : اعلام الورى) در این دنیا زندگی کردند که دوره های آن عبارتند از: 

۱ از سال ۱۷۳ ق تا ۱۸۳ ق همراه با پدر بزرگوارش امام موسى الكاظم و برادر بزرگوارشان امام علی بن موسى الرضا در این دوره حدود چهار سال آخر آن - از سال ۱۷۹ تا ۱۸۳ - که امام هفتم در زندان هارون عباسی بودند(2).(الكامل في التاريخ، ج ۶ ص ۱۶۴ الصواعق المحرفه، ص ۱۲۰۴ مرآة الجنان، ج ۱، ص ۱۳۹۴ امام زادگان معتبر ایران ص 9) از این رو حضرت فاطمه معصومه ها در ظاهر از فیض حضور پدر بی بهره بودند.

۲ از سال ۱۸۳ ق تا ۲۰۱ ق همراه با برادر بزرگوارش امام رضا

از سال ۲۰۰ تا ۲۰۱ ق در مدینه و دور از برادر بزرگوارشان امام رضا. بنا به نقلی امام رضا در تاریخ ۲۵ ذیقعده سال ۲۰۰ ق(3)(هشتم تیر ماه ۱۹۵ ش (نرم افزار نجوم اسلامی) و به نقل دیگر نیمه ماه محرم (4)(هشتم تیر ماه ۱۹۴ ش (نرم افزار نجوم اسلامی) همان سال(5)(بحر الانساب به نقل از جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، ص ۱۵) مدینه را به سوی مرو ترک نمودند(۶).(مستدرك سفينة البحار، ج ۸، ص ۵۵۶: تقویم شیعه، ص ۲۷۶)

179

با توجه به شهادت حضرت فاطمه در تاریخ دهم ربیع الثانی سال ۲۰۱ ق(1)(هجدهم آبان ۱۹۵ ش. (نرم افزار نجوم اسلامی) برابر نقل اول هجران برادر و خواهر از یکدیگر کمتر از یکسال(2)(در بسیاری از کتابهایی که درباره حضرت فاطمه معصومه با منتشر شده فاصله و مدت فراق حضرت را در هجرت پس از امام یکسال ذکر کردند.) یعنی حدود ۴٫۵ ماه طول کشید. یعنی از زمان وداع با برادر تا هنگام ارتحال و شهادت مسلم است که فاصله مدینه تا قم بیش از یک ماه بوده(3)(جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه ص ۷۲ حدود ۵۴ منزل که حسب معمول آن زمان فاصله دو منزل در یک روز طی می شد.) و ما در این باره در قسمت مربوط به مسیر حرکت کاروان، مطالبی آوردیم. 

نتیجه اینکه آن حضرت بعد از فراق برادر حدود سه ماه در مدینه ماندند. بنابراین اگر نقل اول درست باشد. ارتحال و شهادت حضرت معصومه له قبل از آنکه امام از طرف مأمون به ولایتعهدی برسد صورت گرفت زیرا در خبر آمده ششم ماه مبارک رمضان سال ۲۰۱ ق اعلام ولا يتعهدی امام بوده است(۴).(تتمة المنتهى ص ۲۰۳ جلاء العيون، ص ۱۹۳۷ تقویم شیعه، ص ۲۲۷ جامع الانساب، ص ۱۷؛ وقایع الايام، ص ۲۴ افاصله حرکت امام از مدینه - ذیقعده ۲۰۰ ق - تا انتصاب ولا يتعهدى - ماه رمضان ۲۰۱ ق - حدود نه ماه می باشد)

صحت موارد فوق دلیل بر رد فرضهایی است که بعضی گفته اند هجرتهای پس از امام به ایران به دلیل ولا یتعهدی امام بوده است. پس انگیزه خواهر امام از هجرت این موضوع نبوده است.

چنانچه نقل دوم در هجرت امام از مدینه به مرو نیمه ماه محرم سال ۲۰۰ ق)(5)(هفتم شهریور سال ۱۹۴ هجری شمسی (نرم افزار نجوم اسلامی) درست باشد. و نیز ششم ماه مبارک رمضان(6)(۲۳ فروردین سال ۱۹۵ هجری شمسی (نرم افزار نجوم اسلامی) روز ولایتعهدی(7)(غاية الاختصار، ص ۱۶۷ جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه ص ۳۴؛ امام تا دو ماه با پیشنهاد مأمون در قبول مسئوليت ولا يتعهدی مخالفت میکرد و پس از آن مجبور به پذیرش شد. بنابراین امام دو ماه قبل از ماه رمضان، یعنی در ماه رحب با جمادی الثانی به مرو رسیدند. اگر نقل اول در تاریخ حرکت امام از مدینه ۲۵۱ ذیقعده) صحیح باشد، مدت زمان طی شده کاروان امام از مدینه تا مرو حدود هفت ماه است و چنانچه نقل دوم تاریخ حرکت (نیمه محرم) درست باشد مدت زمان مذکور پنج ماه میباشد.) امام باشد، خواهرش پس از حدود

180

یک سال از این واقعه - یعنی محرم سال ۲۰۱ هجری قمری از مدینه به مقصد مرو حرکت کرده اند که در ماه ربیع الاول در نیمه راه - یعنی ساوه - کاروان او به دلیل حمله حرامیان عباسی زمین گیر شده است و آن حضرت مسیر حرکتشان را به سمت قم تغییر داده و در تاریخ ۲۳ ربيع الاول وارد قم شده اند.

181

182

فصل یکم

از ولادت تا آخرین سال حضور در مدینه

- تولد، نام، القاب، کنیه

- شرافت نسبی

عصمت

شفاعت

183

184

پیش گویی امام صادق

حضرت فاطمه معصومه و دیعه ای است الهی که امام صادق له ده ها سال قبل به میلاد پر برکت او نوید دادند(۱):(جماعتی از مردم ری خدمت امام رسیدند و خویش را از اهالی ری معرفی کردند امام فرمود: مرحبا به برادران ما از اهل قم آنها پنداشتند امام سخن آنها را متوجه نشد. بار دیگر عرض کردند ما از اهالی ری هستیم، ولی باز هم امام همان جمله را تکرار کردند بار دیگر نیز این امر تکرار شد و امام پس از آن ادامه حدیث را فرمودند) ان الله حرماً و هو مكه و ان للرسول حرماً وهو المدينة وأن الأمير المؤمنين حرماً وهو الكوفة وان لنا حرماً و هو بلدة قم و ستدفن فيها امرأة من اولادی تستى فاطمه، فمن زارها وجبت له الجنة، تاریخ قم، ص ۲۱۵؛ سفينة البحار، ج ۷، ص ۳۵۸؛ مجالس المؤمنين ج (۱)، ص ۸۳؛ بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۱۶ گوهر قم، ص ۱۷۶ امامزادگان معتبر ایران، ص ۱۰)

۱ در روایتی آن حضرت حتی قبل از تولد فرزندشان امام موسی الکاظم پس از بر شمردن مکان حرم های خدای تعالی پیامبر اکرم امیر المؤمنين ابتدا حرم خویش و حرم فرزندان خویش اهل بیت (ع) را معرفی نموده سپس بشارت به حضور و شهادت و دفن حضرت فاطمه معصومه در این حرم (قم) می دهند.

تفصیل روایت امام بدین صورت است: 

الا ان لله حرما وهو مكه، الا ان الرسول الله حرما و هو المدينة، الا وان لأمير المؤمنين حرماً و هو الكوفه، الا ان حرمى و حرم ولدى من بعدى قم، الى ان قم كوفتنا الصغيره، الا ان للجنة ثمانية ابواب ثلاث منها الى قم، تقبض فيها امراه هي من ولدى واسمها فاطمة بنت موسى تدخل بشفاعتها شيعتنا الجنة باجمعهم(2).(مدرك الوسائل، ج ۱۰، ص ۱۲۰۶ تاریخ قم، ص ۲۱۵ گوهر قم، ج ۱۷۶ امام زادگان معتبر ایران، ص ۹)

185

بدانید که برای خداوند حرمی است و آن مگه است و برای پیامبر خدانه نیز حرمی است و آن مدینه است و برای امیر مؤمنان حرمی است و آن کوفه است بدانید که حرم من و فرزندان بعد از من «قم» است. آگاه باشید که قم کوفه کوچک ما است بدانید برای بهشت هشت در است که سه تای آن به سوی قم است. در قم بانویی از فرزندان من جان می دهد که اسمش فاطمه دختر موسی است به شفاعت وی همه پیروانم وارد بهشت می شوند(1).(شبیه روایت فوق روایات دیگری نیز هست، بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۱۶ (چاپ بیروت : مستدرك الوسائل، ج ۱۰، می ۳۶۸ باب ۱۷۴ بحار الانوار، ج ۹۹، ص ۲۶۷ با توجه به اینکه امام صادق این سخن را قبل از تولد امام موسی الکاظم علی (۱۲۸۱ ق) فرمودند و شهادت حضرت فاطمه معصومه علی در سال ۲۰۱ ق رخ داده در نتیجه این پیشگویی حدود هفتاد سال قبل از تولد فاطمه معصومه بوده است.) 

۲ یکی از شیعیان و مصاحبان امام صادق به حضور آن حضرت شرفیاب شد. با تعجب دید ایشان در کنار گهواره با نوزاد گفت و گو میکند امام دستور داد تا آن شخص نیز با نوزاد سخن بگوید. آن شخص نزدیک شده و مطلبی از نوزاد پرسید و چون پاسخ شنید، بر شگفتی اش افزوده شد!

امام به ایشان فرمود:

تعجب نکن! این کودک فرزندم موسی است. خداوند از او به من دختری عنایت می فرماید که نامش «فاطمه» است(۲).(منهاج الدموع، ص ۲۲۱ حضرت معصومه، فاطمه دوم، ص ۱۶۴)

امام حتی به مکان هجرت و محل شهادت و دفن ایشان نیز اشاره می نماید و در ادامه می فرماید: او در سرزمین قم به خاک سپرده می شود(3)»(همان مدارک)

و سپس ادامه می دهد هر کس او را در قم زیارت کند بهشت برای او واجب می شود(4).(همان مدارک)

تولد و نامگذاری

دو شنبه اول ماه ذیقعده سال ۱۷۳ ق ٫ ششم فروردین ۱۶۹ ش. در بیت امامت و در مهد ایمان و معرفت و علم دختری پاک و مطهر پای به عرصه گیتی نهاد(۵).(عوالم العلوم، ج ۲۱ می ۳۶۸؛ حياة الشب، ص ۱۷ مسند فاطمه معصومه، ص ۵۱؛ وسيلة المعصوميه، ص ۶۵؛ مستدرك سفينة البحار، ج ۸ ص ۲۵۷؛ زندگانی حضرت امام موسی الکاظم (عماد زاده)، ج ۲، ص ۱۳۷۵ قم در عصر حضور ائمه و غیبت صغری، ص ۷۹ سیمای قم، ص ۷۵ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۴۰ تقویم شیعه، ص ۲۷۵ فاطمه معصومه و تاریخ و فرهنگ قم ص ۵ - ۲۱ شناختنامه حضرت فاطمه معصومه ص ۹۵ (فاطمة المعصومة المولودة في غرة ذي القعده سنه ١٧٣.... در بعضی از کتابها از جمله کتابهای زندگانی چهارده معصوم، ص ۱۳۸ گنجینه آثار قمر ج ۱، ص ۳۸۶، فاطمة بنت الامام موسى الكاظم، ص ۱۴ وسيله المعصوميه، ص ۶۶ تاریخ ولادت حضرت را سال ۱۸۳ هـ. ق آورده اند که با توجه به سال شهادت امام هفتم (۱۸۳ ق) و اینکه امام هفتم در سالهای پایان زندگی در زندان بودند پذیرش این تاریخ برای تولد آن حضرت غیر منطقی است و قابل قبول نیست.)

186

نام او به برکت نام مقدس ام الائمه حضرت فاطمه به همین نام مبارک زینت گرفت. امام هفتم، صاحب چندین دختر بودند(1)(در کتب مختلف تاریخی تعداد دختران امام موسی الکاظم علیه ، هجده نوزده بیست تا ۳۷ دختر نیز ثبت شده است . جامع الانساب، ص ۱۸۳ اعلام الوری ص ۳۱۲، كشف الغمه، ج ۳، ص ۳۹ الفصول المهمه، ص ۱۲۴۱ دلائل الامامه ص ۱۴۹: مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۱۳۵۰ تذكرة الخواص، ص ۳۱۲ ارشاد مفيد، ص ۵۸۸؛ بحار الانوار، ج ۴۸. ص ۱۳۱۷ عمدة الطالب، ص ۱۹۶ - ۱۹۷ : روضة الشهداء، ص ۵۱۴ : گوهر قم، ص ۲۹ مطالب السؤول، ج ۲، ص ۱۲۵ تاريخ اهل البيت، ص ۱۰۷ - ۱۲۰ امام زادگان معتبر ایران، ص ۷) که نام بعضی از آنها «فاطمه» بود(۲).(بحار الانوار، ج ۴۸، ص ۲۸۶ - ۳۱۷ دلائل الامامه، ص ۱۴۹ : جامع الانساب، ص ۸۳ - ۸۵؛ الفصول المهمه، ص ۲۴۴ عمدة الطالب، ص ۱۹۷ ابن جوزی دانشمند معروف اهل سنت در قرن هفتم به هنگام شمارش اولاد امام هفتم. از چهار دختر به نام فاطمه یاد کرده است تذكرة الخواص، ص ۳۱۵ فاطمه صغری مشهور به بی بی هییت در آذربایجان شوروی در جنوب بادکوبه مدفون است فاطمه وسطی در اصفهان مدفون است. فاطمه اخرى ملقب به فاطمه طاهره در رشت مدفون است و به خواهر امام مشهور است.) 

ولی در بین آنها فاطمه کبری، اولین دختر این خانواده بود(3)(تحفة العالم، ج ۲، ص ۳۷ به نقل از زیارتنامه حضرت معصومه (مهدی پور)، ص ۶) که بعدها از طرف امام رضا برادر گرامی آن حضرت به «معصومه مکنی شد(4).(قال الرضا : من زار المعصومة يقم كمن زارني رياحين الشريعه، ج ۵ ص ۱۳۵ ناسخ التواريخ، ج ۳، ص ۶۸ نگرسی بر زیار نامه حضرت فاطمه معصومه ص ۱۲۵ حضرت معصومه چشمه جوشان کوثر، ص ۲۳)  بر اساس نقل تاریخ امام رضا و حضرت فاطمه معصومه به هر دو از یک مادر بودند(۵).(دلائل الامامه، ص ۱۴۹ ، گوهر قم، ص ۱۱۰ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۱۳۹ هجرت کریمه، ص ۱۹۳ حضرت معصومه، چشمه جوشان کوثر، ص ۱۵ - ۱۷ بارگاه فاطمه معصومه ص ۲۹؛ گفته میشود چهار فرزند از فرزندان امام هفتم از یک مادر هستند امام رضا فاطمه معصومه علی بی بی هیبت بار و حسن معروف به سید جلال الدین اشرف - از آستارا تا استار باد، ج ۲، ص ۱۸ گوهر قم، ص ۲۹ تذكره جامع الانساب، ص ۱۵۱ در نقلی آمده که از حضرت نجمه ناله که فرزند برای امام هفتم عالیه بوجود آمد)

187

پدر و مادر

پدر بزرگوارش امام موسی کاظم و مادر گرامی اش نجمه(1)(با توجه به سالروز تولد امام رضا الله در یازدهم ذیقعده سال ۱۴۸ هجری قمری - به عنوان اولین فرزند امام هفتم و نجمه خاتون و تولد حضرت فاطمه معصومه ای در اول ذیقعده سال ۱۷۳ هجری قمری - حدود ۲۵ سال فاصله و تفاوت سن امام و خواهرشان بود - چند سال بعد از ولادت حضرت معصومه ی مادرشان دار فانی را وداع گفته و بنابر آنچه که نزد گروهی از مردم مدینه شهرت پیدا کرده احتمال می رود قبر آن حضرت همراه قبر حضرت حمیده خاتون، در مشربه ام ابراهیم در مدینه باشد تا چند دهه قبل سه سنگ در این منطقه وجود داشته که یکی از آنها را برای نجمه خاتون دانسته اند. (مجموعه مقالات، ج ۱، ص ۵۲۸) بود که به ایشان ام ولدی تکنم، اروی، سکن، سمان، ام البنین و طاهره(2)(در بعضی از کتب تاریخی آمده وقتی امام رضا علیه متولد شد به مادرش طاهره گفتند - فلما ولدت له الرضا سماها الظاهرة) بحار الانوار، ج ۴۹، جس ۲۶ مناقب ج ۴- ص ۳۹۷ کشف الغمه، ج ۳، ص ۴۲۸ : عوالم العلوم و المعارف، ج ۲۲ م ۲۲ اعلام الورى، ص ۳۰۲؛ اعلام النساء للمؤمنات، ص ۵۷۶ عيون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۵: فاطمة بنت الامام موسى الكاظم، ص ۱۴) نیز می گفتند(۳).(جلاء العيون، ص ۹۲۶ عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۲۶ المتنا، ج ۲، ص ۷۶ : بحار الانوار، ج ۴۹، ص ۹ - ۱۱۰ اعلام النساء للمؤمنات، ص ۵۷۶ سفر نامه عشق، ص ۲۵) 

در برخی منابع تاریخی اسامی دیگری نیز برای مادر حضرت فاطمه معصومه با آمده از جمله

سکینه، سلامه، تحیه، سها، شهد، نجیه(4)(سیر اعلام النبلاء، ج ۹، ص ۱۳۸۷ بحار الانوار، ج ۴۹ ص ۳ (سكينة التوبيه) : المجدى في الأنساب، ص ۱۲۸ (سلامه) . المقالات و الفرق، ص ۹۴ (سها)، ص ۹۵ ( تحيه) فرق الشيعه، ص ۸۷ (شهد)، ص ۸۷ (نجیه)

حضرت نجمه ابتدا کنیزی در خدمت امام هفتم بود(۵).(جلاء العيون، ص ۱۹۲۷ جوامع الحكم، ص ۱۵ در کتاب تذکره جامع الانساب في قبور الأولاد، ص ۵۱ نقل از کتاب بحر الانساب نموده که در آن آمده حضرت نجمه با دختر پادشاه کشمیر بود و نام او سکینه» بود که او را به صورت کنیری برای امام هفتم فرستادند و از آن صالحه نه فرزند برای امام بوجود آمد.) حمیده مادر امام هفتم عالی شبی پیامبر اعظم له را در خواب دید. آن حضرت به او دستور داد، نجمه را به فرزند

188

خود موسى الكاظم تزویج نماید(1).(جلاء العيون، ص ۹۲۷ عيون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۲۶) 

حضرت نجمه بسیار پرهیزکار و اهل عبادت بوده و از بهترین زنان در عقل و دین و حیا به شمار می رفت و حضرت حمیده او را بهترین دختر در زیرکی و محاسن اخلاقی می دانست که هر نسلی از او پاکیزه و مطهر است(2).(همان) 

بنابراین ازدواج امام هفتم ه با نجمه خاتون با پیشنهاد مادر امام هفتم یا صورت گرفت. حضرت فاطمه معصومه با دوران کودکی خویش را در دامان پر مهر پدر و مادر بزرگوارش در مدینه النبی گذراند. 

پدرش به آن حضرت بسیار علاقه داشت زیرا آثار فضایل و برکات و رحمات الهی در چهره او روشن بود. نمونه ای از آن جمله فداها ابوها بود که آن حضرت در شأن دخترشان در یک جریان تاریخی فرمودند(۳).(کریمه اهل بیت، ص ۱۵۳ حضرت معصومه، فاطمه دوم، ص ۱۶۶)

دوران کودکی آن حضرت - یعنی از سال ۱۷۳ تا ۱۷۹ در کانون گرم خانواده و در محضر پدر بزرگوارش گذشت؛ ولی پس از آن یعنی از سال ۱۷۹ تا ۱۸۳ امام هفتم در زندان های هارون عباسی به سر برد(4).(الكامل في التاريخ، ج ۶، ص ۱۶۴ جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۲۴)

القاب آن حضرت

از جمله لقبهای آن حضرت که در تاریخ آمده عبارتند از:

طاهره حمیده بره رشیده تقیه نقیه رضيه، سيده، اخت الرضا(۵)(انوار المشعشعين، ج ۱، ص ۴۹۴؛ در حریم حضرت معصومه، ص ۱۰)

علاوه بر این لقب های محدثه عابده، فاطمة الكبرى، مرضيه، صدیقه و ... نیز در یکی از زیارتنامه های منسوب به ایشان آمده است(۶).(اعلام النساء للمؤمنات، ص ۵۷۶ زبدة التصانيف، ص ۴۴۹ رياحين الشريعه، ج ۵، ص ۳۵)

189

لقب های معصومه(1)(ناسخ التواریخ ازندگانی حضرت امام موسى الكاظم)، ج ۳، ص ۶۸ ریاحین الشریعه، ج ۵، ص ۳۵؛ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۵۹) و کریمه اهل بیت(2)(کریمه اهل بیت، ص ۴۲۳ - ۱۴۵ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۷۲ - ۱۷۳) شفیعه محشر(3)(در زیارتنامه منسوب به آن حضرت آمده یا فاطمة اشفعي لي في الجنة» ...) نیز پس از شهادت ایشان عطا شد.

عالمه اهل بیت

عنوان عالمه برای شخصیتی همچون حضرت فاطمه معصومه ی امری بسیار روشن است. که در این قسمت به بعضی از دلایل مربوط به آن اشاره می کنیم. 

آن حضرت در کنار خانواده ای به سر می برد که مهد علم و دانش بود. پدری که صاحب امامت شیعیان و سرشار از اندوخته های علم الهی است و مادری چون نجمه خاتون بالا که در حوزه علمیه و آموزشی حضرت حمیده با همسر امام صادق (مادر امام هفتم) به فراگیری علوم الهی پرداخت(4).(اصول کافی، ج ۱، ص ۲۷۷؛ بحار الانوار، ج ۲۸، ص ۶؛ المناقب، ج ۱، ص ۲۶۶ امام صادق امله در مقام والای همسرش می فرماید: حميدة مصفاة من الادناس كسبيكة الذهب، ما زالت الأملاك تحرسها حتى أديت التى كرامة من الله لي و الحجة من بعدی، حمیده مانند شمش طلای خالص از ناپاکی ها و نا خالصی ها پاک است فرشتگان او را همواره نگهداری کردند تا به من رسیده به خاطر کرامتی که خدا نسبت به من و حجت پس از من امام کاظم عليه السلام عنایت فرمود.) از دلایل علاقه حضرت حمیده و ترغیب ایشان به انتخاب عروس خویش، همین بود(۵).(اعلام الوری ص ۳۰۲ - (حمیده همسر حضرت امام صادق علیه یکی از اساتید مجامع علمی بانوان در عصر آن امام بود. وی در حوزه آموزشی خویش با نجمه آشنا شد. نجمه علوم اسلامی را از ایشان فرا می گرفت و نشانه های عقل و هوشیاری و ایمان در رفتار و سیره عملی وی مشهود بود. حمیده گوید: روزی که نجمه به خانه ما راه یافت پیامبر اکرم می تواند را در عالم خواب دیدم که به من فرمود: ای حمیده ا نجمه را به پسرت موسی الکاظم الله ببخش و همسر او کن و...)

برادر او امام رضا نیز امام معصوم و مشهور به عالم اهل بیت بودند.

فاطمه معصومه از چنین خانواده پر فضل و علم برخاسته و دارای جایگاه ویژه علمی است(۶).(هجرت کریمه، ص ۹۱ - (دختران امام هفتم الله طبق نقل تاریخ عموماً فقيه دانشمند، محدث، پاکدامن، پارسا پرهیزگار بودند.در نقل دیگر آمده دختران امام هر یک عالمه هایی بودند که با نقل روایات مستند و احادیث در مورد فضایل امام على و عاشورا و ... در استمرار ولایت و . و معرفی امام زمان خویش ساعی و کوشا بودند.)

190

در این قسمت به چند نمونه از مراتب علمی آن حضرت اشاره می کنیم:

1. محدثه آل طاها(1)(اعلام النساء للمؤمنات، ص ۵۷۷ نگرشی بر زیارتنامه حضرت فاطمه معصومه، ص ۲۲)

حضرت از راویان احادیث اهل بیت به ویژه از برادر گرامی اش امام رضا و پدر بزرگوارش امام موسی الکاظم بودند(2).(مسند فاطمه معصومه، ص ۳۳ جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۷۲ مفاهیم حدیثی روایاتی که از حضرت فاطمه معصومه با نقل شده حاوی معانی زیر می باشد: وصایت امیر المؤمنين علي بن ابيطالب ،تثبیت جایگاه غدیر در فرهنگ تشیع، هشدار به جامعه شیعی از فراموشی غدیر خم، موقعیت امام علی عالی نسبت به پیامبر اسلام، برابری، دوستی خاندان عصمت و طهارت با شهادت در راه خدا)

بسیاری از احادیث به جای مانده از آن حضرت، مسند(3)(مسند حدیثی است که آن را به گوینده وی استاد دهند (فرهنگ معین) می باشد. و در اصطلاح حدیث بدان معنا است که تمامی راویان آن تا معصوم ذکر شده است(4).(جامع المقال، ص ۱۴ مسند فاطمه معصومه ص ۱۱۶ مسند در اصطلاح درایة الحدیث مقابل مرسل و متعلق به کار می رود و آن عبارت است از حدیثی که تمامی راویان آن تا معصوم ذکر شده باشد.) 

روایات فاطمیات روایات نقل شده فرزندان ائمه معصومین به نام فاطمه است که گاه تا شش واسطه از حضرت فاطمه زهرا نقل شده است(۵).(عوالم العلوم و المعارف، ج ۲۱ ص ۳۵۲ تا ۳۵۴ المدير، ج ۱، ص ۱۹۷ اعلام النساء للمؤمنات، ص ۵۷۷؛ المأة منقبه ص ۹۱ احقاق الحق، ج ۶ ص ۲۸۲؛ اسنى المطالب، ص ۴۹ آثار الحجه، ج ۱، ص ۹۰۸) بحار الانوار، ج ۶۵، ص ۷۶) 

حدیث غدیر، حدیث معراج منزلت و فضایل شیعیان حدیث دوستی آل محمد، از جمله احادیث و روایاتی است که از آن بانوی عالم محدثه را و یه نقل شده است(۶).(مسند فاطمه معصومه ص ۲۷ در این کتاب این احادیث در پنج روایت آمده)

الف حدیث غدیر

این حدیث شریف را علامه امینی در کتاب گرانسنگ خود الغدیر» از طریق ۱۱۰ نفر از صحابه و

191

۸۴ نفر از تابعین نقل کرده و نیز آورده که ۳۶۰ نفر از علمای اهل سنت از قرن دوم تا قرن چهاردهم این حدیث نبوی را در کتب خود نقل کرده اند بسیاری از محققان نیز درباره حدیث غدیر کتاب مستقل نگاشته اند(1).(هديه معصومیه، ص ۲۰) 

در این حدیث حضرت فاطمه معصومه ای به شش واسطه از حضرت فاطمه زهراء و ایشان نیز از رسول خدا نقل فرمود:

.... عن فاطمة بنت رسول الله صلى الله عليه و آله و رضى عنها قالت:

أنسيتم قول رسول الله - صلى الله علیه و آله ، یوم غدیرخم: «من كنت مولاه فعلی مولاه(2)»(الغدير، ج ۱، ص ۱۱۹۶ عوالم العلوم والمعارف، ج ۲۱، ص ۳۵۴؛ اسنى المطالب، ص ۴۹؛ ملحقات احقاق الحق، ج ۲۱. ص ۲۶ اعلام النساء للمؤمنات، ص ۵۷۸ مسند فاطمه معصومه، ص ۶۳) و قوله - صلى الله عليه و آله: «انت بمنزلة هارون من موسى الا انه لانبی بعدی(3)»(همان مدارک در کتاب غاية المرام، ج ۲، ص ۲۳ تا ۱۴۳ - درباره جمله رسول خدا الله درباره امام على الله ... انت بمنزلة هارون... شرح و تفسیر بسیار شده)

ب حدیث منزلت و فضایل شیعیان(۴)(بحار الانوار ، ج ۶۵، ص ۷۶ - ۱۷۷ عوالم ، ج ۲۱ ص ۳۵۲، حدیث ۱ مسند فاطمه معصومه، ص ۶۶) 

در این حدیث حضرت فاطمه معصومه ای به شش واسطه از حضرت فاطمه زهرا و ایشان نیز از رسول خدا نه این حدیث را نقل فرمود.

.... عن فاطمة بنت رسول الله صلى الله عليه و آله - قالت:

سمعت رسول الله يقول : لما اسرى بي الى السماء دخلت الجنة فاذا انا بقصر من درة بيضاء مجوفه و عليها باب مكلل بالدر والياقوت و على الباب ستر فرفعت رأسي فاذا مكتوب على الباب لا اله الا الله محمد رسول الله، على ولى القوم و اذا مكتوب على الستر بخ بخ من مثل شيعة على فدخلته فاذا انا بقصر من عقيق احمر مجوف و عليه باب من فضة مكلل بالزبرجد الاخضر واذا على الباب ستر فرفعت رأسى فاذا مكتوب على الباب محمد رسول الله على وصى المصطفى» و اذا على الستر مكتوب بشر شيعة على بطيب المولد فدخلته فاذا انا بقصر من زمرد اخضر مجوف لم أر احسن منه و عليه باب من ياقوته حمراء مكلله باللؤلؤ و على

191

الباب ستر فرفعت رأسي فاذا مكتوب على الستر شيعة على هم الفائزون فقلت: حبيبي جبرئيل لمن هذا ؟ فقال: يا محمد ! لابن عمك و وصيك على بن ابي طالب يحشر الناس كلهم يوم القيامة حفاة عراة الا شيعة على و يدعى الناس باسماء امهاتهم ما خلا شيعة على فانهم يدعون باسماء آبائهم.

فقلت حبيبي جبرئيل وكيف ذاك؟ قال: لأنهم أحبوا علياً فطاب مولدهم(1).(بحار الانوار، ج ۶۵ ص ۷۶ - ۷۷ : مسند فاطمة الزهراء، ص ۵۱۸ - ۵۱۹ عوالم العلوم و المعارف، ج ۲۱، ص ۳۵۳ فوائد الرضويه، ج ۱، ص ۶۰ - ۱۶۱ سفينة البحار، ج ۱، ص ۷۲۹: اعلام النساء للمؤمنات، ص ۵۷۸؛ مسند فاطمة معصومه، ص ۶۶)

ج حدیث دوستی آل محمد 

در این حدیث نیز حضرت فاطمه معصومه با شش واسطه از حضرت فاطمه زهرا و ایشان نیز از رسول خدالله این حدیث را نقل فرمود.

.... عن فاطمة بنت رسول الله - صلى الله عليه و آله - قالت:

قال رسول الله - صلى الله عليه و آله:

الا من مات على حب آل محمد مات شهيداً (2)(عوالم العلوم و المعارف، ج ۲۱، ص ۳۵۵؛ آثار الحجه، ج ۱، ص ۸-۱۹ مسند فاطمه معصومه، ص ۶۴)

۲ تأیید پدر

تأیید افتاء و اجتهاد و علم آن حضرت از جانب پدر بزرگوارش امام هفتم له حاکی از مراتب بسیار بالای علمی اوست.

جلوه زیبای آن در پاسخ به افتاء و پرسشهای علمی شیعیانی که از راههای دور به مدینه مراجعه کردند بود.

شیعیان مذکور که اهل قم بودند - هنگامی به بیت امام در مدینه مراجعه می کنند که امام هفتم و همچنین امام رضا حضور نداشتند. آنها قصد برگشت داشتند که حضرت فاطمه معصومه وقتی از اهداف آنها باخبر شدند به همه پرسشهای علمی آنان پاسخ دادند(3).(با توجه به اینکه امام هفتم در سال ۱۸۳ ه. ق به شهادت رسیدند هنگام شهادت پدر حضرت معصومه به حدود ده سال سن داشتند . در نتیجه این اتفاق در سنین قبل از ده سالگی بوده که همین عظمت علمی آن حضرت را به اثبات می رساند که می تواند پاسخ پرسش علمی شیعیان را بدهد و از جانب پدر نیز مورد تأیید قرار گیرد.) از

193

این رو همگی با دست پر از مدینه بازگشتند. در مسیر بازگشت شیعیان به امام هفتم برخوردند. امام وقتی از قضایای فوق باخبر شدند و آن پاسخ ها را ملاحظه کردند فرمودند:

فداها ابوها و تمام پرسشها را تأیید نمودند(۱).(كشف اللئالي - به نقل از کریمه اهل بیت ص ۱۵۳ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۶۶ جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه ص ۲۷ این خبر را آیت اله مستنبط از نسخه خطی کشف التالی که در کتابخانه شوشتری های نجف اشرف موجود است و تألیف محقق صالح بن عرندس - قرن ۹ هجری - است. نقل نمود.)

تصریح امام رضا

تصریح امام رضا در اثبات جلالت قدر آنحضرت در ابعاد مختلف که در زیارتنامه بدان اشاره شد. بخشی از کمالات علمی و فضایل اخلاقی ایشان را می رساند: «فأنّ لك عند الله شأناً من الشأن(2).»(جمله ای از زیارتنامه حضرت معصومه)

تصریح علمای رجال

به تصریح علمای رجال در میان اولاد حضرت امام موسی الکاظم بعد از امام رضا کسی در فضیلت همسنگ حضرت معصومه نیست(۳).(تواريخ النبي والآل، ص ۶۵ - به نقل از در حریم حضرت معصومه ص ۴ بارگاه فاطمه معصومه، ص ۲۹)

نقل ها

در نقل های مختلف که در ذکر فضایل آن حضرت آمده به این فضیلت بلند ایشان اشاره شده 

طبق نقل تاریخ دختران امام هفتم عموماً فقیه دانشمند، محدث، پاکدامن، پارسا و پرهیزگار بودند(4).(هجرت کریمه، ص ۹۱) ولی آن حضرت گل سرسبد این بوستان بوده است.

در ماهنامه مبلغان آمده:

حضرت معصومه عالمه ای است بلند مرتبه و محدثه ای است بزرگوار که رجال علوم حدیث بدون هیچ درنگی احادیث و روایات رسیده از آن حضرت را قبول داشته و به آن استناد می نمایند(۵).(ماهنامه مبلغان، شماره ۳۷، ص ۹)

ای روح محبت که به قم قائمه ای                               یادآور زهد و عصمت فاطمه ای

معصومه ای و خواهر محبوب رضا                               او عالم اهل بیت و تو عالمه ای

194

عابده

عبادت و راز و نیاز توام با عشق و معرفت حضرت فاطمه معصومه از نجواهای پرسوز و گداز و تسبیح و نماز سرشار از خشوع هفده روزه ای هوید است که در واپسین روزهای عمر شریفش در قم با آنها قرین بود(1).(سفينة البحار، ج ۷، ص ۱۲۴) آن حضرت با تأسی از پدر(2)(جلاء العيون، ص ۱۹۰۱ منظرة عبادات شبانه روزی امام هفتم در هنگام حبس) و مادر بزرگوارش(3)،(جلاء العيون، ص ۱۹۲۶ عيون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۲۷ سفرنامه عشق، ص ۱۳۶ حضرت نجمه با بسیار پرهیزکار و اهل عبادت بود) اوقات بسیاری از شبانه روز را به مناجات پرشور و حال و سجده و رکوع در برابر ذات احدیث اختصاص می داد. این ایام کوتاه نمونه ای از یک عمر عبودیت و انس عاشقانه با معبود و دل بریدن از ما سوی الله بود: دليل الحب ایثار المحبوب على ما سواه(4)»(مصباح الشریعه، باب ۵۶، ص ۱۱۹)

منظره عبادت ایشان همچون مناظر روشن عبادتهای حضرت فاطمه زهرا و حضرت مریم است.

شده بنیاد این کاخ منور                         به پاس دختر موسی بن جعفر

عبادتگاه معصومه است اینجا                کز اینجا قم شرافت یافت دیگر(۵)(مجموعه مقالات، ج ۱، ص ۳۷۸)

فاطمه معصومه با زن نمونه ای برای زنان مؤمن پرهیزکار ،عابد، پاکیزه، نیکوکار، اهل رکوع، سجده صالح اهل توبه و جوانان به شمار می آید. او این صفت را از جده اش صدیقه طاهره پاره تن پیامبر به ارث برده است(۶).(گوهر قم، ص ۱۳۷)

بانوان فاطمی و خاندان نبوت و رسالت و امامت همگی بر این سیره پایدار بودند.

صديقه

حضرت فاطمه معصومه در بین علمای دین منصف به وصف «صدیقه» است(۷).(زبدة التصانيف، ص ۴۴۹)

روایاتی که از طریق این محدثه آل طاها به دست ما رسیده و هر کدام گنجینه ای گرانبها از جواهر زیبنده ولایت است گواه آشکاری بر صدق لسان آن حضرت میباشد(1).(مجموعه مقالات، ج ۱، ص ۳۹۲)

مقام عصمت

عصمت دارای ابعاد مختلف و مراتب متفاوتی است برترین و بالاترین مراتب آن را چهارده معصوم دارند و مراتب پایین تر آن را دیگران از جمله پیامبران و فرشتگان دارا هستند. 

بعضی از افراد در حد عصمت به مراتب عبودیت خدا رسیدند که از جمله آنان جناب سلمان فارسی(2)،(محدث نوری در کتاب نفس الرحمان پس از نقل روایات و توضیحات سلمان را در ردیف صاحبان عصمت قرار داده) نفس الرحمان، ص ٣١) حضرت ابالفضل(3)،(مرحوم مقرم دلایل عصمت حضرت ابالفضل الله را در کتاب «العباس» گرد آورده) العباس، ص ۱۲۹ تا ۱۳۳) حضرت علی اکبر(4)،(مرحوم مقدم دلایل عصمت حضرت علی اکبر الله را در کتاب «علی الاکبر» گرد آورده) علی الاکبر، ص ۴۳) حضرت زینب(5)(مرحوم نقدی در کتاب زینب الکبری مطالبی را در این باره بیان کرده زینب الكبرى، ص ۳۳ - ۳۶) و حضرت معصومه هستند.

گروهی از علمای شیعه قائل به عصمت نواب اربعه نیز هستند(۶).(پرواز روح، ص ۵۲ به نقل از زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۳۴)

حضرت فاطمه معصومه ای از جانب امام رضا به «معصومه» لقب یافت.

مقام عصمت مقام والایی است که آن حضرت به دو دلیل بدان معروف و مشهور شد: 

یکم آنکه ما بر اساس روایات معتقدیم که معصوم را جز معصوم غسل و کفن و دفن نمی نماید(7).(ر.ک: بحار الانوار، ج ۲۷، ص ۲۹۱ : فاطمة الزهراء از ولادت تا شهادت، ص ۲۰۶؛ صدیقه شهیده، زهرا، ص ۱۲۰۵ عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۶۰۳ ۱ جلاء العیون، ص ۹۴۸) از قرائنی که بیانگر مقام عصمت ایشان میباشد حضور دو سوار نقاب دار از عالم غیب هنگام دفن آن حضرت و به عهده گرفتن این امر است(۸).(تاریخ قم، ص ۲۱۴؛ بحار الانوار، ج ۴۸، ص ۲۹۰ و ج ۵۷، ص ۲۱۹، ج ۴۹؛ سفينة البحار، ج ۲، ص ۳۷۶؛ مستدرك سفينة البحار، ج ۸، ص ۲۵۷ ... به احتمال زیاد آن دو سوار نقاب دار باید دو امام معصوم زمان، امام رضا و امام جواد باشند)

196

دوم: تصريح امام معصوم :

امام رضا طی روایتی درباره مقام والای آن حضرت فرمودند:

من زار المعصومه بقم، كمن زارنی(1)(ناسخ التواريخ، ج ۳، ص ۱۶۸ ریاحین الشریعه، ج ۵، ص ۳۵ : زبدة التصانيف، ص ۲۴۹ عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۲۷۱)

هر کس فاطمه معصومه ها را در قم زیارت کند مانند کسی است که مرا زیارت کرده است.

امام رضا در این روایت خواهرش را با لقب «معصومه» نام بردند. 

فاطمه معصومه نهال خاندان عصمت و طهارت است و در دامان امامت پرورش یافته و در پرتو آیه تطهیر رشد نموده و به مقام قرب الهی رسیده و به صفت (معصومه) شهره خاص و عام گردیده است. 

در میان دختران امام هفتم له تنها فاطمه کبری - به معصومه شهرت یافته بود(2).(رياحين الشريعه، ج ۵، ص ۱۳۵ هجرت کریمه، ص ۹۳ درباره مقام عصمت حضرت فاطمه معصومه علیه مباحث بسیار خوبی در کتاب زندگانی کریمه اهل بیت نوشته محقق گرانقدر حجة الاسلام علی اکبر مهدی پور، آمده که مخاطبان بزرگوار را به کتاب مذکور ارجاع میدهیم راک کتاب زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۲۹ تا ۴۱) 

سوم اگر بخواهیم کلمه «معصومه» را در جای دیگر جست و جو کنیم، در زیارت سرور زنان عالم حضرت فاطمه زهران آمده است:

..... صل على البتول الطاهرة الصديقة المعصومة ...(3)».(مفاتيح الجنان، زیارت حضرت زهراء)

در این زیارت به لفظ «معصومه اشاره شده است و شاید حضرت امام رضائی نیز بدون دلیل اشاره به آن نکرده باشد. چرا که حضرت فاطمه زهرا نا معصومند و حضرت فاطمه معصومه نیز تالی تلو معصوم هستند.

تالی معصوم (نائبة الامام)

هر چند که در زیارتنامه مأثور از طرف امام رضا به شأن معصومه، برای خواهرش تصریح شده، علاوه بر آن در روایات دیگر که از امام صادق و امام موسی الکاظم و نیز امام جواد صادر شده به این مقام او اشاره رفته است.

197

ارزش و جایگاه رفیع آن حضرت به عنوان یادگار خاندان عصمت - که عنوان حرم همه اهل بیت را در روایت امام صادق ویژه خود گردانید - بهترین دلیل بر عظمت آن بانوی نمونه اسلام است و به راستی نشانی از آن مزار پنهانی (حضرت زهران) است. 

محکم ترین دلیل برای شناسایی مقام معنوی آن حضرت، وصف ائمه است. 

در بین امام زادگان به ویژه اولاد مستقیم امام هفتم زیارت ایشان توجه ائمه معصومین را به خود جلب کرده است و..... اینها همه نشان از مقام والای آن حضرت دارد.

کریمه اهل بیت

کریم و کریمه یعنی بخشنده سخی و صاحب کرم و در اصطلاح به کسی گویند که بیش از انتظار سائل به او عطا کند. 

مشتاقان حریم فاطمه معصومه در ستایش از آن حضرت لقب «کریمه اهل بیت را در حق ایشان به کار میبرند. البته بر اساس رؤیای صادقه یکی از بزرگان این لقب از طرف اهل بیت عصمت و طهارت بدیشان اطلاق شده است.

داستان توسل نشابه گرانقدر، والد مرحوم آیت الله العظمی نجفی مرعشی ( = مرحوم آیت الله سید محمود مرعشی نجفی - متوفای (۱۳۳۸ ق) در حاجت مشخص شدن قبر شریف حضرت زهران که از طرف ائمه معصومین یا به حرم حضرت فاطمه معصومه نشان یافتند به همین لقب بود که

«علیک بكريمة اهل البيت(1)»(زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۴۱ - ۴۲: حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۷۲ - ۱۷۳)

کنیه آن حضرت

از جمله کنیه های حضرت فاطمه معصومه ای که در زیارتنامه ایشان نیز آمده عبارتند از:

بنت رسول الله : بنت فاطمة و خديجه : بنت امير المؤمنين : بنت الحسن و الحسين بنت ولى الله بنت موسی بن جعفر ؛ اخت ولى الله : عمة ولى الله(2).(زیارتنامه حضرت معصومه)

198

1. بنت رسول الله ﷺ [پاره تن رسول خدا]

پیامبر گرامی اسلام فرمودند:

فاطمه، پاره تن من است(1).(بحار الانوار، ج ۲۳، ص ۲۳ باب ۱۳ ج ۳۷، ص ۶۸ الطرائف، ج ۱، ص ۱۲۶۲ العمده ص ۱۳۸۴ نهج الحق، ص ۱۳۶۲ شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج ۱۶، ص ۱۲۷۳ الصراط المستقيم، ج ۳، ص ۱۲؛ الصوارم المهرقه، ص ۱۱۴۷ عوالي اللألى، ج ۴، ص ۱۹۳ مسند احمد حنبل، ج ۴، ص ۳۲۳-۳۲۸)

صریح و روشن است که اولاد حضرت فاطمه پاره تن آن بانوی بزرگوارند. بنابراین اولاد آن بانو به واسطه ایشان پاره تن پیامبر اعظم محسوب می شوند(2).(رشفة الصادي، باب ۴، ص ۱۵۱... فاطمة بضعة منى و معلوم أن أولادها بضعة منها فيكونون بواسطتها بضعة منه صلى الله عليه و آله و سلم) چنانچه در جمله ای از زیارتنامه آن حضرت هم می گوییم:

السلام عليك يا بنت رسول الله السلام عليك يا بنت فاطمة.

امیر مؤمنان علی درباره شجره رسول خدا می فرماید: 

کرامت نبوت از سوی خداوند سبحان نصیب محمد الله شد او را از نیکوترین خاندان ها و عزیزترین دودمانها برگزید. شجره ای که پیامبرانش را از آن آشکار نموده بود و امینان وحی خود را از آن انتخاب کرده بود.

خاندان او بهترین خاندانها و اهل بیتش نیکوترین اهل بیت هاست. شجره او که بهترین شجره هاست در حرم و در بستان مجد و شرف بالیده است(۳).(نهج البلاغة - ترجمه مرحوم محمد دشتی - خطبه ۹۴، ص ۱۲۵ .... حتى افضت كرامة الله إلى محمد فأخرجه من أفضل المعادن منيناً واعز الأرومات مغرباً من الشجرة التي صدع منها انبيائه و انتخب منها أمنائه عترته خير العتر و اسرته خبر الأسر و شجرته خير الشجر ...)

این عباس از قول رسول خدا نقل می کند که آن حضرت فرمود:

..... انا شجرة وفاطمة حملها و على لقاحها و الحسن والحسين ثمرها و المحبون لاهل بیتی و رقهاهم في الجنة حقا حقا(4)»(رشفة الصادي، ص ۴۴)

199

بنت فاطمه و خدیجه دختر مادر

آمدن نام فاطمه ه در ابتدای این جمله از زیارتنامه شاید به سبب شأن و مقام والای آن حضرت در میان زنان عالم است. به همین دلیل ایشان را «سيدة نساء العالمین(1)»(بحار الانوار، ج ۲۸، ص ۳۷ باب ۲: وج ۴۳، ص ۳۷ باب .... و اما ابنتي فاطمة، فانها سيدة نساء العالمين من الأولين والآخرين) می نامند. ضمن اینکه تقدم نام فاطمه بر خدیجه در زیارات و دعاها نیز پیشینه دارد(2).(نگرشی بر زیارتنامه حضرت فاطمه معصومه، ص ۹۱، به طور مثال در زیارت بالای سر حضرت ابا عبد الله الحسین) 

بنت فاطمه - یعنی فاطمه معصومه ها از این منزلت برخوردار است که فرزند سیده و سرور زنان عالمیان و از نسل پاک و مطهر اوست. 

بنت خدیجه نیز همین معنا را دارد که حضرت خدیجه ای مادر عصمة الله الأعظم، فاطمه زهرا است و نواده او نیز همچون فرزند اختصاص به مادر دارد. و انتساب نواده به جده اعظم همچون حضرت خدیجه ای مقام و رتبه دیگر حضرت فاطمه معصومه می باشد.

حضرت فاطمه معصومه با نمره و عصاره و خلاصه پدران و مادران بزرگوار خویش است که در این جمله انتساب به مادر شده و با بنت فاطمة و خدیجه خطاب گردید.

بنت امير المؤمنین [دختر ولایت]

بنت امیرالمؤمنین یعنی اینکه حضرت فاطمه معصومه پاره تن امیر المؤمنين على بن ابی طالب عالی است.

او دختر ولایت است او دختر امیر مؤمنان است. دوستداران و ولایتمداران او شيعة على بن ابی طالبند.

در محاورات عرفی پدر و مادر به فرزندان فرزندانشان دختر و پسر خطاب می نمایند مثلاً پدر بزرگ به نوه خود میگوید پسر عزیزم یا دختر نازنینم......

در زیارتنامه آن حضرت چندین بار عبارت بنت رسول الله بنت فاطمه و خديجه بنت امير المؤمنين بنت الحسن والحسين بنت ولی الله .... آمده است.

200

این عبارات عبارات انسان کامل و قرآن ناطق(1)(زیارتنامه مأثور از امام رضا یا در حق خواهرش) است که به مراتب، والاتر از محاورات عرف عامه است.

بنت الحسن و الحسين

امام رضا در زیارتنامه ای که در شأن حضرت فاطمه معصومه آورده جمله السلام عليك يا بنت الحسن و الحسین را ذکر کرده است(2).(بحار الانوار، ج ۹۹، باب ۱، حکایت ۴، ص ۲۶۶) به دلیل آنکه حضرت فاطمة معصومه از طرف مادر به امام حسن مجتبی متصل و از طرف پدر به امام حسین متصل بوده است.

این شرافتی است که برای خود امام رضا الله نیز هست. بلکه این شرافت برای هشت امام هست. بدین صورت که از امام محمد باقر الله تا امام زمان حضرت مهدی - عجل الله تعالى فرجه - از این فیض بهره مندند توضیح آنکه امام محمد باقر الله نوه دختری امام حسن عليه است چون مادرش فاطمه بنت الحسن است(۳).(امام سجاد با دختر عمویش فاطمه بنت الحسن ازدواج کرده بنابر این هشت امام معصوم دیگر ما از جانب مادر به امام حسن و از جانب پدر به امام حسین علیه متصل می شوند : جلاء العیون، ص ۸۵۰)

بنت ولى الله [دختر عصمت]

حضرت فاطمه معصومه به پدر بزرگوارش امام موسی کاظم و اجداد پاک و مطهرش که همه معصوم می باشند، منتسب است.

این جمله نیز پس از امام هفتم به طور عام برای امام صادق امام باقر امام سجاد امام حسین امام حسن امام علی و پیامبر بزرگ اسلام می باشد.

بنت موسى بن جعفر [یادگار پدر]

بنت موسى بن جعفر ، یعنی اینکه حضرت فاطمه معصومه دختر و یادگار هفتمین امام معصوم می باشد.

او امانت اهل بیت الام است. او ودیعه الهی برای ایران و ایرانیان به ویژه برای اهل قم است.

201

امام رضا در ابتدای روایت مربوط به زیارتنامه آن حضرت به سعد اشعری قمی فرمود: ای سعد نزد شما از ما قبری به امانت هست....(1).(بحار الانوار، ج ۹۹، ص ۲۶۶ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۷۶ زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۱۲۱) 

اینکه حضرت فاطمه معصومه امانت خاندان عصمت و طهارت لام در ایران است. شکی نیست ایرانیان غیور هر چه قدر احترام و تعظیم این بارگاه را بیشتر حفظ کنند بر شرافت و عزت خویش افزوده اند که براستی تاکنون این گونه بوده است.

اخت ولی الله [خواهر معصوم]

منظور و مراد از اخت ولی الله برادر بزرگوارش امام رضا است. این جمله در این زیارت فقط به آن امام همام نسبت داده می شود.

این منزلت و مقامی برای حضرت فاطمه معصومه است.

حضرت فاطمه معصومه افتخار خواهری ولایت و همجواری امامت را یافته است. خواهری که مادر ثانی و انیس و جلیس برادر است. او همر از امام است. او منبع مستور و مکتوم ولایت است. مؤید کلام ما سخن امام هشتم است که فرمود:

من زار المعصومه بقم كمن زارني(2)(زبدة التصانيف، ص ۴۴۹ ، ناسخ التواريخ، ج ۳، ص ۱۶۸ ریاحین الشریعه، ج ۵، ص ۳۵)

عمة ولى الله مورد احترام چهار امام

عمه ولي الله، منزلت و مقام والایی است. مراد از ولی الله در اینجا برادرزاده بزرگوار آن حضرت یعنی امام جواد الله میباشد. ضمن اینکه آن حضرت به طور عام، عمه سایر امامان پس از حضرت امام جواد الله یعنی امام هادی امام حسن عسکری الله امام زمان - ارواح العالمين له الفدا و نوادگان همه این ائمه ی است.

شرافت نسبی حضرت فاطمه معصومه

امام رضا در زیارتنامه به شرافت نسبی حضرت فاطمه معصومه ای و نسبت او با چهارده معصوم با اشاره فرموده است. این موارد عبارتند از:

202

نواده رسول خدا و امامان معصوم تا امام صادق 

نواده فاطمه زهرا .

دختر امام موسى الكاظم .

۴. خواهر امام رضا .

عمه امام جواد امام هادی امام حسن عسکری و امام زمان .

بنابر این شرافت نسبی آن حضرت نسبت به پیامبر و اهل بیت مطهرش بدین ترتیب است که

۱ نواده پیامبر خاتم

نواده حضرت زهرا(1).(و نواده ام المؤمنين خديجه)

نواده شش امام معصوم .

فرزند امام معصوم .

د. خواهر امام معصوم .

عمه چهار امام معصوم له.

برگزیده خاندان موسوی

حضرت امام موسی الکاظم الله صاحب چندین دختر بودند. طبق بعضی از نقل ها امام بیش از سی فرزند دختر داشته است که بعضی از آنها دارای فضیلت و مقام می باشند. مثل: فاطمه صغری مشهور به بی بی هیبت که در شهر باکو آذربایجان شوروی مدفون است یا فاطمه اخری ملقب به فاطمه طاهره که در رشت مدفون است یا فاطمه وسطی که در اصفهان مدفون است؛ یا حکیمه که ناظر ولادت امام جواد ه بوده است و... ولی از همه آنها مهم تر و شریف تر و گرامی و بزرگوارتر حضرت فاطمه معصومه ای است که ما در این مجموعه به بسیاری از اوصاف برجسته و پسندیده ایشان اشاره کردیم.

حضرت فاطمه معصومه حتی در مقایسه با فرزندان ذکور امام هفتم به جز امام رضا که معصوم و برگزیده خداست هیچ یک از دیگر فرزندان امام - بالاتر و والاتر از ایشان نیستند.

203

دوشیزه مطهره

به شهادت تاریخ حضرت فاطمه معصومه دوشیزه ای است که هرگز ازدواج نکرد؛ چون برای او همسری هم شان و شوهری کفو پیدا نمی شد(1).(منتهی الامال، ج ۲، ص ۴۳۳) صفت باکره بودن برای او دائمی است. 

به بیان امام خمینی - قدس سره - حضرت فاطمه زیور دوشیزدگان عالم می باشد: 

این است آن نور کر تجلی قدرت                              داد به دوشیزگان هستی زیور(۲)(دیوان امام، ص ۲۵۴)

غریبه اهل بیت

در میان اهل بیت عصمت و طهارت آنها که به غریب بودن اشتهار دارند بدان منظور است که آثار غربت بر وجود آنها چیره شده است و مورد ظلم واقع شدند. 

غریب، یعنی کسی که از وطن خویش دور شده است(3).(فرهنگ عمید (متوسط)، ص ۸۸۶) نیز به معنای کسی است که یار و یاوری ندارد؛ به ویژه آنکه در غربت هم جان سپارد. 

سيد الشهداء به غریب کربلا اشتهار دارد؛ چون از دیار خویش جدا شده و در سرزمین غربت به دست یزیدیان به خاک و خون کشیده شده و به شهادت رسیده است. پنج تن از امامان معصوم ما نیز از سرزمین خویش (مدینه) دور افتادند و بر اثر ظلم حاکمان مستکبر زمان عمر خود را در سرزمین غربت سپری کردند؛ امام موسی کاظم عليه امام رضا، امام جواد امام هادی امام حسن عسگری از آن جمله اند؛ در بین همه آنان، تنها امام رضا به غريب الغرباء یعنی غریب ترین غریبان از همه غریب تر، مشهور شد(4).(سفرنامه عشق، ص ۱۲۸ تا ۱۵۰) 

اسرای کربلا، به ویژه قافله سالار اسیران یعنی امام سجاد له و حضرت زینب در اوج غربت، پس از واقعه خونین کربلا به سوی کوفه و شام روانه شدند. 

حضرت زینب اه نیز غریبه بود. اما پس از ایشان اگر عنوان غریبه ای برای یکی از بانوان اهل بیت بالا داشته باشیم چه کسی را غریب تر از حضرت فاطمه معصومه له می توانیم

204

بیابیم که همچون برادر غریب الغربایش امام رضا در اطاعت و تبعیت از ولایت او، آواره شهرها و بیابانها شده و سرانجام در شهر ساوه مسموم گشته و در شهر قم به شهادت رسیده است. 

اوج واقعی این غربت هنگامی بر اذهان متبادر میشود که بدانیم او در فراق برادر جان سپرده است. همانطور که یکی از خصوصیات اشتهار غریب الغربایی امام رضا را دوری از خواهر و یا عدم حضور خواهر در کنار برادر بر می شمارند(1).(همان، ص ۱۵۰)

مظلومه اهل بیت

در زیارت حضرت فاطمه زهران به جمله ای می رسیم که در آن آمده:

السلام عليك ايتها المظلومة المغصوبة

یعنی آنکه حضرت فاطمه مورد ظلم عظیم قرار گرفت حضرت فاطمه معصومه نیز مورد ستم دشمنان قرار گرفت چرا که حاکمان مستکبر عباسی اعم از هارون و مأمون او را سالها از محضر پدر و برادر خویش محروم نمودند. این ظلم ادامه داشت تا آنجا که وقتی آهنگ سفر به سوی برادر خویش نمود در بین راه نیز بر کاروان همراه او حمله بردند و همه اهل کاروان را قتل عام نمودند و حضرت معصومه را نیز مسموم کردند و به شهادت رساندند.

مقام صابره

زندگی کوتاه حضرت فاطمه معصومه ی سرشار از دردها و رنج ها و حوادث اندوهگین است. کمتر بانویی با سن و سال حضرتش تاب و تحمل آن را دارد. از جمله این حوادث عبارتند از:

اسارت پدر

از دست دادن پدر در ده سالگی شاهد شهادت پدر بودن)

زندگی در غربت مدینه

شاهد تبعید شدن و به اسارت بردن برادر

هجرت غریبانه به سوی برادر

205

مورد تهاجم قرار گرفتن کاروان و شاهد صحنه شهادت برادران و برادر زادگان بودن

مسمومیت به دست زن یهودیه 

هجرت به قم و به سر بردن در غربت و بیماری

رحلت و شهادت دور از برادر در غربت

آن بانو با همه این شداند و سختی ها صبر و شکیبایی پیشه کرده و یقین داشت، هر امری که از ناحیه خداوند متعال صادر میشود و آن چه خداوند بندگانش را بدان مبتلا می سازد، از جمله گرفتاری یا گشایش بیماری یا شفا و هر چیز مطلوب یا نامطلوب بر طبق حکمت و مصلحت الهی صادر میشود. بدین سبب به قضا و قدر الهی خشنود بود و سینه اش جایگاه حکمت های الهی شد(1).(فاطمه بنت موسى الكاظم (گوهر قم)، ص ۷۵)

مقام شفاعت

یکی از اعتقادات شیعه مسئله «شفاعت است که در دهها آیه کریمه قرآن مجید(2)(شفاعت در قرآن در ۲۵ آیه آمده و نیز افزون بر سی مرتبه مشتقات آن در قرآن تکرار شده است. (المعجم المفهرس قرآن الكريم، واژه شفع) و صدها روایت پیامبر و اهل بیت عصمت و طهارت بدان اشاره شد.

مقام شفاعت موهبتی است الهی که خدای متعال به آنان که روحشان به جلوه قدسی مزین است عنایت میکند. بر اساس روایات عالی ترین مرتبه آن مقام محمود است که پیامبر اعظم له در روز قیامت در آن مقام طلوع میکند و آبشار نور شفاعت را از آن مطلع بر امت جاری می گرداند(3).(الميزان، ج ۱ ص ۱۷۶ - ۱۱۷۷ قم در عصر حضور ائمه و غیبت صغری، ص ۹۲)

شفاعت صاحبان شفاعت در طول هم است. رسول خدا اولین و آخرین را شفاعت می کند. ائمه شیعیان خود را با خود تحت شفاعت رسول خدا له قرار می دهند تا با شفاعت ایشان داخل بهشت شوند و امامزادگان نیز زائران و دوستان خود را به نزد امام زمان خود می برند تا شفاعت شوند. بنابراین با سلسله مراتب همه تحت شفاعت رسول خدا امير المؤمنين فاطمه زهرا و ائمه قرار می گیرند.

206

دایره شفاعت 

رسول خدا له شامل تمام مستحقان شفاعت امت و حتی امت های قبل و تمام خلایق میگردد. دایره شفاعت حضرت زهرا شامل شیعیان واقعی و علاوه بر آنها محبان و دوستان دریه اش و هر آشنایی هر چند با واسطه میشود در حالی که وسعت شفاعت حضرت معصومه از فاطمه زهرا محدود تر است و فقط شیعیان و زوار خود را شفاعت می کند از این رو شفاعت آن دو وقتی در طول هم قرار میگیرد آن شبهه رفع می شود(1).(مجموعه مقالات، ج ۱، ص ۱۱۴) 

در بین بانوان دو تن از خاندان رسالت از شفاعت گسترده ای برخوردارند، یکی حضرت فاطمه زهرا(2)(اخبار الدول و آثار الأول، ص ۱۸۸... جعل الله مهر فاطمة الزهراء شفاعة المذنبين من امه ابنها ...) : بحار الانوار، ج ۴۳ ص ۱۱۰۵ امالی طوسی، ج ۲، ص ۲۸۰ ( عن أبي عبد الله ان الله تعالى أمهر فاطمة عليها السلام، ربع الدنيا فريعها لها، و امهرها الجنة والنار تدخل اعدائها النار و تدخل أولياءها الجنة وهي صديقة الكبرى، و على معرفتها دارت القرون الأول) و دیگری حضرت فاطمه معصومه است. 

دایره شفاعت برای افراد به تناسب عظمت روحی و گستردگی مسئولیت آنهاست. نتیجه اینکه شفاعت حضرت معصومه برای همه شیعیان و در مراتب بهشت حتمی است و این امر از عظمت روحی و میزان تقرب و آبرو و شأن او در نزد خدا و رسول خدا له حکایت می کند(۳).(مجموعه مقالات، ج ۱، ص ۱۱۶) 

شفاعت تمام شیعه یعنی واسطه بودن فاطمه معصومه بین شیعیان و ائمه اطهار(4)(مجموعه مقالات، ج ۱، ص ۱۱۶) 

شفاعت حضرت فاطمه معصومه ای به سبب اتصال به بیت ولایت به قدری گسترده است که امام رضا آن را در ردیف شفاعت و کرامت معصومین ذکر می فرمایند:

السلام عليك عرف الله بيننا وبينكم في الجنة و حشرنا في زمرتكم و اوردنا حوض نبيكم وسقانا بكأس جدكم من يد على بن ابي طالب....

در شفاعت آن حضرت همین پس که دو امام معصوم به این امر اشاره فرمودند:

. امام صادق الله در ذیل روایتی درباره آن حضرت فرمودند:

.... فاطمة بنت موسى تدخل بشفاعتها شيعتنا الجنة بأجمعهم ... با شفاعت او همه شیعیان ما وارد بهشت میشوند(۵).(تاریخ قم، ص ۲۱۵؛ ناسخ التواريخ، ج ۳، ص ۱۷۰ مجالس المؤمنين، ج ۱، ص ۱۸۳ مستدرك الوسائل، ج ۱۰، ص ۲۰۶)

207

امام رضا که متن زیارتنامه حضرت فاطمه معصومه را انشاء فرموده، در قسمتی از این زیارتنامه به مسئله شفاعت ایشان اشاره فرموده اند

.... يا فاطمة اشفعي لى فى الجنة؛ ای فاطمه معصومه در بهشت برای ما شفاعت کن(1).(بحار الانوار، ج ۹۹، ص ۲۶۶ (چاپ بیروت)

بنابراین آن حضرت شفیعه محشر هستند.

بهره مندی از شفاعت

شفاعت شافعان حقیقی که در اخبار و روایات بدان اشاره شده شامل کسانی است که در زمره رهروان طريق اهل بیت باشند حب اهل بیت در بسیاری از مواقف قبر و قیامت نجات بخش انسان است.

در روایتی از رسول مکرم اسلام نقل شده:

حب اهل بيتى نافع في سبعة مواطن اهو الهن عظيمة عند الوفات و في القبر و عند النشور و عند الكتاب وعند الحساب و عند الميزان و عند الصراط(2).(همان، ج ۷، ص ۲۴۸) 

محبت اهل بیت من در هفت محل که ترس و حراسشان بزرگ است، نفع می رساند:

موقع مرگ در قبر موقع محشر نشر موقع (دادن) کتاب و نامه عمل، موقع وزن کردن اعمال، و موقع عبور از پل صراط

مظهر رحمت الهی

کسی که مقبره اش قبله حوائج مردم و برآورنده حوائج معنوی مردم است.

آستان مقدسی که به نام حضرت فاطمه معصومه در قم به عنوان دومین پایگاه معنوی شیعه در کشور ایران پس از آستان قدس رضوی پایگذاری شده بهترین جایگاه حضور دلهای مشتاق از سراسر کشور و بلکه از کشورهای مختلف اسلامی و غیره می باشد.

208

فصل دوم

سفر عشق

وداع با برادر تا هجرت به ایران و شهادت

وداع با مدینه

انگیزه هجرت آن حضرت و علویان

مسیر و مقصد حرکت

کارزار مقاتله

- ورود به قم، شهادت

209

210

وداع با برادر

هنگامی که امام رضا از مدینه به مرو تبعید شدند با خانواده و برادران و خواهران و فامیل و نیز با شیعیان و دوستدارانش در مدینه وداع نمودند امام با خواهر بزرگوارشان حضرت فاطمه معصومه بان و داع ویژه ای داشتند ما در این قسمت وداع برادر و خواهر را به زبان حال می نگاریم: 

برادر و خواهر ابتدا به کنار مزار و مرقد جد بزرگوارشان رسول خاتم له رفتند. سپس در کنار مزار جده مطهرشان حضرت زهرا و مزار اجداد دیگرشان در بقیع حاضر شدند. و با هم عهد بستند و وداع جانسوزی نمودند(1).(حديقة الرضويه، ص ۷۳ جلاء العيون، ص ۱۹۳۳ جوامع الحكم، ص ۱۱ جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، ص ۱۶) 

از مدینه به مقصد ایران وداع بکساله نمودند(2)(زندگانی کریمه اهل بیت ص ۱۲۳؛ زندگی نامه حضرت معصومه و تاریخچه قم، ص ۷۸) و داعشان در مدینه و فراقشان همراه با وصال در خراسان و قم بود. چنین مقرر شده بود که طبق فرموده نبی مکرم اسلام الله برادر در خراسان (طوس)(3)(عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۶۲۸ امالی صدوق، ص ۱۶۳ جلاء العیون ص ۱۹۳۱ زندگانی امام علی بن موسی الرضاء ص ۶۹ ۱ رسول خدا ناله فرمود باره ای از تن من در زمین خراسان مدفون خواهد شد. هر مؤمنی که او را زیارت کند. البته بهشت او را واجب میشود و بدنش بر آتش جهنم حرام گردد) و به سخن امام صادق له خواهر در قم به شهادت رسید(4).(بحار الانوار، ج ۶۰ ص ۲۱۶ (چاپ تهران) .... و ان لنا حرماً و هو بلدة قم، ستدفن فيها امرأة من أولادي تسعى فاطمة)

این وداع جانگاه وداع جانسوز برادر و خواهری از خیمه گاه تا تل زینبیه در روز عاشورا را تداعی می کند.

211

ارتباط عاطفی این خواهر و برادر به آن خواهر و برادر مشابه است و تنها فرقشان این است که در وداع کربلا برادر قبل از خواهر فدا میشود و یکسال دیگر خواهر باید فراق برادر را تا رساندن پیام و نهضت او تحمل کند؛ ولی در وداع مدینه، فراق، فراق مکانی (خراسان) است. خواهر باید پیام رسان نهضت مظلومیت برادر پس از یکسال از مدینه تا قم باشد و در آنجا قبل از وصال برادر فدای او شود. 

فاصله این دو برادر و خواهر قم تا مشهد بین الحرمین ما ایرانی هاست

فاطمه قرن دوم

مدینه همان جایی است که در شرایط عدم حضور ولی الله و امام معصوم، بانویی گرانقدر چون حضرت فاطمه معصومه محل رجوع و جوابگویی مسائل شرعی و فتاوای شیعیان است؛ نمونه آن که پیش از این آمده - سخن شیرین پدر بزرگوارش امام هفتم الان است که در شأن او فرمود «فداها ابوها»(1).(كشف اللتالي، صالح بن عرندس حلی به نقل از حضرت معصومه چشمه جوشان کوثر، ص ۲۰) 

این سخن تداعی کننده سخن رسول خدا له نسبت به دخت گرامی اش حضرت فاطمه ای است که لقب ام ابیها به ایشان دادند(2).(صديقه شهیده زهرا، ص ۳۳) و بارها در شأن او فرمودند: فداها ابوها(3).(بحار الانوار، ج ۲۳، ص ۸۶-۸۸) 

مدینه جایگاه وداع است و مزار ام الائمه باید پنهان بماند(4).(دلائل الائمه، ص ۴۴؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج ۳، ص ۳۶۳؛ بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۱۹۲ : روضة الواعظین، ص ۱۵۱ فاطمة الزهراء، ص ۲۴۴ فرهنگ جامع سخنان امام حسین، ص ۱۳۷ ترجمه بیت الاحزان ارنجها و فریادهای فاطمه ص ۲۲۹) ولی فاطمه قرن دوم هجری. باید حرم داشته باشد و مزارش میعادگاه عاشقان و مشتاقان اهل بیت شود و بارگاهش مشتاقان دیدار قبر دختر پیغمبر را التیام بخشد:

آن قبر که در مدینه شد گم                             پیدا شده در مدینه قم

212

مروری بر تاریخ و مسیر حرکت امام رضا

طبق نقل تاریخ امام رضا ۲۵ ذیقعده سال ۲۰۱ ق از مدینه به سمت مرو حرکت کردند(1).(مستدرك سفينة البحار، ج ۸، ص ۱۵۵۶... و فيه خروج الرضاعالية من المدينة إلى مروا ٫ تقویم شیعه، ص ۲۷۶) امام به طرف مکه حرکت کردند و فرزندشان امام جواد را که آن زمان کمتر از شش سال داشتند تا مکه به همراه بردند(2).(بحار الانوار، ج ۴۹، باب ۱۰، ص ۱۲۰، ج ۱۶ جلاء العیون، ص ۱۹۳۵ حديقة الرضویه، ص ۷۳-۷۴ : سفر نامه عشق، ص 64) شاید دلیل آنکه امام در ابتدای حرکت به سمت مرو، به مکه رفتند. گزاردن حج باشد و یا عمره 

در نقل دیگر آغاز حرکت و هجرت امام از مدینه به سوی مرو نیمه ماه محرم سال ۲۰۱ ق ذکر شده است(3).(بحر الانساب، به نقل از جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، ص ۱۵.... وداع امام با مرقد رسول اکرم که در شب نکشنبه پانزدهم محرم می باشد) که در این نقل نیز به عزیمت امام به مکه اشاره شد(۴).(با توجه به نقل تاریخ در بسیاری از کتب که امام قبل از عزیمت از مدینه به سوی مرو به مکه رفتند، این امر به دو صورت امکان دارد: 1.اینکه قبل از رسیدن پیک مخصوص مأمون، امام حج را برگزار کرده بود. 2. اینکه امام به همراه مأموران مخصوص مأمون ابتدا به مکه رفته سپس به جانب مرو حرکت کرده اند .. نتیجه اینکه اگر تاریخ پانزدهم محرم ۲۰۱ هجری برای وداع امام از مدینه و حرکت به سوی مرو درست باشد که در نقل آمده با به دو صورت امکان پذیر می باشد. یکم - اینکه امام تازه از مراسم حج تمتع آن سال بازگشته. دوم اینکه امام همراه مأموران مأمون به قصد عمره رفته باشد. بنابر این احتمال اول صحیح تر به نظر می رسد، چون مکه در مسیر انحرافی حرکت امام به سوی مرو قرار دارد، یعنی امام از مراسم حج تمتع آن سال بازگشته بود که پانزدهم محرم مدینه را به قصد مرو ترک نمودند چنانچه تاریخ ۲۵ ذیقعده سال ۲۰۱ هجری برای وداع امام از مدینه و حرکت به سوی مرو صحیح باشد که در نقل آمده. نتیجه گرفته می شود با توجه به ایام حج (ذیقعده - ذیحجه) امام آن سال را قصد حج تمنع نمودند و ابتدا به مکه رفته و حج گذاشتند و در این سفر برابر نقلهایی که آمده فرزندشان جواد الائمه ای نیز با ایشان همراه بودند. پس از آن به سوی مرو حرکت کردند که این امر نیز دو صورت دارد با به مدینه بازگشتند و از آنجا به سوی مرو رفتند یا دیگر به مدینه نیامده و از مسیر دیگری به سوی مرو رفتند .) 

پس از مکه امام راه عراق را در پیش گرفتند. بعضی از شهرهای بزرگی که مسیر کاروان همراه امام بود عبارتند از(۵):(جوامع الحكم، ص ۱۱ : زندگی ائمه، ص ۲۳۴)

213

قادسیه، بصره، نباح ،اهواز رامهرمز اصطخر فارس یزد طبس، کاشمر، نیشابور، ده سرخ، سناباد، طوس، سرخس، مرو.

امام در مرکز حکومت مأمون قرار گرفت و با اصرار مأمون مجبور به پذیرش ولایتعهدی شد(1).(ينابيع المودة، ص ۳۸۴) خودداری امام و اصرار مأمون دو ماه به طول کشید(2)(غاية الاختصار، ص ۱۶۷ جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، می ۳۴) و در نهایت امام در ششم ماه مبارک رمضان سال ۲۰۱ ق به این سمت منصوب شدند(3).(تتمه المنتهى، ج ۳۳۷؛ مستدرك سفينة البحار، ج ۴، ص ۱۹۵ تقویم شیعه، ص ۲۲۷) سکه طلا به نام مبارک امام زدند(4)(تتمة المنتهى، ص ۳۳۷ تقویم شیعه، ص ۲۲۷) و بنا به نقلی مردم در این روز با حضرت به ولایت عهدی بیعت نمودند(۵).(مسار الشيعه، ص ۲۲ نفائح العلام، ص ۱۱۴۶ تقویم شیعه، ص ۲۲۷)

مدینه بعد از احضار و تبعید امام رضا

زندگی برای بنی هاشم که بیشتر از خاندان موسوی و امام کاظم بودند، پس از اینکه امام هشتم ه از این سرزمین رفتند بسیار سخت شد و این امر دو دلیل خاص داشت:

یکم آنکه از فراغ امام و مولای خویش ناراحت بودند.

دوم آنکه فشار عوامل بنی عباس بر بنی هاشم بیشتر شد.

از دلایلی که بنی هاشم به ویژه فرزندان امام موسی الکاظم ه از مدینه هجرت کردند فشار بیش از حد دشمنان اهل بیت ها بود که پس از شهادت امام رضا بر شدت آن افزوده شد. امام جواده پس از مدتی به بغداد فرا خوانده شد و امام هادی و امام حسن عسگری نیز در سرزمین عراق زیستند و دیگر به مدینه بازنگشتند تا به شهادت رسیدند. 

حضرت فاطمه معصومه با نامه ای از جانب برادر بزرگوارش امام رضا لایه برای هجرت به ایران دریافت نمودند فشار روحی عدم حضور امام در مدینه و ظلم و ستم عوامل بنی عباس در آنجا نیز بسیار شده بود. همچنین آن حضرت میدانست اگر به این هجرت اقدام نکند، شاید دیگر نتواند برادرش را ببیند؛ چون امام هنگام سفر فرمودند از این سفر باز نمی گردند...(6).(مسند امام رضا، ج ۱، ص ۵۲ جلاء العیون، ص ۱۹۳۴... اني لا ارجع اليكم)

214

حمایت از ولایت راز عظمت زنان نمونه عالم

در بین مردان بسیاری کامل شده اند اما عده کمی از زنان به کمال رسیدند.

آیت الله شهید دستغیب در این باره می فرماید:

مقصود از مرتبه کمال همان نهایت ایمان است(1).(صدیقه کبری فاطمه زهرا، ص ۱۳۳ سوگنامه فاطمیه، ص ۵۹)

ایشان درباره چهار زنی که به مرتبه کمال رسیدند به طور مشروح سخن گفته که ما به رسم امانت و بهره برداری از آنها آن سخنان را بدون دخل و تصرف ذکر می کنیم(2).(همان مدارک) 

آسیه زن فرعون که خدای تعالی در چند جای قرآن مجید او را به نیکی یاد فرموده امام صادق اله می فرماید از اول خلقت تا زمان فرعون زنی مثل او یافت نگردید. یک چشم به هم زدن کافر نشد. این همان زنی است که مانع کشته شدن موسی گردید در وقتی که گهواره اش را از روی نیل گرفته اند.

و قالت امرأة فرعون قرة عين لي و لك لا تقتلوه ...(3)».(سوره قصص (۲۸) آیه ۹ ازن فرعون گفت: این کودک را نکشید که نور دیده من و توست)

همین مخدره بود که تا سی سال به موسی الله خدمت کرد و پس از دعوت آن حضرت، اولین کسی بود که به او ایمان آورد و عاقبت هم فرعون او را چهار میخ کشیده و زنده زنده پوست از تنش کند خدا هم در عوض پاداش خوبی به او عطا فرموده در روایت است که در قیامت از جمله زوجات رسول الله است.

۲ دوم از زنهایی که به مرتبه کمال رسیدند مریم ، دختر عمران و مادر عيسى است که بیش از بیست جای قرآن خدای تعالی او را به جلالت قدر یاد فرموده، «مریم» به معنای عابده است. زکریا در بیت المقدس برایش غرفه ای معین کرده بود که همیشه در آنجا عبادت می کرد. مریم پاک بود به طوری که عادت زنانه نمیشد و به همین جهت او را «بتول کرد و به قدری به واسطه این بچه دچار زخم زبان و شماتت گردید که آرزوی مرگ می کرد. می گفتند. وقتی که سیزده سال از سنش گذشت روح القدس بر او دمیده و به امر خدا حمل پیدا

«قالت يا ليتني مت قبل هذا وكنت نسياً منسياً(4)»(سوره مریم (۱۹) آیه ۲۳ ای کاش من از این پیش مرده بودم و از صفحه عالم به کلی نامم فراموش شده بود)

215

حضرت عیسی یه پس از دفن مادر روح مادرش را دید. گفت: 

آیا تمنایی در قلب تو هست؟ گفت آری ای کاش در دنیا بودم و شب سردی بر درگاه خدا به عبادت به سر می بردم و روز بلندی در تابستان گرم روزه می گذراندم. 

سوم از آنها که افضل از آنها آن دو است خدیجه زوجه رسول خداه است. در شرافت این زن همین بس که اولین زنی است که به پیامبر اسلام ایمان آورده و در راه او و دین او تمام دارایی اش را خرج کرد ثروتش از اینجا معلوم میشود که هشتاد هزار شتر مال التجاره اش را حمل میکردند و تمام این اموال را فدای پیغمبر له و مسلمین کرد. در حدیث شریف از رسول خدا منقول است که فرمود: در شب معراج، پس از آنکه از سدرة المنتهی خواستم برگردم با جبرئیل و داع کردم عرض کرد وقتی برگشتید به روزگار، سلام مرا به خدیجه برسانید. 

غرض، عظمت شان خدیجه است که خدای تعالی و جبرئیل بزرگترین ملک مقرب به او سلام می رسانند.... تا خدیجه علی زنده بود پیامبر به احترام او عیال اختیار نکرد. 

در جلالت آن مخدره همین بس که ثروت وی را برابر با شمشیر امام علی اله در خدمت به اسلام و اعلای کلمة الله شمرده اند(1).(فاطمة الزهرا و ترفى عمد، ص ۱۱۲ ( ما قام الاسلام الا بسيف على و يتروه خديجه)

چهارم از کاملین در بین زنها فاطمه زهران است. شأن آن حضرت بالاتر از آن است که بتوان فکر کرد تا چه رسد به اینکه بیان نمود هر کس هر چه بگوید در حد فهم و ادراک خویش میباشد. شاهد بزرگی زهرا همان حدیث متفق علیه بین شیعه و سنی است که در وقت رحلت پیامبر ه از همه بیشتر گریان بود. رسول خدا نه او را نزد خود طلبید و انجوایی با او کرد زهران شاد گردید. پس از رحلت رسول خدا نه از آن حضرت سؤال کردند که آن روز به تو چه فرمود که غمناک بودی و شاد شدی؟ فرمود: بشار تم داد که از همه اهل بیت زودتر به من ملحق میشوی من خوشحال شدم. ایشان می فرماید فکر کنید ببینید زهر الله جوان است هجده سال بیشتر ندارد صحیح و سالم است. با این حال چقدر مشتاق مرگ است. این نیست مگر آن مقام شامخ روحانی که لازمه ولایت است که در پیامبر به : قرآن مجید می فرماید:

216

«ان زعمتم انكم اولياء الله من دون الناس فتمنوا الموت ان كنتم صادقين(1)»(سوره جمعه (۶۲۱) آیه .... اگر می بندارید که دوستان خدایید به مردم پس آرزوی مرگ کنید اگر راست می گویید!)

تو که ادعای ولایت داری اگر راست میگویی چون مرگ موجب لقای خدای تعالی است. پس طلب مرگ کن این شاهد است بر مقام ولایت زهرا 

از امام صادق روایت است که فرمود: اگر حالت طوری است که اگر الان مرگت برسد، راضی و خوشحال هستی حمد کن خدای را بر توفیقش(2).»(صدیقه کبری فاطمه زهراء، ص ۳۳)

اگر بخواهیم نام زنهای نمونه دیگری را که به مرتبه کمال رسیدند. ببریم چنین بر می شماریم 

۱ حضرت زینب دختر فاطمه زهرا و امیر المؤمنین علی بن ابیطالب از دیگر زنهای نمونه است.

حضرت زینب همچون حضرت خدیجه حامی و مدافع ولایت بوده اند. همچنانکه درباره حضرت خدیجه بسیاری از مورخین عامه گفته اند:

و كانت سيدتنا خديجة من اجمل نساء القريش و اعقلها، وكانت تسمى بمليكة العرب و العرف بسيدة البطحاء(3)»(خصایص رینیه، ص ۶۲)

حضرت زینب با هم از حیث صورت و هم از جهت سیرت شباهت به جده خود داشته حضرت خدیجه انیس و مونس پیغمبر که بوده این مظلومه هم یار و غمخوار حسین الله دردهای حسینی بوده حضرت خدیجه برای استحکام دین مبین از تمام اموال خود بوده است. حضرت خدیجه مایه تسلی حضرت نبوی بوده این مخدره مایه تسکین گذشت. این مخدره هم برای ابقای دین از تمام اموال خود حتی از قناع مقنعه و روسری سر و گوشواره و اولاد خود صرف نظر نمود(4).(همان)

حضرت زینب ا ملقب به نائبة الزهراء نیز میباشد. چرا که او نیابت داشته از طرف مادر خود که از هر حیث در مقام نیابت ایستادگی نموده برای حفظ و نگهداری برادر و تحمل آن همه مصیبات و زحمات که به واسطه آن صبر و شکیبایی دین را نگهداری نموده، نایب شده

217

در حفظ و نگهداری خانواده محمدی الله در احتجاج نمودن با خصم در کوفه و شام برای اثبات حقیقت و ....(1).(همان، ص ۹۱)

یا در جایی که امام سجاد الله بعد از خطبه معروف ایشان در کوفه درباره او فرمودند:

يا عمه انت بحمد الله عالمة غير معلمه و فهمة غير مفهمة(2).(بحار الانوار، ج ۲۵، ص ۱۶۲)

ای عمه تو بحمد الله دانشمندی هستی که هیچ استادی ندیده ای و انسان فهمیده ای هستی که کسی چیزی به تو تفهیم نکرده است. 

2. حضرت فاطمه معصومه از زنان نمونه و به کمال رسیده دختر بزرگ امام هفتم و خواهر امام رضا می باشد.

شهرت عظمت و کرامت قدر ایشان از نظر ائمه معصومین و نیز در نزد علماء، محدثان مورخان و به طور کل جهان اسلام آنقدر والا است که نور آن بر همه آفاق تابیدن دارد و شعاع آن همه جا را فرا گرفته.

چون این مجموعه به طور کامل درباره شخصیت وجودی ایشان می باشد ما دیگر در این قسمت توضیح بیشتری نمیدهیم فقط به یک نکته اشاره می نماییم و آن اینکه آن حضرت مدافع و پشتیبان و حامی ولایت بود و به همین دلیل هجرت را برگزید تا در حمایت و دفاع از ولایت امر امام هشتم ای از مدینه راهی مرو شود و در همین مسیر جان مقدس خویش را فدای ولایت و تقدیم امام مفترض الطاعه خویش کرد همراه با کاروان ولایی که متشکل از برادران و برادر زادگان و اقربایش بود در مقابله خونین و نابرابر عاملان حکومت غاصب عباسی تا سرحد جان مقاومت نموده و در این راه به وصال معبود خویش رسید و پیکر نحیف از عبادت و بیمار از زهر دشمنانش در دیار قم به یادگار به ودیعت نهاده شد.

بانوان نمونه دیگر

در تاریخ اسلام بانوان بزرگ و معروف دیگری هم داریم که نمونه بودند و تاریخ نام آنان را ثبت نموده است(3).(ر.ك رياحين الشريعه، تألیف شیخ ذبیح الله محلاتی) همسران مادران فرزندان و اقربای پیامبران الهی و امامان معصوم لیلا مثل:

218

هاجر، مادر اسماعیل نبی ساره مادر اسحاق نبی همسران ابراهيم خليل الله آمنه مادر رسول خدا فاطمه بنت اسد مادر امیر المؤمنین شهربانو همسر امام حسين  فاطمة بنت الحسن، همسر امام سجاد ام فروه مادر امام صادق ام حمیده مادر امام موسی الکاظم نجمه خاتون مادر امام رضا نرجس خاتون مادر امام زمان عجل الله تعالى فرجه - ام کلثوم دختر امیر المؤمنین سکینه دختر امام حسین حکیمه دختر امام جواد و... که این بانوان محترم صاحب مقام های والای معنوی و مقرب نزد خدای تعالی بودند.

سرور زنان عالم

به حتم افضل و اشرف بانوان جهان از اولین و آخرین حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهران است. این واقعیت نزد ما شیعیان تردید نمی پذیرد علاوه بر اینکه خداوند در سوره هل اتی و سوره های کوثر و قدر در شأن آن بانوی نمونه آیاتی نازل فرموده است. 

در اخبار و روایات نیز به عنوان سيدة نساء العالمین اشاره فراوانی شده چنانچه پیامبر اعظم درباره ایشان فرموده است:

و اما ابنتي فاطمة فانها سيدة نساء العالمين من الأولين والآخرين

و اما دخترم فاطمه پس اوست سرور تمام زنان عالمیان از اولین تا آخرین(1).(بحار الانوار، ج ۲۸، ص ۳۷ باب ۱۲ و ج ۴۳، ص ۳۷ باب ۷)

علل مهاجرت سادات علوی به ایران

این مهاجران را به چهار گروه می توان تقسیم نمود(۲):(دائرة المعارف تشیع، ج ۲، ص ۳۹۲) 

۱ ساداتی که از ظلم و ستم امویان وارد ایران شدند؛

۲ ساداتی که پس از ولایت عهدی امام هشتم ای به ایران آمدند؛

ساداتی که پس از شکست در یاری اولاد علی در قیام بر ضد امویان و عباسیان به ایران گریختند؛

219

۴ ساداتی که در زمان حکومت علویان در طبرستان مازندران وارد ایران شدند. 

از دلایلی که باعث شد امام زادگان علوی به ایران مهاجرت نمایند. استقبال مردم از این عزیزان بود چرا که اکثر مردم شهرها و روستاها با بی مهری و ستم اجتماعی حاکمان ظالم روبرو بودند و این بزرگواران با رفتار و گفتار و حسن خلقی که در تمام امور با خود داشتند به خوبی در قلوب مردم نفوذ کردند. 

تاریخ نگار معاصر، حجة الاسلام رسول جعفریان از قول ابن اسفندیار در تاریخ طبرستان می گوید:

هر وقت ساداتی را که به نواحی ایشان نشسته بودند میدیدند زهد و علم و ورع ایشان را اعتقاد میکردند و میگفتند آنچه سیرت مسلمانی است با سادات است(۱).(از طلوع طاهریان تا غروب خوارزمشاهیان، ص ۱۹۸ هجرت کریمه، ص ۸۳)

مهاجرت های پس از تبعید امام رضا

مدینة النبی از سال یکم هجرت تا هنگام زندانی شدن امام کاظم محل سکونت دائمی آل رسول به شمار می آمد(۲).(جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۵۸)

ولی بعد از زندانی شدن امام هفتم در بغداد و نیز تبعید اجباری امام رضا به ایران محل سکونت آل رسول الله از مدینه به عراق و ایران منتقل شد.

انگیزه های هجرت حضرت فاطمه معصومه

دلایل هجرت حضرت را میتوان به طور خلاصه چنین برشمرد:

۱ عدم تحمل دوری از امام و مقتدای خویش که برادرش نیز بود؛

تبلیغ رسالت رضوی و اعلام مظلومیت امام و آشکار نمودن چهره نفاق عباسیان؛

اعتراض به عملکرد حکومت نامشروع حاکمان عباسی؛

امیدوار به اثرگذاری هجرت به ویژه هجرت به صورت جمعی

220

5. تبعیت و اطاعت از امام و برادر خویش که او را به ایران فرا خواند؛ 

اعتراض به ظلم و جور و شدت فشار حاکمان بنی عباس در مدینه پس از تبعید امام 

انجام وظیفه و تکلیف الهی و بیداری اذهان جامعه نسبت به امامت و ولایت 

تقویت و انسجام شیعیان ایران که کانونهای شیعی را شکل دادند و حضور در میان آنان 

آگاهی نسبت به وقایع آینده به ویژه روایات پدر و جد اطهرش درباره قم و بانویی که باید در آنجا مقیم شود؛ رضایت به تقدیر و قضای الهی) 

۱۰. آسوده بودن آن حضرت به واسطه دو شیزه بودن آن حضرت در قید ازدواج و شوهر نبودند تا مانعی برای هجرت باشد.

هجرت به ایران

در تاریخ زندگانی امام رضا الله می خوانیم که مأمون عباسی در سال ۲۰۱ هجری قمری امام هشتم را از مدینه برای حضور در مرو به اجبار طلبید از این رو مأموران امنیتی خویش را به مدینه فرستاد و امام را تحت الحفظ به مرو آوردند(۱).(جلاء العيون، ص ۱۹۳۳ جوامع الحكم، ص ١٠ تذكرة جامع الأنساب، ص ۱۷: حضرت معصومه چشمه جوشان کوتر ص ۳۴)

بعد از مسأله ولا یتعهدی حضرت برای بستگان خویش در مدینه و نیز برای خواهر بزرگوارش نامه ای نوشت و آنها را به خراسان دعوت کرد(۲).(تذكرة جامع الانساب، ص ۱۷؛ حضرت معصومه چشمه جوشان كوثر، ص ۳۴؛ من لا يحضره الخطيب، ج ۴، ص ۲۶۱ - به نقل از زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۱۴۲ حضرت برای خواهرش نامه ویژه ای نوشت و به غلام خویش دستور داد در هیچ منزلی توقف نکرده تا .....)

گروه بسیاری از امام زادگان و بستگان آنها که تعدادشان ۱۲۶۷۳ نفر می رسید (کاروان به دنبال کاروان به سوی خراسان حرکت نمودند(3).(تذكرة جامع الانساب، ص ۱۷: حضرت معصومه چشمه جوشان گوتر، ص ۳۲)

حضرت فاطمه معصومه ای نیز در میان کاروانی مشتکل از چهار صد نفر که بعضی از برادران آن حضرت نیز در آن حضور داشتند رهسپار ایران شدند(4).(زندگانی حضرت معصومه و تاریخچه قم، ص ۷۸)

221

مسیر حرکت کاروان

کاروان همراه حضرت فاطمه معصومه ای که متشکل از چهار صد نفر بودند فاصله مدینه تا قم را که حدود ۵۴ منزل بود طی کردند؛ در آن زمان به طور معمول فاصله دو منزل در یک روز طی می شد، یعنی هر روز یک منزل از این روی اگر توقف بیش از حد معمولی در بین راه صورت نمی گرفت، طی این مسافت به حدود دو ماه زمان نیاز داشت(۱).(جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۷۲) 

بنابراین با توجه به فاصله دو ماهه بین حرکت از مبدأ مدینه تا قم و با توجه به اینکه آن حضرت در ماه ربیع به قم رسیدند. حدود زمانی حرکت از مبدأ باید ماه محرم باشد. 

ترتیب منازل و راههایی که در قرون اولیه مورد استفاده مسلمانان بود در کتابهای جغرافیایی ثبت شده است. قدیم ترین جغرافی دانان این خرداد به قدامه» «یعقوبی» و «ابن رسته»(2)(ر.ک اغلاق النفيه) هستند که در قرن سوم هجری به تألیف کتب جغرافیایی و شناسایی جغرافیای جهان اسلام همت گمارده اند(۳).(جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ص ۱۳ - ۱۴: جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۵۲) 

مسیر حرکت کاروان حضرت فاطمه معصومه ای از مدینه تا بصره همان مسیر حرکت کاروان امام رضا بوده است(4).(جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه الله ، ص ۵۲ و ۵۶)

از مدینه تا بصره بیش از هجده مرحله و از مدینه تا کوفه بیش از بیست مرحله دارد(5)،(الاعلاق النفيسه، ص ۲۰۶ جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۵۶) و منزلگاه معدن نقره» منزلگاهی است نزدیک بصره که چند راه از جمله که راه کوفه و بصره به هم تلاقی می کند. بنابراین از مدینه تا معدن نقره مسیر مشترک آنان میباشد و از معدن نقره امام رضا الله راه نباح را در پیش گرفت و حضرت معصومه با به قادسیه رفت تا از مسیر کوفه به برادر بپیوندد(۶).(مسالک و ممالک ص ۱۹۰ جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۵۶)

منازل مسیر مدینه از راه کوفه و بغداد عبارتند از: 

مدینه، طرف، سفره، بطن النخل، مكحولين، حصین، عسیله، محدث، معدن نقره (محل تلاقی راه بصره، کوفه و مدینه حاجر، قروری(۷).(جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۵۲)

222

با توجه به اینکه مرقد مطهر امیر المؤمنین امام علی در زمان امام صادق و امام کاظم بر همگان آشکار شده بود به نظر می رسد حضرت فاطمه معصومه در گذر از شهر کوفه به زیارت مرقد مطهر امام علی رفته باشد نیز کربلا در مسیر راه کاروان از کوفه تا بغداد می باشد که احتمالاً از مقاصد اصلی این کاروان بوده است. همچنین بغداد در مسیر عبور حضرت بوده و به احتمال زیاد آن حضرت به زیارت مرقد پدر بزرگوارش حضرت باب الحوائج امام موسى الكاظم رفته باشد(1).(همان، ص ۵۸ - ۵۹) و شاید به همین منظور بود که این مسیر را برای عبور انتخاب کرده بود. تفاوت آشکار این سفر با سفر برادرش به ایران که اجباری و به صورت تبعیدی بود، سفر حضرت فاطمه معصومه اختیاری بوده و آن حضرت می توانسته در ضمن مسیر خود به زیارت مراقد امامان معصوم از جمله زیارت مرقد پدر بزرگوارش و امام حسین و امیر مؤمنان نیز نائل شود.

مهمترین شهرها و منازل ادامه مسیر راه از بغداد تا قم عبارت بوده اند از : 

بغداد، نهروان دیر ترمه دستکره جولاء خانقين قصر شیرین حلوان مای درواستان مرج القلعه، زبیدیه، خوش کارش قصر عمر قرماشین شبدیز دکان قصر اللصوص، خنداد همدان، بوز نجرد، طرزه، روده، سونقين، ساوه، قم(۲).(همان، ص ۶۰-۶۱)

با خبر شدن عاملان حکومتی از هجرت خواهر امام

مأمون در بین حاکمان بنی عباس از دانش و علم بالاتری برخودار بود، نقل روایتی از امیر المؤمنين علی الله درباره او نیز تأییدی بر آن است(3).(هجرت کریمه، من ۱۶۴ هفتمین ایشان از همه دانشمندتر است.) به هر حال مأمون تاریخ می دانست و مطمئناً از تاریخ کربلا و قیام سید الشهداء الله نیز با خبر بود و نیز از رسالتی که حضرت زینب پس از واقعه کربلا به دوش کشید که به رسوایی حکومت یزید و در نهایت انقراض بنی امیه.... انجامید آگاه بود. 

مأمون احساس کرد خاندان بنی هاشم از هم جدا نیستند و شاید همان بلا بر سر او بیاید و

223

این بار خواهر حضرت رضا حضرت فاطمه معصومه به این رسالت بپردازد. از این رو همان گونه که حرکتهای کاروانهای دیگر مدینه ای ها را بوسیله مأموران خویش زیر نظر داشته و دستور به سرکوبی آنان میداد نسبت به این کاروان نیز دستورهای ویژه صادر کرد. به ویژه اینکه این کاروان از مسیرهایی میگذشت که نسبت به مسیرهایی که امام رضا الله را آن جا بردند، تفاوت داشت مسیر کوفه کربلا ، بغداد، کرمانشاه، قم و.....

درگیری و کارزار کاروان

کاروان آن حضرت راه را منزل به منزل طی کرد تا به شهر ساوه رسید مأموران حکومتی که پیش از این از وضعیت کاروان و مقصد آن باخبر بودند به آ به آنان حمله ور شدند. جنگ سختی در گرفت که در نتیجه ۲۲ نفر از افراد این کاروان به شهادت رسیدند و گروهی متواری شدند و گروهی اسیر گشتند....(1).(قیام سادات علوی، ص ۱۶۰ - ۱۶۹؛ حياة السبت ص ١٠ وديعه آل محمد ص ۶ زندگانی کریمه اهل است، ص ۱۴۵ : زندگانی حضرت معصومه و تاریخچه هم ص ۱۷۸ در حریم حضرت معصومه، ص ۱۳)

تشکیک درباره واقعه درگیری

اخیرا در یکی از کتب منتشر شده به همت کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه الشام (مجموعه مقالات، جلد اول)(2)،(مجموعه مقالات جلد اول مقاله آقای سید عباس رفیعی پور علویجه، ص ۴۲۸ تا ۴۳۱) اصل قضیه درگیری و کشته شدن همراهان حضرت معصومه را بنا به دلایلی مورد تشکیک قرار داده است. ما در اینجا به مواردی که ایشان در آن مقاله اشاره کردند در حد لزوم پاسخ می دهیم

پرسش یکم

اشاره شد اساس حمله به کاروان همراه حضرت در ساوه و شهادت همراهانش از جمله فضل، جعفر، هادی قاسم زید و.... درست نیست و اگر صحیح بود دانشوران و محققانی همچون مؤلف کتاب تاریخ قم حسن بن محمد بن حسن قمی یا صاحب بحار الانوار (علامه محمد باقر مجلسی) یا مؤلف منتهى الامال (شیخ عباس قمی و دیگران در کتابهایشان می آوردند و نیز مرقد امام زادگان شهید را معرفی می کردند و ......

224

پاسخ به پرسش یکم اشاره نکردن دانشوران و محققانی همچون مؤلف کتاب تاریخ قم یا صاحب بحار الانوار یا مؤلف منتهى الامال (1)(صاحبان کتابهای تاریخ قم، بحار الانوار، منتهى الأمال - فقط چند صفحه از کتابشان را به زندگی حضرت اختصاص داده اند. محدث بزرگوار، شیخ عباس قمی صاحب کتاب منتهی الامال که زندگینامه چهارده معصوم ایلام را نگاشته، فقط یک صفحه را اختصاص به حضرت فاطمه معصومه داده پس چگونه میتوان انتظار داشت در همین مقدار هم به جوانبی از امر اشاره میشد که لازم به توضیحات بسیار بوده و می باشد......) دلیلی بر اتفاق نیفتادن واقعه نیست. شاید نظر آنها در ارائه تاریخ به اختصار نویسی بوده است یا شاید مسائل دیگری بوده که ما از آن بی اطلاعیم. 

در صورتی که بسیاری از محققان به این واقعه اشاره کرده اند و مرقد امام زادگان را نیز معرفی نموده اند.

معمولا محققان و دانشوران قدیمی به کلیات علوم و تاریخ و... می پرداختند و کمتر وارد جزئیات می شدند مگر آنکه ضرورتی ایجاد میشد ولی محققان و مؤلفان معاصر بیشتر وارد جزئیات شده اند ضمن اینکه به کلیات نیز توجه دارند گستردگی مؤلفان و کتب معاصر که معمولاً چندین برابر قدیم است دلیل خوبی بر مدعای ماست.

محققانی که به این واقعه اشاره کردند عبارتند از:

1. سید مرتضی مؤلف «بحر الانساب به خاطر وجود آرامگاههایی از فرزندان امام هفتم لا در شهر ساوه به واقعه حمله حرامیان بنی عباس به کاروان مدینه اشاره می کند(۲).(جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص 64)

میرزا محمد خان ملک مؤلف ریاض الانساب واقعه درگیری و وجود همراهان حضرت را که متشکل از برادران و برادر زادگانش بودند آورده است(3).(رياض الانساب، ص ۱۶۱ در حریم حضرت معصومه، ص ۱۳: حياة الست، ص ۵ - ۱۰) 

آیت الله علامه سید محمد علی روضاتی در کتاب جامع الانساب نیز به این واقعه اشاره نموده است(4).(جامع الانساب، ص ۵۶) 

علامه سید جعفر مرتضى مؤلف كتاب الحياة السياسية للإمام الرضا بدين واقعه اشاره نمود(۵).(الحياة السياسية للإمام الرضا، ص ۴۲۸)

225

د. محققانی دیگر نیز به واقعه درگیری و تهاجم اشاره کرده اند(1).(مسند فاطمه معصومه، ص ۵۲ جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۶۳ - ۱۶۴ حياة الست، ص ۱۱۰ خصائص السيدة فاطمة المعصومه ص ۲۰۶ تا ۲۱۰ حضرت معصومه چشمه جوشان کوثر ص ۳۴ - ۱۶۵ حضرت معصومه، فاطمه دوم ص ۱۵۱ فروغی از کولر ص ۳۴ هجرت کریمه، ص ۱۰۱ بارگاه فاطمه معصومه، تجلی گاه فاطمه زهرا، ص ۳۱ کریمه اهل بیت، ص ۱۷۵) 

محققانی که در کتابهایشان مرقد امام زادگان شهید را معرفی کردند عبارتند از:

۱. سيد مرتضى مؤلف بحر الانساب به وجود آرامگاههایی از فرزندان امام هفتم الله در ساوه اشاره می کند(۲).(جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۶۴)

حمد الله مستوفی مؤلف نزهة القلوب وقتی از شهر ساوه یاد میکند به یاد آوری مزارها و مشهدهای شهر پرداخته و به تربت امام زاده اسحاق اشاره می نماید(۳).(نزهة القلوب، ص ۶۳ جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۶۴) 

3. ابن عنبه، مؤلف عمدة الطالب نیز از امام زاده اسحاق به عنوان یکی از اولاد ذکور امام هفتم که نام وی در کتاب انساب آمده ذکر می نماید(4).(عمدة الطالب، ص ۱۹۷ جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۶۴) 

۴ و ۵ علی اکبر تشید، مؤلف کتاب قيام سادات علوی و نیز علامه سید محمد علی روضائی مؤلف كتاب جامع الانساب از مزاری در ده کیلومتری شهر ساوه به نام امام زاده هارون یاد می کنند که نامش در کتب انساب در ردیف پسران امام هفتم ذکر شده(5)(قیام سادات علوی، ص ۱۶۱ جامع الانساب، ص ۵۶ جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۶۵؛ نگارنده خود نیز از مرقد حضرت هارون بازدید به عمل آورده و مرقد ایشان را زیارت نموده ...) آنها در کتابهایشان اشاره به شهادت هارون توسط عمال مأمون نموده اند(۶).(همان مدارک)

۶ مزار امام زاده محمد از فرزندان امام هفتم در خاور شهر تفرش - در مسیر ساوه تا قم به عنوان مشهد امام زاده محمد می باشد(7).(سیری کوتاه در تاریخ نفرش و آشتیان، ص ۹۵ - ۹۶ جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۶۶) 

مزار امام زاده هادی فرزند امام هفتم در دهکده جمزقان در دهستان قاهان از بخش خلجستان - در مسیر ساوه تا قم(8)(همان مدارک، ص ۱۰۷ و ۶۶)

226

مزار امام زاده جعفر فرزند امام هفتم در دهکده مصفای گیو از روستاهای دهستان دستگرد(1)(همان مدارک، ص ۶۷ - ۱۰۹) - در مسیر ساوه تا قم.

مزار امام زاده زکریا بین دهکده عیسی آباد و میدانک در بخش خلجستان(2)(همان مدارک، ص ۱۰۹ و ۶۷) در مسیر ساوه تا قم.

۱۰. بقعه در بی بی در مرکز شهر تفرش واقع است. او خواهر حضرت معصومه بالا بود که نام اصلی اش مشخص نیست(3).(همان مدارک) در مسیر ساوه تا قم.

۱۱ همچنین نام امام زاده هایی به نام امامزاده احمد و قاسم از احفاد امام کاظم و نیز امام زاده مهدی از احفاد امام صادق در تفرش و آشتیان در مسیر ساوه تا قم نام برده شد(4).(جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۶۸) 

۱۲ مرقد مطهر حضرت فاطمه صغری که کودکی خردسال بود و در مسیر کاروان از دنیا رفت و در روستایی از توابع آشتیان به خاک سپرده شد(۵).(جغرافیای تاریخی هجرت حضرت فاطمه معصومه ص ۲۸ - ۱۶۸ سیمای آشتیان، ص ۹۸)

۱۳. میمونه - خواهر حضرت معصومه که در جوار حضرت دفن شده است(6).(جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه ص ۱۴۷ گنجینه آثار قم، ج ۱، ص ۳۸۹)

۱۴ خدیجه خاتون نزدیک مزار طیب و طاهر وفات یافت و در همان جا مدفون گردید(۷).(جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه ص ۴۸ تربت پاکان، ج ۲، ص ۱۷۱)

۱۵ سلطان موصلیه - خادمه آن حضرت نیز در نائین دفن شده است(۸).(جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۲۸)

۱۶ نگارنده خود از مسیر ساوه تا قم مرقد بیشتر امام زاده های فوق الاشاره را بازدید و زیارت نموده است. از جمله امام زاده هارون با فاصله ده کیلومتری از شهر ساوه امام زاده قاسم بعد از روستای اکبر آباد با فاصله پانزده کیلومتری از شهر ساوه) امام زاده سید اسحاق ابتدای ورودی شهر ساوه از قم امام زاده سید حمزه و امام زاده قاسم با فاصله پنج کیلومتری از شهر ساوه امام زاده یعقوب و امامزاده سید اسلام با فاصله دوازده کیلومتری از

227

شهر ساوه امامزاده ابراهیم روستای استوج و امام زاده صابر روستای دالستان، امام زاده عبد الله او جان امامزاده علی در فاصله حدود شانزده کیلومتری از شهر ساوه امامزاده سلیمان در فاصله بیست کیلومتری از شهر ساوه امام زاده دو دختران و امامزاده سید محمد. امام زاده علی اصغر، امامزاده سلیمان در روستای تاریخی آوه در فاصله ۴۵ کیلومتری از شهر ساوه امام زاده یحی بعد از روستای پستکان در فاصله پنجاه کیلومتری از ساوه و سی کیلومتری تا قم و.... مرقد امام زاده های دیگری که اهالی شهر ساوه و روستاهای اطراف آن تا قم از آن مزارها با خبرند. اکثر امام زاده های مذکور منسوب به امام هفتم می باشند.

پرسش دوم

اشاره شد که مهاجمان که ساوه ای بودند - چگونه متوجه شدند کاروان در حال عبور منتسب به موسی بن جعفر است و به ملاقات حضرت رضا می روند؟ و اگر هم فهمیدند چگونه جرأت کردند که به کاروان مهاجری حمله کنند که سرپرستی اش را خواهر ولیعهد مأمون به عهده دارد ؟!!

پاسخ پرسش دوم

مهاجمان، عامل حکومت بودند و سندی وجود ندارد که مهاجمان هم ساوه ای باشند. عاملان حکومت همانطور که با کاروان سید احمد بن موسی ال و برادرانش که به عنوان برادران وليعها مأمون بودند برخورد کردند و آنها را شناختند(1).(دلیل اینکه عاملان حکومت بنی عباس کاروان همراه شاه چراغ را شناختند این است که آنها به خاطر ایجاد تفرقه در بین کاروان، وفات امام رضا را شایع نمودند. شبهای پیشاور، ص ۱۱۵ - ۱۱۸) شناسایی کاروان در بیابانهایی که فاصله هر یک از منازل آن با دیگر منازل حدود یک روز راه می باشد چنان مشکل نیست و اگر بخواهیم با کاروانهای مسافرتی کنونی مقایسه کنیم صحیح نیست.

پرسش سوم

اشاره شد که اگر چنین اتفاقی می افتاد پس چرا نه از طرف مأمون و نه از ناحیه امام رضا و نه از طرف شیعیان قم هیچ عکس العمل و اعتراضی نشده است و مورخین مطلبی ضبط نکردند؟!

228

پاسخ پرسش سوم

عدم اعتراض مأمون یا حتی امام دلیلی بر واقع نشدن این حادثه نیست چرا که بسیاری از این اتفاقات که در جای جای حرکت مسیر کاروانها به سمت خراسان رخ می داد نه تنها اعتراض نمی شد بلکه دستور العمل حکومتی بود که مأمون خود برای نرسیدن علویان به مرکز حکومت و عدم تقویت پایگاه امام رضا صادر کرده بود. در ارتباط با درگیری بزرگتری که عاملان حکومت در شیراز و اطراف آن با برادران امام هشتم الله و از جمله امیر احمد بن موسی داشتند نیز چنین اعتراضی را نداریم و اگر چنین اعتراضی بوده، جایی ثبت نشده است. همچنین شاید اعتراضی هم درباره درگیری ساوه شده باشد ولی ثبت نشده است. یا ما بدان دست نیافتیم مسلماً حرکت مردم قم به طرف ساوه و همراهی آن حضرت به این خطه، نوعی اعتراض به اتفاق مذکور بود و گرنه چه لزومی داشت کاروانی که به مقصد مرو حرکت می کند و مسیر آن نیز از قم نیست مورد دعوت و نیز پذیرش مدعوین قرار گیرد.

پرسش چهارم

اشاره شد اگر چنین اتفاقی صحیح باشد پس چطور حضرت معصومه و خادم ایشان از مهلکه جان سالم به در بردند؟

پاسخ پرسش چهارم

این امر صحیح نیست بلکه در بعضی اسناد آمده که آن حضرت را مسموم نمودند. و ما در همین مجموعه مواردی از منابع و اسنادی را که به توطئه به شهادت رساندن حضرت اشاره داشتند آوردیم نیز در نقلها آمده که مردان کاروان را به قتل رسانده اند. و شاید این واقعه همچون وقایع دیگر تاریخی باشد که زنها در حصار اسارت گرفتار آیند یا با توطئه های دیگری از بین بروند. همچون واقعه کربلا

پرسش پنجم

در مرحله آخر اشاره شد با توجه به موارد فوق می توان به این نتیجه رسید که حضرت به صورت ناشناس با کاروانی که به سوی ایران و سمت خراسان در حرکت بود همراه شد و هنگامی که به ساوه رسید بیمار می شود و.... سپس به قم می آید.

229

پاسخ پرسش پنجم

مشکک محترم به چه اسنادی این مطلب را عنون میکند؟ در صورتی که ما می دانیم در بین ائمه معصومین علیا امام هفتم تنها امامی است که دارای بیشترین فرزندان بودند و از نظر حفاظتی و مسائل جانبی دیگر نیز قابل قبول نیست که فرزندان امام هفتم راضی شوند خواهرشان - آن هم خواهر بزرگشان را که بعد از امام رضا به عنوان بهترین یادگار پدر گرامیشان بودند به تنهایی سفر کند سفری که بسیار طولانی است از مدینه تا مرو این امر بسیار بعید است

شهادت همراهان حضرت

در این درگیری که تعدادی از برادران حضرت به نامهای هارون فضل جعفر، هادی قاسم، زید و تعدادی از برادر زادگان و تنی چند از غلامان و کنیزان حضور داشتند به شهادت رسیدند(۱).(رياض الانساب، ص ۱۶۱ در حریم حضرت معصومه، ص ۱۳) 

در کتاب بحر الأنساب اسامی ۲۳ تن از فرزندان امام هفتم به نام های جعفر باقر، قاهر حیدر، حاضر، ابوذر ،صادق ساطی هادی ،قاسم ،مالک ادهم قائم، سپهسالار، حسین ابو طالب، علی زید، زبیده آذر سنی و فاطمه خاتون آمده از جمله امام زادگانی اند که آخر الامر به شهادت رسیدند(۲).(بحر الانساب، ص ۸۳)

در کتاب جغرافیای تاریخی هجرت حضرت فاطمه معصومه(3)(از سری کتابهای جدید منتشره کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه) شخصیت هایی را که همراه حضرت بودند به نامهای فضل جعفر قاسم هارون اسحاق، محمد، میمونه، فاطمه صغری، خدیجه خاتون و خواهر حضرت که نامش معلوم نیست و سلطان موصلیه خادمه حضرت بر می شمرد(۴).(جغرافیای تاریخی هجرت حضرت فاطمه معصومه، ص ۴۹)

گویا در آن هنگام مردم ساوه به ویژه شعیان آنجا آنقدر قدرت نداشتند که در حمایت از کاروان همراه آن حضرت اقدام شایسته ای بکنند.

230

حمایت و دفاع قمی ها

به محض اینکه خبر رسیدن کاروان به ساوه و درگیری آنان با عمال حکومتی و مهم تر از همه حضور دختر امام موسی الکاظم به مردم قم رسید؛ شیعیان قم و در رأس آنان خاندان سعد که از شیعیان عرب اشعری و ساکن قم بودند به اتفاق تصمیم گرفتند به ساوه رفته و آن حضرت را برای عزیمت به قم دعوت نمایند. مدیریت و سرپرستی این عده را یکی از بزرگان خاندان اشعری به نام موسی بن خزرج(1)(موسی بن خزرج، عالم وارسته و عاشق اهل بیت عالم بودند. پیام آستانه شماره ۲۹، ص (۲) وی از باران امام رضاعی بوده از آن حضرت روایت نقل می نمودند (بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۱۴) که از اصحاب امام رضا بود به عهده داشت. آنها هنگامی به ساوه و محضر دختر امام هفتم الله رسیدند که ایشان را در بستر بیماری و شهادت یافتند. عرض ادب نموده از آن حضرت دعوت نمودند تا به قم عزیمت نمایند آن حضرت به محض دیدن کاروان شیعیان قم خوشحال شدند و به یاد سخن پدر بزرگوارشان امام موسى الكاظم عليه خبر غیبی جد اطهر شان امام صادق افتاد از این رو فرمود تا قم چقدر فاصله است؟

عرض کردند: ده فرسخ.

فرمود: مرا به قم ببرید زیرا از پدرم شنیدم که فرمود شهر قم مرکز شیعیان ما است(2).(انجم فروزان، ص ۱۵۷ دریای سخن، ص ۱۹۰ و دیعه آل محمد فاطمه معصومه ص ۶ زندگانی حضرت معصومه و تاریخچه قم، ص ۷۹ حضرت معصومه چشمه جوشان کوثر، ص ۳۹) 

با جلال و شکوه فراوان آن حضرت را بر محمل اشتران سوار نموده و با محافظت ویژه ایشان را از ساوه به سمت قم حرکت دادند.

ورود بانوی مکرم اسلام به قم و استقبال مردمی

مردم ولا يتمدار قم با تجمع پرشکوه در ابتدای ورودی شهر قم از آن حضرت استقبال باشکوهی به عمل آوردند.

موسی به خزرج که بزرگ خاندان اشعری و مورد احترام شیعیان قم بودند - با پای پیاده مهار شتر آن حضرت را در دست گرفته و کجاوه آن حضرت را در میان استقبال گرم و پرشور مردم قم از خیابانها و کوچه ها عبور داده و به مکانی رساندند که امروز به نام «بيت النور

231

مشهور است. این مکان محل عبادت و ماوی و مسکن چندین روزۀ آن حضرت شد و هنوز پس از قرنها پابرجاست و شیعیان اعم از زائران حضرت معصومه و مردم قم در آن مکان به عبادت و راز و نیاز با خدای خود می ایستند(۱).(تاریخ قم، ص ۱۲۱۳ مراقد المعارف، ج ۲، ص ۱۱۶۴ عوالم العلوم، ج ۲۱، ص ۳۲۹؛ بحار الانوار، ج ۴۸، ص ۱۲۹۰ رياحين الشريعه، ج ۴، ص ۳۲ منهاج الدموع، ص ۲۲۰ قيام سادات علوی، ص ۱۶۸ مسند فاطمه معصومه، ص ۱۵۷ بحر الانساب ص ۱۸۳ منتهى الامال، ج ۲، ص ۴۳۲ انوار المشعشعين، ج ۱، ص ۱۲۰۸ تقویم شیعه، ص ۹۴ - ۱۱۰۶ گنجینه دانشمندان، ص ۱۱۴ فاطمة بنت موسى الكاظم، ص ۹۴؛ ودیعه آل محمد، ص ۷ حضرت معصومه فاطمه دوم ص 44 زندگانی حضرت معصومه و تاریخچه قم، ص ۱۸۰ زندگانی حضرت معصومه، ص ۳۸) 

میدان میر و مدرسه ستيه(2)(ستی در لغت به نام خانم و یا نو است. این مدرسه را از این رو که به بانوی جلیل القدر حضرت معصومه با منسوب است. ستیه میگویند احضرت معصومه فاطمه دوم، ص (۱۲۲) اطراف بیت النور حجره هایی هست که در آن طلاب علوم دینی هستند. اینک آنجا به نام مدرسه سنبه معروف و مشهور است ازندگانی حضرت معصومه و تاریخچه قم، ص ۸۰) و بيت النور همان محل و مکانی است که گویند در آن زمان محل رتق و فتق امور بزرگ خاندان اشعری موسی بن خزرج) بوده است. 

آن حضرت در روز یکشنبه ۲۳ ربیع الاول ۲۰۱ هجری قمری برابر با اول آبان ۱۹۵ هجری شمسی شهر قم را با قدوم مبارکش منور ساخت(۳).(همان مدارک پیشین : نرم افزار نجوم اسلامی)

نقل روایت

از حضرت فاطمه معصومه به عنوان محدثه» نام برده شده و این عنوان مورد قبول همه محدثین و علمای اسلامی است.

آن حضرت هنگامی به قم وارد شدند که بعضی از محدثین اشعری در قم حضور داشتند. اصحاب و رجال و یاران امام صادق امام موسى الكاظم و امام رضا ) و در جایی از نقل ها نیامده که چند حدیثی که از حضرت نقل شده در جایی غیر از قم بوده و نیز قید مکان برای نقل این احادیث نقل نشده بنابراین استبعادی ندارد که احادیث مذکور را در هنگام استقبال مردم قم از ایشان و مدتی که در این شهر حضور داشتند بیان کرده باشند. 

همان گونه که امام رضا در میان جمعیت انبوه مردم نیشابور حدیث معروف سلسلة الذهب

232

را بیان نمودند و مردم را به سوی ولایت اهل بیت سوق دادند(1).(كلمة لا اله الا الله حصنى فمن دخل حصنى أمن من عذابی .... و شرطها و شروطها و انا من شروطها. جامع الاخبار، ص ٠١٣ معاني الاخبار، ص ۱۳۷۰ امالی صدوق، ص ۲۳۵ بشارة المصطفى ص ۲۶۹ التوحيد، ص ۱۲۵ ثواب الاعمال، ص ۶ در جای دیگر امام فرمود: ولاية على بن ابيطالب حصني فمن دخل حصنى أمن من عذابي المناقب، ج ۳، ص ۸۹ - ١٠١: شواهد التنزيل، ج ۱. ص ۱۷۰ ، حديقة الرضويه، ص ۱۸۰ مصباح کفعمی، ج ۲، ص ۶۰۱) حضرت فاطمه معصومه بالا نیز که رسالت رضوی را در این سفر به دوش میکشیدند احادیثی را نقل نمودند که در همین راستا است. حدیث غدیر، حدیث منزلت حدیث معراج هر سه حدیثی است که رابطه مستقیم با رسالت آن حضرت در این سفر دارد

۱. ایشان حدیث غدیر را که در اثبات ولایت امیر المؤمنین علی بن ابیطالب بود مطرح کردند. شگفت اینکه آن گونه که امام رضا در نیشابور حدیث معنعن را از جانب پدر و اجداد گرامی اش تا رسول خدا نقل نمودند(۲).(عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۲۹۹ ؛ بحار الانوار، ج ۴۹، ص ۱۲۲، حديقة الرضويه، ص ۷۹ - ۸۰)

حضرت فاطمه معصومه نیز این حدیث را معنعن (مسلسل) از جانب فاطمه هایی که همه از فرزندان اجداد گرامی اش تا رسول خدا ناله می باشند نقل نمودند(۳):(الغدير، ج ۱، ص ۱۱۹۷ عوالم العلوم، ج ۲۱، ص ۳۵۴ احقاق الحق، ج ۶، ص ۲۸۲؛ المأة مستقبه، روایت ۵۷، ص ۱۹۱ مستدرك سفينة البحار، ج ۸، ص ۲۵۹ : استي المطالب، ص ۴۹ مسند فاطمه معصومه، ص ۶۳-۶۲)

انسيتم قول رسول الله يوم غدير خم من كنت مولاه فعلی مولاه؛ آیا فراموش کردید فرمایش رسول خدا را در روز غدیر خم که فرمود من مولای هر که باشم، علی نیز مولای اوست.

و در ادامه فرمودند:

و قوله انت منى بمنزلة هارون من موسی و فرمایش دیگر آن حضرت که فرمود: تو برای من همانند هارون هستی برای حضرت موسی

حضرت حدیث دیگری را که رابطه مستقیم با مؤمنين و مقام و قرب شیعیان دارد به عنوان هدیه به همه شیعیان امیر المؤمنين هدیه نمودند. حضرت این حدیث را نیز همانند حدیث اول به صورت معنعن (مسلسل) و برابر روایت اول نقل فرمودند(۲):(بحار الانوار، ج ۶۵، ص ۷۶، ج ۱۳۶ عوالم العلوم و المعارف، ج ۲۱، ص ۱۳۵۲ مسند فاطمه معصومه، ص ۶۵ - ۱۶۷ حياة الست. ص ۱۵: حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۷۰ فاطمه معصومه و تاریخ و فرهنگ قم، ص ۱۴)

233

رسول خدا نه هنگامی که به معراج رفتند بر در قصری از بهشت نوشته بود: 

لا اله الا الله محمداً رسول الله على ولى القوم؛ خدایی جز خدای یکتا نیست، محمد رسول خدا، علی رهبر قوم است.

و بر پرده ای که بر در آن آویخته بود نوشته بود: بخ بخ من مثل شيعة على ؟ به به چه کسی همانند شیعه علی (دارای مقامات عالی) است؟

و نیز بر روی دری در درون آن قصر نوشته بود:

محمد رسول الله، على وصى المصطفى محمد رسول خداست، علی وصی مصطفی است. و نیز بر روی پرده آن در نوشته بود

بشر شيعة على بطيب المولد؛ شیعه علی را مژده باد که پاکزاد است.

و نیز در درون آن قصر قصری دیگر بود که بر روی در آن نوشته بود

شيعة على هم الفائزون شیعیان علی کسانی هستند که رستگار میباشند.

در این هنگام حضرت رسول الله له از جبرئیل سؤال میکند که این قصر از آن کیست و برای چیست؟

جبرئیل پاسخ داد: این قصر از آن پسر عمو و وصی تو علی بن ابیطالب است. همه مردم در روز قیامت پابرهنه و عریان محشور میشوند جز شیعیان علی اله در آن روز مردم به نام های مادرانشان خوانده میشوند جز شیعه علی الله که به نامهای پدرانشان خوانده شوند. زیرا شیعیان علی اله را دوست داشتند از این رو پاک زاد شدند.

در حدیث سوم حضرت به مرگ و رحلت در حالی که مؤمن تحت ولایت و محبت پیامبر اکرم و اهل بیت مطهرش است اشاره میکند و شاید غیر مستقیم به شهادت و رحلت شهادت گونه خویش اشاره می نماید که در این حدیث نیز راویان آن دقیقاً مشخص است . رسول خدا فرمودند(۱):(عوالم العلوم، ج ۲۱، ص ۳۵۵؛ گنجینه دانشمندان، ج ۱، ص ۱۶ آثار الحجه، ج ۱، ص ۱۹ مسند فاطمه معصومه م ۶۴؛ حياة الست، ص ۱۱۶ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۱۴ بارگاه فاطمه معصومه، تجلیگاه فاطمه زهراء ص ۱۴۴ فاطمه معصومه و تاریخ و فرهنگ قم، ص ۱۴)

الا من مات على حب آل محمد مات شهيداً ؛

آگاه باشید کسی که با حب آل محمد الله از دنیا رفت، شهید از دنیا رفته است.

234

بستر بیماری

تأثیر و شدت بیماری آن حضرت به آن حد رسیده که قوای او را به تحلیل برده و اندامش را لاغر کرده و هجران و جدایی از برادر قلبش را جریحه دار ساخته است. ضمن اینکه قضیه مسمومیت که در بعضی نقلها بدان اشاره شده و در این مجموعه نیز بدان استناد کردیم، بر جسم مطهر آن حضرت تأثیر بسیار داشته است. 

گفته اند در گلزار علی بن جعفر گلزار شهداء قم - سنگ تاریخی پیدا شده و بر روی آن نوشته بود: این سنگ تاریخ آن عطاری است که داروهای دختر موسی بن جعفر الا را به رایگان می داد(۱).(انوار المشعشعین، ج ۲، ص ۲۷۷)

خبر از شهادت خویش

معصومین از هنگام شهادت و رحلت خویش باخبر بودند و نیز بدان خبر می دادند. 

پیامبر بزرگ اسلام خود از رحلت جانگداز خویش خبر داد.

حضرت زهرا نیز با توجه به وصیت هایش به امیر مؤمنان الله و سفارش هایش به اسماء بنت عمیس از شهادت خود آگاه بود.

از خصوصیات بارز حضرت فاطمه معصومه نیز همین است ایشان چند روز قبل از شهادت از قریب الوقوع بودن رحلتشان خبر میدهند. آنجا که می فرماید: مرا به شهر قم ببرید که از پدرم شنیدم قم مرکز شیعیان ماست(2)(انجم فروزان، ص: ۱۵۷ دریای سخن، ص ۱۹۰؛ ودیعه آل محمد ص ۱۶ حضرت معصومه و تاریخچه قم، ص ۱۷۹ حضرت معصومه، چشمه جوشان کوثر، ص ۳۹) دلیل عزیمتش به قم همین بود. طی فاصله مکانی قم تا خراسان قدیم و شهر طوس یا مرو با وسایل و مرکبهای آن زمان شاید حدود یک ماه به طول میکشید و جسم و جان مطهر آن حضرت بر اثر سم چنان نحیف شده بود که قادر به حرکت نبودند. همچنین برای بیمار ماندن در همان مکان بسیار بیشتر به صلاح بود و فاصله ساوه تا قم نیز نیاز به پیمودن چند روز راه بود. بنابراین آن حضرت احساس کردند دیگر قادر به ادامه مسیر نیستند و گویا تقدیر بر آن است که در فراق برادر و در سرزمین غربت و در میان شیعیان و مشتاقان ولایت و امامت به وصال برسد.

235

در نقل هم آمده:

امام رضا به خواهرش فرمود تو قصد خراسان میکنی لکن به ساوه که می رسی بیمار می شوی و در قم رحلت خواهی کرد(1).(انوار المشعشعین، ج ۲، ص ۲۷۶)

معراج محل عروج حضرت

بيت النور مكان عبادت آن حضرت در طول مدتی بود که در قم بودند. سرانجام پس از گذشت حدود هفده روز اقامت در تاریخ دهم ربیع الثانی سال ۲۰۱ هجری قمری در اندوه فراق برادر بزرگوارش امام رضا به شهادت رسیدند(۲).(مراقد المعارف، ج ۲، ص ۱۶۳؛ وسيلة المعصوميه، ص ۶۵؛ منهاج الدموع، ص ۴۴۰؛ مسند فاطمه معصومه، ص ۰۵۷ انوار المشعشعين، ج ۲، ص ۱۲۷۷ تقویم شیعه، ص ۱۱۰۶ هجرت کریمه، ص ۱۰۲؛ حضرت معصومه چشمه جوشان کوثر، ص ۱۳۶ زندگانی حضرت معصومه و تاریخچه قم، ص ۸۰)

فكانت فيها سبعة عشر يوماً حزينته باكية على اخيها و فارقت الدنيا»

این عبادتگاه هنوز هم پس از قرنها باقی است هم اکنون این مکان شریف با بنایی مجلل و جالب، زیارتگاه مشتاقان آن حضرت میباشد و در کنار آن نیز مسجد با شکوهی ساخته اند بيت النور (خانه نور با توجه به مقدس بودن مکان و جایگاه عبادت بودن به آن اطلاق شده است.

انگیزه ورود به قم

از سخن حضرت فاطمه معصومه که فرموده تا قم چقدر فاصله است؟ و مرا به قم ببرید چون از پدرم شنیدم قم محل شیعیان ماست(3)(انجم فروزان ص ۵۷ دریای سخن، ص ۱۱۹۰ ودیعه آل محمد ص ۱۶ زندگانی حضرت معصومه و تاریخچه قم، ص ۷۹، حضرت معصومه چشمه جوشان کوثر، ص ۳۹) پیداست که شهر قم جزو منازل مسیر حرکت کاروانیان تا خراسان نبوده تا کاروان آن حضرت از آنجا عبور کند بنابراین اقامت آن حضرت در قم دلایل خاصی داشته است.

از جمله دلایل حضور و اقامت حضرت فاطمه معصومه در قم عبارتند از:

236

مسموم شدن آن حضرت و اینکه خود به مرگ زود هنگام خویش یقین نمود. و اینکه اگر بخواهد به طی مسیر بپردازد به خراسان و مرو نمی رسد.

۲ تحقق سخن و سفارش جد اظهرش امام صادق و پدر بزرگوارش امام کاظم که فرمودند: قم مرکز شیعیان ماست(1)(همان مدارک و بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۱۲) از این رو آن حضرت خواست در بین شیعیان حضور یافته و در این مرکز به وصال خدا رسیده مدفون شود تا پایگاه عظیمی برای شیعه محسوب شود.

قم، انتخاب آگاهانه

حضرت فاطمه معصومه مسیر حرکت کاروانش را از مدینه به سمت ایران بر خلاف مسیری که به اجبار برای امام رضا انتخاب کردند برگزیده است. به نقل تاریخ هجرت امام هشتم ا از مسیر بصره اهواز، فارس و مرو صورت گرفت اما خواهر بزرگوارشان از مسیر مدینه، بغداد، ساوه و قم گذر میکنند که ماجرای حمله حرامیان و مرگ مشکوک و...... پیش می آید. اینکه آن حضرت سؤال نکردند تا ری چقدر فاصله است؟ یا تا خراسان چقدر راه مانده؟ و نیز پس از ورود به قم وصیت نفرمودند که پس از رحلت پیکر ایشان را به مدینه یا خراسان یا جای دیگری ببرند امر اتفاقی نبود بلکه شواهد زیادی وجود دارد که این امر حساب شده بود و آن حضرت با آگاهی این مسیر را انتخاب کردند. این امر می بایست تحقق پیدا کند تا سخن امامان معصوم(2)(ما در این مجموعه به ویژه در قسمت مربوط به قم در آئینه روایات به پیشگویی ائمه السلام درباره قم و حضرت معصومه تا اشاره کردیم.) به تحقق برسد.

همچنانکه درباره جد بزرگوارشان سید الشهداء ابا عبد الله نیز روایات فراوانی وارد شده که واقعه کرب و بلا را رسول خدا مه امير المؤمنين و امام حسن پیشگویی نمودند. و امام حسین با آگاهی کامل راه کربلا را در پیش گرفتند...(3).(بحار الانوار، ج ۲۴ و ۲۵ خصائص الحسينيه (ترجمه اشک روان بر امیر کاروان ص ۲۵۲ - ۶۱ - ۲۴ - ۲۱۳ و ...) نیز درباره شهادت

237

برادر بزرگوارشان امام رضا در سرزمین طوس... که پیامبر و ائمه معصومین پیشگویی کردند(1).(عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۶۲۸؛ جلاء العیون ص ۹۳۱؛ امالی صدوق، ص ۶۳؛ وسائل الشيعه، ج ۱۴، ص ۱۵۵۴ جامع الاخبار، ص ٣٠؛ منتهى الامال، ج ۲، ص ۵۳۳ : الدمعة الساكيه، ص ۴۴۸)

تاریخ شهادت

حضرت فاطمه معصومه به در سن ۲۸ سالگی در روز چهارشنبه برابر با دهم ربیع الثانی سال ۲۰۱ هجری قمری(2)(به تاریخ هجری شمسی برابر است با چهارشنبه هیجده آبان سال ۱۹۵ (نرم افزار نجوم اسلامی) در محله ستیه قم به شهادت رسید و روح ملکوتی اش به ملکوت اعلی پرکشید(۳).(تاریخ قم، ص ۲۱۳ : بحار الانوار، ج ۴۸، ص ۲۹۰؛ اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۳۹۱ مراقد المعارف، ج ۲، ص ۱۶۳ رياحين الشريعه، ج ۵، ص ۳۲ بحر الانساب، ص ۱۶۰؛ وسيلة المعصوميه، ص ۶۵ منتهی الامال، ج ۲، ص ۴۳۱ : دائرة المعارف الاسلامية الشيعه، ج ۱۸، ص ۳۱۱ : خصائص السيدة فاطمة المعصومه، ص ۲۰۸؛ مسند فاطمه معصومه، ص ۱۵۷ زندگانی حضرت معصومه ص ۳۸ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۴۴ شناختنامه حضرت فاطمه معصومه، ص ۹۵) 

با توجه به تاریخ ولادت - اول ذیقعده ۱۷۳ ق - سن مبارک حضرت بیست و هفت سال و پنج ماه و ده روز می شود. 

در بعضی از نقلها یازدهم یا دوازدهم ربیع الثانی به عنوان تاریخ رحلت و شهادت حضرت آمده است(۴).(مستدرك سفينة البحار، ج ۸، ص ۲۵۷ تاریخ شهادت را دوازدهم ربیع الثانی ۲۰۱ ق نقل نمود) : حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۴۴)

نیز بعضی هشتم شعبان را روز ارتحال آن حضرت ذکر کرده اند(۵).(رسالة العربیه به نقل از حیاة الست ص ۱۸ تقویم شیعه، ص ۱۰۷ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۴۴)

نقلهای (اسناد) شهادت آن حضرت

در بعضی از نقلها عنوان شده که حضرت فاطمه معصومه له با دیدن منظره شهادت تعدادی از افراد کاروان که چند نفر از برادران و برادر زادگان او نیز بودند - حالش دگرگون و بیمار شده است(۶).(حياة الست. ص ۱۸ حضرت معصومه چشمه جوشان کوثر، ص ۳۵؛ ودیعه آل محمد ص ۱۶ مزارات اهل بیت و تاریخ ها، ص ۱۹۹؛ انجم فروزان، ص ۱۵۷ در حریم حضرت معصومه ص ۱۳ زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۱۴۳)

238

اما در بعضی از نقلها چنین آمده که آن حضرت به وسیله زهری که زنی از دشمنان اهل بیت در غذای ایشان ریخته بود مسموم و بیمار شدند.

۱. در کتاب الحياة السياسية للامام الرضا آمده:

.... و اما زعيمة القافلة السيدة فاطمة بنت موسى فيقال أنما هي الاخرى قد دس اليها السم في ساوه و لهذا لم تلبث الا اياماً قليلة و الستشهدت(1).(الحياة السياسة للامام الرضاء ص ۴۲۸ ۱ و اما سالار کاروان حضرت فاطمه دختر موسی بن جعفر، یکی از کسانی است. که در ساوه مسموم شده و به همین جهت چند روزی عمر نکرد و به شهادت رسید)

۲ در کتاب قیام سادات علوی آمده:

... حضرت فاطمه بنت حضرت امام موسی کاظم الله را در ساوه به دست عمال و مأمورین حکومت عباسی مسموم کردند و با حالت بیماری به قم رفته و در آنجا رحلت نموده است(۲).(قیام سادات علوی ص ۱۶۸ در بعضی کتابها مثل کتاب دریای سخن ص ۹۰ آمده که وقتی حضرت به ساوه رسیدند. خبر شهادت برادرش امام رضاء الله را شنید و... که با توجه به تحقیق از منابع مختلف این امر صحیح نیست، البته اینکه این شایعه ای بوده که به تضعیف روحیه مردان کاروان بیانجامد، صحیح و قابل قبول است. چنان که در حمله حرامیان به کاروان سید امیر احمد بن موسی شاه چراغ) و برادرانش همین شایعه را اعلام نموده که باعث شکست علویان شده و سرانجام برادران امام را به شهادت رساندند و کاروان را متواری نمودند. اشبهای پیشاور، ص ۱۱۵ - ۱۱۸)

در کتاب وسيلة المعصوميه هم مسموم نمودن آن حضرت توسط زنی در ساوه و فرجام شهادت نقل شده است(3).(وسيلة المعصومه، ص ۶۸)

4. در کتاب بحر الانساب نیز به شهادت آن حضرت اشاره شد(۴).(بحر الانساب، ص ۸۳)

۵ لسترنج در کتاب جغرافیای سرزمینهای خلافت شرقی به مسمومیت کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه به اشاره نموده است(۵).(جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ص ۲۲۶ مؤلف این کتاب مسمومیت حضرت را شهر قم ذکر می کنند که این گزارش با دیگر قرائن تاریخی موافق نیست. لكن تأكید او به مسمومیت آن حضرت و شهادتشان امری مسلم و غیر قابل انکار است)

در کتاب خصائص السيدة فاطمة المعصومه آمده:

239

ان السيدة فاطمة المعصومه القضت نحبها مسمومة شهيدة و في بلاد غربة(1).(خصائص السيدة فاطمة المعصومه، ص ۲۱۱ خانم فاطمه معصومه جان خود را در راه خدا داد در حالیکه مسموم شد و در دیار غربت شهید گشت.)

در کتب دیگری نیز به شهادت حضرت معصومه اشاره نموده اند(۲).(مسند فاطمه معصومه ص ۱۵۲ جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۱۶۳ حضرت معصومه، فاطمه دوم ص ۱۵۱ فروغی از کوثر، ص ۱۳۴ حضرت معصومه چشمه جوشان کوتر، ص ۱۳۵ هجرت کریمه، ص ۱۱۰۱ بارگاه فاطمه معصومه تجلیگاه فاطمه زهرا، ص ۳۱ کوثر کویر، ص ۲۰۵ پاس یاسین، ص ۶۶)

در سایت حضرت معصومه(3)(سایت حضرت معصومه masoumeh.com/Far/page) نیز آمده:

با توجه به نقل برخی از مورخان و قرائنی که در طول مسیر از ساوه تا قم مشهود است. همانگونه که مردان کاروان را به شهادت رساندند حضرت فاطمه معصومه و بانوان همراهش به دست عوامل بنی عباس مسموم شدند. در طی مسافت هر یک از بانوان با تأثیر سم به شهادت رسیدند و در شهرها و روستاهای مسیر حرکت به خاک سپرده شدند.

تحلیل شهادت

درباره اینکه عروج ملکوتی حضرت فاطمه معصومه له به طور طبیعی نبوده به دو نکته اساسی اشاره می شود:

۱ با تکیه به قرائن مسلم خارجی از جمله سیاست دولت عباسی در قتل عام شیعیان و کنترل هرگونه حرکت علویان و هجرت حضرت از مسیر غیر طبیعی در شرایطی که مسیر حرکت کاروان امام رضا از آن مسیر ممنوع شده بود حرکت کاروان از مسیر قم - که مرکز تجمع مخالفان دولت عباسی بوده نوعی شورش و قیام را در اذهان متبادر می کرد. از این رو می بینیم قبل از رسیدن این کاروان به قم مورد تهاجم وسیع عاملان حکومت واقع و منجربه قتل عام این کاروان گشته است. نظیر این حادثه خونین حملات خونین به کاروان های دیگری در مسیرهای مختلف به سوی مرو است که از قرائن شایان توجه می باشد. شهادت برادران امام رضا در شیراز قمشه دماوند نیز از همین امر حکایت دارد(۴).(دائرة المعارف تشیع، ج ۲، ص ۴۱۰ - ۴۴۸ - ۴۵۲ : مسند فاطمه معصومه، ص ۵۳ تا ۵۸)

240

۲ ساده انگاری است که گمان کنیم حضرت فاطمه معصومه فقط به سبب مشاهده وضع دلخراش و جانگاه صحنه شهادت برادران و برادر زادگانش و ... در ساوه به حالت بیماری درآمد و همان امر موجب ارتحال ایشان شده. 

البته برای راحتی در امر تحقیق و نیندیشیدن میتوان با ارجاع دادن به بعضی از نقلها به سادگی از کنار این موضوع گذشت ولی اهل تحقیق میتوانند با رجوع به بعضی از نقلها و تحلیل ها و نیز با بررسی تاریخ گذشته به موارد بسیار جالب توجهی برخورد کنند و به تحلیل واقع تری برسند.

به طور مثال تداعی تاریخ کربلا را در این حادثه می بینیم 

حادثه دلخراش و جانگذاز کربلا بزرگترین حادثه خونبار در تاریخ اسلام بود و در این باره هیچ شکی وجود ندارد. مشاهده صحنه های قساوت برخورد کوفیان با کاروان حسینی و به خاک و خون کشیدن سید الشهداء و یاران باوفای ایشان و عظمت مصائبی که بر حضرت زینب وارد شد از جمله شهادت پنج تن از برادران عزیزش همچون امام حسین ابا الفضل و دیگر برادران او و شهادت برادر زادگان و نیز شهادت فرزندانش چقدر بر عقیله بنی هاشم سخت و جانگاه بود ولی نمیبینم که این همه مصائب با همه عظمتش منجر به بیماری آن حضرت تا حد مرگ شود اگر چه دست عنایت امام حسین اله بر قلبش تسکینی بود و صبری را در او به ودیعه گذاشت که نه تنها خود خدای صبر بود بلکه حتی به امام زین العابدین نیز تسلاً می داد(۱).(امام سجاد صبح یازدهم محرم که از کنار شهدا گذشتند اشاره داشتند که اگر عمه ام زینب با به دادم نمی رسید. شاید جان می باختم (وقایع کربلا، ص ۱۵۶)

جریان هجرت حضرت فاطمه معصومه ها به ایران و صحنه خونین ساوه آنقدر عظیم نبود که آن حضرت را از وظیفه اصلی اش که همانا تبلیغ بود باز دارد و گرنه آن حضرت در کنار مزار شهدای خویش در همان ساوه می ماند.

علاوه بر این بر اساس بعضی از نقلها و نیز تحلیلهای محققین گرانقدر، واقعه حملة حرامیان به کاروان آن حضرت منجر به مسمومیت ایشان شده است. ایشان در آستانه

241

شهادت و در آخرین لحظات روزهای زندگی خویش به امر تبلیغ و هجرت ادامه داده و بر اساس روایات و خبرهایی که از جانب جد بزرگوارش امام صادق له بدو رسیده بود. خویش را به قم رساند تا در این مکان شهد شیرین شهادت را بچشد و در میان محبین و عاشقان اهل بیت جای گیرد.

دو خواهر در جهان مظلومه باشد                         یکی زینب یکی معصومه باشد.

مطلب دیگر آن که حضرت زینب در سنین بالای میانسالی بالاتر از ۵۵ سال) آن همه مصیبت ها برایش رخ نمود که در برابر این مصیبت درگیری کاروان در ساوه بسیار بالاتر بود. اما ایشان طاقت آورده و بار مصیبت حادثه را به مدت یک سال تحمل کرد. در صورتی که حضرت فاطمه معصومه در سن و سال یک دختر کامل و به عبارتی زن کامل و رشد یافته بود که احتمال دارد علت بیماری شان مشاهده صحنه قتل و درگیری کاروان باشد، اما بعید است این بیماری در مدت کوتاهی به شهادت ایشان منجر شده باشد.

رسالت های دو خواهر امام

در میان خواهران امامان معصوم یا دو شخصیت بزرگوار بیشتر از سایرین مطرح بوده اند و مورد احترامند:

حضرت زینب های که همراه با سید الشهدا در واقعه جانگاه کربلا و رسالت حسینی در مسیر کوفه و شام - حضور داشتند و پس از ایشان حضرت معصومه است که همان رسالتی را به عهده گرفت که حضرت زینب بعد از ماجرای خونین کربلا بر عهده گرفت. در شرایط روزگار ظلم بنی عباس و ستمی که بر امام هشتم با وارد شده بود، این حضرت فاطمه معصومه بود که با هجرت خویش از مدینه به سوی تبعیدگاه امامش از مسیری حرکت میکند که بتواند فریاد مظلومیت و غربت رضوی را شهر به شهر به گوش همه مسلمانان و شیعیان برساند. آری آن حضرت زینب گونه سفر پر برکتی را در پیش گرفت تا سند گویایی بر حقانیت امام خویش و افشاگر چهره نفاق و تزویر مأمونی باشد و همانند بانوی قهرمان کربلا پیام آور راه سرخ برادری باشد که این بار مزورانه به قتلگاه

242

بنی عباس برده میشد اما تقدیر بر آن بود که همچون جده اطهرش فاطمه زهر الاول فدایی امام خویش شود. حضرت زینب که هم رحلتش با شهادتش و هم مرقدش همانند مادرش حضرت زهرا مخفی ماند ولی همه سرمایه های مادی و معنوی و جگر گوشه هایش که فرزندان عزیزش باشند تقدیم سالار مولا و مقتدای خویش نمود و حضرت معصومه با نیز همه هستی خویش را فدای امامش نمود و همچون او در سرزمین غربت به شهادت رسید.

هجرت های نافرجام

امامزادگانی که پس از ولایتعهدی امام رضا الله به ایران آمدند اعم از آنهایی که به همراه حضرت فاطمه معصومه آمده با آنهایی که در کاروانهای جداگانه و در مراحل مختلف وارد ایران شدند چنان چه به مرو و مقر حکومتی مأمون میرسیدند جمعیت غالب هواداران امام را تشکیل می دادند و این همان چیزی بود که مأمون نمیخواست به همین دلیل بسیاری از آنان تا قبل از رسیدن به مرو قهراً با مأموران حکومت روبرو و درگیر می شدند که این درگیری غالباً به قتل و متواری شدن آنها منجر می شد(۱).(حاکمان عباسی از هجرت امام زاده ها به ایران وحشت داشتند چرا که یقین میدانستند ورود آنها به ایران موجب تقویت علویان و سایر مردم شده و آنها را بر ضد حکومت طاغوتیان بسیج خواهد کرد و عکس العمل آنها جنگ های پیشاپیش با امام زادگان بود تا آنها را پیش از تجمع در محضر امام رضا الله پراکنده سازند - پیام آستانه، شماره ۶۴ ص ۵ (محمد محمدی اشتهاردی)

در بسیاری از کتب تاریخی که درباره امام زاده های مدفون در ایران آمده مسیر حرکت و مقصد حرکت و نیز محل دفن و علل ارتحال آنان مورد بحث قرار گرفته منتقلة الطالبین مهمترین و معتبرترین کتب انساب است که مهاجرت آل ابو طالب را به ترتیب نام شهرها تنظیم کرده(2)(متنقلة الطالبيه، أبو اسماعیل ابراهيم بن ناصر بن طباطبا : دائرة المعارف تشیع، ج ۲، ص ۴۱۰؛ جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه، ص ۴۰) و به مهاجرت قریب به پنجاه تن از خاندان موسوی به ایران اشاره کرده است که به شهرهایی چون آذربایجان آبه آمل، بهبهان، بلخ، بخارا، ترنجه، ترمد، جندی شاپور، جره خراسان رامهرمز ری شاپور سیرجان شیراز طبرستان طوس، قزوین، قم، نیشابور

243

همدان هرات هجرت نموده و در آن شهرها سکنی گزیده اند. علاوه بر اینان آرامگاههایی در بعضی از شهرها موجود است که معروف به فرزندان و احفاد امام هفتم هستند که قبل از رسیدن به امام هشتم به شهادت رسیده یا از دنیا رفته اند.

حضرت احمد بن موسی ، معروف به شاه چراغ و برادران دیگرش (سید امیر محمد و سید علاء الدین حسین مدفون در شیراز از جمله همین افراد از علویان هستند که در این مسیر به شهادت رسیدند(۱).( لشکر قتلغ خان در مقابل قافله پانزده هزار نفری که در رأس آنها سید امیر احمد شاه چراغ) بودند درگیر شدند که در اثر شجاعت بنی هاشم پراکنده شدند از این رو شایعه کردند که اگر شما به ولیعهدی علی بن موسی الرضا با دلگرم هستید اکنون خبر رسید ایشان وفات نمودند بدین ترتیب جمعیت را متفرق ساختند و.... شبهای پیشاور در دفاع از حریم تشیع س ۱۱۵ - ۱۱۸)

حضرات هارون، فضل، جعفر، هادی قاسم و زید برادران حضرت فاطمه معصومه الله و تعدادی از برادر زادگان(2)(بحر الانساب، ص ۸۳ اسامی ۲۳ تن از فرزندان امام هفتم به نامهای جعفر باقر قاهر حیدر، حاضر، ابوذر، صادق ساطی، هادی قاسم، مالک ادهم قائم، سالم، سپهسالار حسین ابوطالب علی ،زید زبیده، آذر، سنی و فاطمه خاتون آمده که آخر الامر جمله امام زادگان به شهادت رسیدند .) و تنی چند از غلامان و کنیزان که در کاروان همراه حضرت بودند، در ساوه در درگیری عاملان حکومت به شهادت رسیدند(۳).(در ساوه مأموران حکومت به کاروان همراه حضرت معصومه عالی که متشکل از چهار صد نفر بودند حمله کرده و شایعه کردند که علی بن موسی الرضاء الله رحلت نموده که این شایعه همچون شایعه ای که مأموران دیگر حکومتی در شیراز در برابر کاروان همراه سید امیر محمد (شاه چراغ) برای شکست آنها نمودند تأثیر داشت، دریای سخن، ص ۱۹۰)

تشییع پیکر مطهر

قم در هنگام ارتحال و شهادت جانسوز حضرت فاطمه معصومه مملو از شیعیان خالص بوده که صبحی را آغاز کردند و دیگر آن حضرت را در میان خویش زنده ندیدند. ولایتمداران قمی در محوطه عبادتگاه آن حضرت در میدان میر تجمع کردند و از شدت غم از دست دادن ایشان در اندوه و ماتم می گریستند.

حدود سی نفر از رجال و اصحاب امام هفتم و امام رضا در آن هنگام قمی بودند(4).(قم در عصر حضور ائمه و غیبت صغری، ص ۷۳ - ۲۱۰)

244

مشخص نیست که چه تعداد از این علما و رجال در آن روز در قم حضور داشتند. ولی به یقین آنهایی که حضور داشتند در تشییع و تدفین آن حضرت شرکت نمودند. 

تشييع جسم مطهر آن حضرت از میدان میر به طرف باغ بابلان که جز و املاک موسی بن خزرج از یاران امام رضا بود انجام شد. در نقل تاریخ از کیفیت و کمیت تشییع چیزی نیامده، اما به طور مسلم بیش از آنچه که در استقبال از حضرت در هنگام ورود تجمع نمودند، در تشییع بودند. 

در نقل تاریخ از کیفیت و کمیت متشکل در تشییع و پیکر مطهر امام رضا در طوس آمده که مردم طوس اعم از زن و مرد بر یکدیگر سبقت می گرفتند تا در تشییع شرکت نمایند. همگی با حزن و اندوه و ناله های سوزان و دیده های گریان پیکر مطهر امام را بدرقه کردند. بسیاری با پای برهنه بر سر و سینه زنان وا اماما و ا سیداه گویان دنبال پیکر مطهر حرکت می کردند حتی زنها برای اینکه در تشییع جنازه شرکت نمایند مهریه هایشان را بخشیدند تا از شوهرانشان اجازه حضور در تشییع را بگیرند(1).(الوقائع والحوادث، ج ۶، ص ۱۷۶ - ۱۷۸ پرتوی از زندگی امام هشتم، ج ۲، ص ۵۰۷: سفرنامه عشق، ص ۱۴۴) 

در مقایسه با مردم طوس اهالی قم در آن زمان که از محبین اهل بیت و بعضی نیز از یاوران و اصحاب و رجال امام بودند می بایست بهتر از آنچه در طوس اتفاق افتاد انجام می دادند.

گوهری در صدف خاک

موسى بن خزرج - مهماندار آن حضرت در کنار رودخانه شهر قم باغی داشت که به بابلان معروف بود، ایشان این باغ را محل تدفین آن حضرت در نظر گرفت، از این رو پس از غسل و کفن آن حضرت و تشییع پیکر مطهر ایشان سردابی در آن حفر نمودند تا آن را مقبره حضرتش قرار دهند. پس از آنکه جنازه مطهر را کنار قبر قرار دادند بحث بر سر آن شد که امر دفن ایشان را چگونه و توسط چه کسی انجام دهند که ناگاه از جانب صحرا دو سوار نقاب دار نزدیک شده و همین که به نزدیکی جمعیت رسیدند از مرکب پیاده شده و کنار تابوت قرار گرفتند. گویا پیکر مطهر را میشناسند همچون عزیز و دلبندی جنازه مطهر را سمت قبله قرار داده و بر آن نماز گذاردند سپس داخل سرداب شده پیکر مطهر آن حضرت را دفن نمودند و

245

پس از انجام مراسم تدفین از جمعیت فاصله گرفته و از دیده ها پنهان شدند و کسی نفهمید آنها چه کسانی بودند(۱).(بحار الانوار، ج ۴۸، ص ۲۹۰ و ج ۵۷، ص ۲۱۹، ج ۴۹ کتاب تاریخ قم، ص ۳۰۹ سفينة البحار، ج ۲، ص ۱۳۷۶ مستدرك سفينة البحار، ج ۸، ص ۲۵۷؛ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۵۴ حضرت معصومه، چشمه جوشان کوثر ص ۴۶ گوهر قم، ص ۱۸۹ قم و حضرت معصومه ص . برخی احتمال دادند آن دو سوار نقابدار دو امام حاضر آن زمان یعنی امام رضا و امام جواد بودند.) 

مرحوم آیت الله العظمی فاضل لنکرانی در این باره فرمودند هیچ بعید نیست که این دو بزرگوار امامان معصوم باشند که برای این امر مهم به قم آمدند(۲).(مجموعه مقالات، ج ۱، ص ۳۲۸) 

به حتم و یقین آنها امامان معصوم بودند که به این امر اقدام کردند(3).(هیچ کس را یارای چنین جرات و قدرتی نبود که به این صورت به پیکر مطهر نزدیک شده و به خاک سپاری بانوی مطهر بپردازند مگر کسانی که محرم او باشند و به طور یقین آنان دو حجت خدا حضرت امام رضا ء الله و امام جواد دو امام حاضر زمان بودند.) ما به چند دلیل به این فرض استدلال میکنیم: 

امام هفتم علیه السلام برای مراسم کفن و دفن یک بانوی خالص شیعی به نام «شطیطه» با اعجاز امامت از مدینه به نیشابور آمده و در این مراسم شرکت میجوید و هنگام مراجعت به یکی از یارانش(4)(ابو جعفر نیشابوری) می فرماید:

من و هر کس از امامان اهل بیت بعد از من به جای من بنشیند به ناگزیر باید در تشییع جنازه شما حاضر شویم و...(5).(الثاقب في المناقب، ص ۴۴۵ انی و من جرى مجرای من اهل البيت لا بدلنا من حضور جنائزكم في اي بلد كنتم....)

حضرت معصومه به تعبیر امام معصومه» است و طبق سنت الهی معصوم را فقط معصوم تجهیز و تدفین مینماید همچنانکه پیامبر و حضرت زهرا را امیر مؤمنان و امیر مؤمنان را امام حسن و امام حسین و امام حسن را امام حسین و امام حسین را امام سجاد و.... یکی یکی همه ائمه را ائمه پس از آن که معصوم بودند تجهیز و تدفین نمودند و نیز درباره انبیای الهی هم چنین امری نقل شده است به طور مثال حضرت عيسى مادرش حضرت مریم را شخصاً غسل داد و کفن نمود(6).(بحار الانوار، ج ۲۷، ص ۲۹۱ باب ۲ فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت، ص ۲۰۶؛ صدیقه شهیده زهرا، ص ۲۰۵)

246

امام رضا و امام جواد هر دو حجت خدایند همچنانکه درباره امام حسن و امام حسین روایت از پیامبر اعظم هست که «الحسن و الحسین امامان، قاما او قعدا(1)»(بحار الانوار، ج ۱۶، ص ۳۰۶ باب ۱۱۱ اعلام الوری ص ۱۲۰۹ ارشاد، ج ۲، ص ۳۰: دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۱۳۷ روضة الواعظين، ج 1، ص ۱۵۶ الصراط المستقيم، ج ۲، ص ۱۱۱۸ الطرائف، ج ۱، ص ۱۹۶، علل الشرایع، ج ۱، ص ۲۱۱ : غوالي التالي، ج ۳، ص ۱۲۹ ؛ الفصول المختاره، ص ۳۰۳؛ كشف الغمه، ج ۱، ص ۵۳۳: كفاية الاثر، ص ۱۱۶) و همه زمین در تحت تسلط حجت خداست بنا به روایت امام صادق : 

اگر حجت خدا روی زمین نباشد زمین اهلش را فرو خواهد برد چگونه ممکن است(2).(بحار الانوار، ج ۲۳، ص ۱۵... لولا ما في الأرض منا لساخت باهلها ... : امام صادق) حجت های خدا از مرگ خواهر یا عمه خویش بی خبر باشند و اقدامی نکنند ؟!! . 

حضرت فاطمه معصومه به نقلی تنها خواهر تنی امام هشتم است و نیز بهترین یادگار پدر در نزد برادر است که در بین اولاد امام هفتم ه پس از امام رضا نه کسی به هم وزنی و هم شانی و در مقام او نیست بنابراین چگونه ممکن است در آخرین لحظات زندگی خاکی خواهری که خودش ایشان را به سوی خویش دعوت کرده یا در مسیر هجرت به سوی او جان باخت در مراسم تجهیز و تدفینش شرکت ننماید؟!

عزاداری

همان طور که پیش از این اشاره شد دو نقل مشهور درباره روز شهادت حضرت فاطمه معصومه وجود دارد دهم و دوازدهم ربیع الثانی

و شایسته است در جمع بین این دو برای بزرگداشت مقام بانوی دو عالم شیعیان از دهم تا دوازدهم ربیع الثانی به مدت سه روز را به عنوان سوگواری معصومیه به عزاداری و عرض ادب محضر ایشان بگذرانند. چنان که در سالهای اخیر مسئولین آستانه مقدسه به همین امر مبادرت نمودند و این سنت حسنه را به عنوان ایام معصومیه معرفی نمودند و مردم ولایتمدار و عاشق اهل بیت قم نیز با سیاه پوشی و موکب های عزا ارادت خالصانه خویش را نسبت به آن حضرت به عمل می آورند(3).(همه ساله در ایام شهادت حضرت فاطمه معصومه علی از بیت النور (میدان میر تا حرم مطهر آن حضرت، دستجات عزاداری برپا می شود.)

247

رسانه های گروهی از جمله صدا و سیما نیز چندی است برنامه های ویژه ای در این ایام اختصاص دادند.

آداب عزاداری

از جمله آداب عزاداری برای حضرت فاطمه معصومه عبارت است از:

۱ سیاه پوشی؛ 

۲ مجلس وعظ، خطابه ذکر مصیبت نوحه خوانی و سینه زنی؛

به راه انداختن دستجات عزاداری 

تعطیلی کسب و کار روزانه، به ویژه در شهر قم؛ 

زیارت مخصوص آستان مقدس آن حضرت

عرض ارادت به محضر ایشان از دور و نزدیک

لعن بر قاتلین آن حضرت با جمله «اللهم العن قتلة فاطمة المعصومه

تسلیت گویی مؤمنین به یکدیگر به ویژه به سادات نیز به امام زمان - عجل الله تعالی فرجه - در عزای عمه بزرگوارش با جمله «اعظم الله اجوركم»

۹ برنامه های عزاداری از رسانه های گروهی به ویژه صدا و سیما

امام رضا در قم

در تاریخ آمده که امام رضا له به قم آمدند(1).(تاریخ قم، ص ۱۳۳ ، فرحة الغرى، ص ۱۰۵ الغارات، ج ۲، ص ۱۸۵۸ گنجینه دانشمندان ص ۴۹ : سفينة البحار، ج ۲. ص ۲۴۷ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۵۱؛ انوار المشعشعین، ج ۱، ص ۲۸۲ تا ۲۸۴ خلاصة البلدان، ص ۹۹ سفرنامه عشق، ص ۶۵)

نیز در تاریخ داریم که امام هشتم در احضار و سفر اجباری و تبعیدی اش به ایران - برابر دستور مأمون - تحت الحفظ از مدینه به مرو آمده و برابر دستور مأمون، امام را از مسیر کوفه و قم عبور ندادند(2).(جوامع الحكم، ص ۱۱ جلاء العيون، ص ۱۹۳۳ زندگی ائمه، ص ۱۲۳۴ سفرنامه عشق، ص ۶۲ - ۱۵۷ زندگانی حضرت معصومه و تاریخ قم، ص ۲۶)

248

همچنین در تاریخ نیامده است که امام قبل از احضار مأمون به ایران و قم آمده باشند. تاریخ و زمان ورود امام به قم در نقلی که آمده مشخص نیست. 

بنابراین این در تاریخ ورود امام هشتم به قم دو نظر وجود دارد:

۱ اینکه امام در همان سفر اجباری اش به ایران از مسیر قم آمده باشد. 

اینکه امام در فاصله پس از رسیدن به مرو تا شهادتشان مخفیانه یا آشکار مسافرتی به قم داشته اند.

در فرض اول به دلیل عدم تصریح تاریخ نمیتوان پذیرفت که امام به قم آمده باشند. 

اما این احتمال در فرض دوم بیشتر است. حال باید بدانیم انگیزه مسافرت امام به قم چه بود؟

یک امام در طول سه سالی که در ایران بودند قصد کردند از بلاد اسلامی بازدید داشته باشند؛ شاید این فرض تا اندازه ای درست باشد زیرا امام تحت مراقبت عوامل حکومت مأمون بودند و در طول مدت اقامت اگر به مکانی مسافرت میکردند در تاریخ ثبت می شد. مگر اینکه امام همراه عاملان حکومت و به ویژه مأمون به جایی می رفتند مثلاً مدتی در مرو بودند و پس از آن در مراحل دیگر حکومت او که در مسیر مرو تا طوس آمدند(1).(در کتاب جغرافیای تاریخ هجرت حضرت معصومه ص ۸۱ آمده در اثر اختلافاتی که در سال ۲۰۲ در بغداد روی داده مامون دستور داد به سوی بغداد حرکت کنند و خود به همراه امام راه بغداد را در پیش گرفت و پس از سرکوب آشوب به مرو بازگشت از این رو ممکن است عبور امام از قم در جریان این امر باشد.) 

دوم آنکه حادثه ورود حضرت فاطمه معصومه ای به قم و شهادتشان انگیزه ای شد که امام به قم بیایند که این احتمال بسیار قوی تر است چرا که امام ارادت خاصی به خواهر بزرگوارش داشتند و مطمئناً حکومت مأمون نمی توانستند با چنین مسافرتی مخالفت کنند و نیز می طلبید که امام به احترام خواهرش به قم بیایند.

بنابر این دلیل ورود امام به قم قابل قبول است؛ چراکه

در نقل تاریخ ورود امام به قم ثبت شده مدرسه رضویه و محله شاه خراسان در قم در نزدیکی میدان میر محل توقف و عبادتگاه حضرت معصومه ) مکانی است که در تاریخ ثبت شده و هنوز هم پس از قرنها این مکان به همین نامها معروف و مورد احترام خاص قم و قمی هاست.

249

نحوه ورود امام به قم و استقبال بی نظیر مردم از آن حضرت و اینکه حضرت به سنت پیامبر اعظم له شترش را مأمور ساخت تا هر جا که بنشیند همانجا منزل کنند(1)(سفينة البحار، ج ۷، ص ۳۶۱؛ قم و رسالت آن در کلام معصومین، ص ۵۳) و نیز در بعضی نقل ها به چشمه ای که امام از آب آن نوشیده و بدان وضو و غسل نموده(2)(تاریخ قم، ص ۱۳۳؛ ترجمه مختصر البلدان، ص ۱۹۹ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۵۲ - ۵۱: سفرنامه عشق، ص ۶۵ تاریخ مذهبی قم، ص ۷۵ بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۱۷، ج ۱۴۷ گوهر قم، ص ۷۳) - همه اینها دلایل و شواهدی است بر حضور امام در قم (۳).(ر.ک: جهت اطلاع بیشتر تاریخ مذهبی قم، تألیف علی اصغر فقیهی : پیام آستانه، شماره ۷، ص ۳) 

با قبول چنین فرضی نتیجه گرفته میشود امام رضا اولین امام معصوم است که مرقد مطهر خواهرش حضرت فاطمه معصومه را زیارت نمودند. 

مؤلف تاریخ مذهبی قم ( علی اصغر فقیهی به چهار دلیل ورود امام رضا را به قم ثابت می کند(۴):(تاریخ مذهبی قم، ص ۸۲ - ۸۳)

1 وجود محله ای به نام شاه خراسان در خیابان آذر که مدرسه ای به نام مدرسه رضویه در آن بنا شده و چاهی که هم اکنون نیز وجود دارد و امام از این چاه آب نوشیده، وضو و غسل ساخت و نقل سینه به سینه این حادثه 

روایتی که از امیرالمؤمنین علی نقل شده که امام رضا از آبی که در قم با آن غسل خواهد کرد...(5).(بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۱۷. ... و منه يغتسل الرضا ....)

نقل تاریخ قم که امام وارد قم شده و از آب آن نوشیده و غسل کرده(۶).(تاریخ قم، ص ۱۳۳)

۴ نقل ابن طاووس از علمای شیعه قرن هفتم در کتاب فرحة الغری - مبنی بر ورود امام به قم و استقبال عظیم مردمی و دعوت از آن حضرت و اینکه امام طبق سنت پیامبر شترش را مأمور انتخاب خانه برای اجلال نزول نمودند(7).(فرحة الغرى، ص ۱۰۵)

250

فصل سوم

بارگاه فاطمی

«آستانه مقدسه»

حرم اهل بیت

فاطمه دوم

زیارت و زائر

ارادت امام عصر عجل الله تعالی فرجه - و تکریم علمای دین و بزرگان

كرامات

قبور مطهر امام زاده ها، علما و بزرگان

251

252

مقبره حضرت

وضعیت بنای مقبره آن حضرت به ترتیب زیر بوده است. 

۱. آنگاه که در باغ بابلان(1)(این زمین پیش از این که حضرت در آن دفن شود بنایی نداشته است راهنمای قم ص ۳۰ - به نقل از زندگانی حضرت معصومه و تاریخچه قم، ص ۸۱) پیکر مطهر حضرت فاطمه معصومه را تدفین نمودند موسی بن خزرج و پسرانش) سقف و سایبانی از بوریا بر سر قبر آن حضرت برافراختند(2).(بحار الانوار، ج ۵۷ روایت ۴۹، ص ۲۱۹؛ سفينة البحار، ج ۲، ص ۱۳۷۶ مستدرك سفينة البحار، ج ۸، ص ۲۵۷ : منتهى الامال، ج ۲، ص ۴۳۲ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۵۴ زندگانی حضرت معصومه و تاریخچه قم، ص ۱۸۲ قم و حضرت معصومه، ص ۹) 

این وضعیت همچنان ادامه داشت تا آنکه حضرت زینب دختر امام جواد وارد قم گردید(۳).(همان مدارک) 

حضرت زینب دختر امام جواد مقبره حضرت را از حالت اولیه - که بوریا بر سر قبر ایشان بود تغییر داده و برای آن حضرت بارگاه بر پا نمود(۴).(اعیان الشیعه، ج ۸، ص۳۹۱؛ گنجینه آثار قم، ج ۱، ص ۳۹۴، قم را بشناسید، ص ۵۰ حضرت معصومه و شهر قم، ص 47)

گنبد حرم

گنبدهایی که از زمان دفن حضرت فاطمه معصومه بر این قبر نورانی بنا شد عبارتند از: 

۱ در اواسط قرن سوم ق حضرت زینب دختر امام جواد گنبد و بارگاهی از آجر و سنگ و گچ بر روی قبر ساخت(۵).(حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۲۲۰)

251

در سال ۴۱۳ ق مرقد مطهر با خشتهای کاشی زیبا آراسته شد(1)(قم را بشناسید، ص ۵۰؛ ودیعه آل محمد، ص ۱۷)

گنبدی در سال ۴۵۷ ق بنا شد(۲).(حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۲۲۰ این گنبد به تشویق شیخ طوسی متوفای سال ۲۶۰ ق توسط میر ابو الفضل عراقی وزیر طغرل کبیر ساخته شد. بعد از ساخت گنبد اول که توسط دختر امام جواد ساخته شد. به مرور زمان دو گنبد دیگر در کنار گنبد اول ساخته شد که سومین آنها مدفن حضرت زینب دختر امام جواد علیه بوده که در سال ۴۵۷ ق به جای سه گنبد، یک گنبد مرتفع ساخته شد.)

گنبدی در سال ۵۲۹ ق بنا شد(۳).(امامزادگان معتبر ایران ص ۱۲ این گنبد به امر شاه بیگم بنا شد آرامگاههای خاندان پاک پیامبر، ص ۲۱۴؛ تاریخ قم و..... (ناصر الشريعة)، ص ۷۶؛ وديعة آل محمد، ص ۱۷؛ راهنمای قم، ص ۲۵)

گنبد بعدی در سال ۹۲۵ ق با کاشی معرق بنا شد(4).(همان این کنید به امر شاه اسماعیل صفوی بنا شد تاریخ قم (ناصر الشریعه)، ص ۷۶ راهنمای قم، ص ۲۵؛ وديعة آل محمد، ص ۱۷)

۵ گنبد بعد در سال ۱۲۱۸ ق با خشتهای زرین و روکش طلا بنا شد(۵).(همان این کنید به امر فتحعلی شاه ساخته شد آرامگاههای خاندان پاک پیامبر ص ۲۱۴ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۲۲۲؛ راهنمای قم، ص ۲۲۴؛ ودیعه آل محمد، ص ۱۷)

و بالاخره.... 

۶ در سال ۱۳۸۴ ش طلاکاری گنبد به طور کلی تعویض گشته و به شکل مرغوب و نورانی با تغییرات محسوسی انجام شد. گنبد حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه که سمبل خانه میهمان کویر و بانوی شهر ماست در طول چهار سال ترمیم و نوسازی شد(6).(ر.ک پیام آستانه ویژه نامه بازسازی گنبد طلای حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه ای اردیبهشت ۱۳۸۴ ربیع الاول ۱۴۲۶) و در روز هفده ربيع الاول ۱۴۲۶ ق همزمان با میلاد پیامبر اعظم الله و تولد امام جعفر صادق له طی مراسم خاص و به یاد ماندنی از گنبد پرده برداری شد(7).(همان) که این آخرین گنبد طلای مرقد مطهر می باشد

ضریح مطهر

برای مرقد مطهر و نورانی حضرت فاطمه معصومه بالله تاکنون ضریح های متعددی ساخته اند که بدین شرح است:

254

۱. در سال ۶۱۳ ق ضریح با کاشی به صورت صندوقچه روی قبر مطهر قرار گرفته است(1)؛(حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۲۳۲ این کار با هزینه امیر احمد بن اسماعیل بزرگ خاندان آل مظفر و توسط استاد کاشی ساز، محمد بن ابی طاهر قمی ساخته شد.)

۲ در سال ۹۵۰ ق در چهار طرف مرقد ضریحی آجری آراسته به کاشی های هفت رنگ و کتیبه های معرق بنا شد که در اطراف آن منافذی باز بود تا هم مرقد مطهر دیده شود و هم زائران نذورات را داخل ضریح بریزند(۲)؛(حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۲۳۲؛ راهنمای هم، ص ۲۵)

بعد از چند سال ضریحی از فولاد سفید و شفاف به دستور شاه عباس در جلوی ضریح آجری قرار داده شد(۳)؛(حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۲۳۲؛ در پای سخن، ص ۱۹۶، ودیعه آل محمد، ص ۱۹)

۴. در سال ۱۲۳۰ ق به دستور فتحعلی شاه قاجار همان ضریح را نقره پوش کردند(4)؛(حضرت معصومه، فاطمه دوم، ص ۲۳۲)

۵ در سال ۱۲۸۰ ق ضریحی که از نقره ضریح سابق و نقره های موجود در خزانه ساخته شده بود به جای آن نصب گردید(5)؛(حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۲۳۲ ودیعه آل محمد ص ۱۹؛ راهنمای قم، ص ۲۶) این ضریح چندین مرتبه تجدید بنا و اصلاح شد

۶ در سال ۱۳۶۸ ق برابر با ۱۳۲۸ ش) به دستور تولیت وقت شکل ضریح را تغییر داده و به جای ضریح قبلی نصب نمودند(۶)؛(حضرت معصومه، فاطمه دوم، ص ۲۳۲) 

ضریح جدید که توسط مهندسان اصفهانی ساخته شد به عنوان آخرین ضریحی است که اکنون بر روی قبر مطهر نصب است که در عید غدیر سال ۱۴۲۲ ق برابر با ۱۳۸۰٫۱۲٫۱۲ ش) نصب گردید(۷).(حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۲۳۲؛ ودیعه آل محمد، ص ۱۹)

رواق های حرم مطهر

اصطلاحاً محدوده های نزدیک به ضریح مطهر را رواق می گویند(8).(سفرنامه عشق، ص ۱۷۳ ابناهای سرپوشیده اطراف روضه منوره که دارای ارتفاع های مختلفند، رواق نام دارند.)

۱ رواق بالا سر محوطه بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر

255

رواق دارالحفاظ محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر

رواق آئینه شهید بهشتی واقع در بخش زنانه و پایین پای حضرت

۴ رواق پیش رو محوطه بین مسجد طباطبایی تا ضریح مطهر

۵ رواق امام خمینی محوطه ای چند ضلعی بین مسجد طباطبایی و رواق بالا سر

صحن های حرم مطهر(1)(آستانه مبارکه قبلاً دارای صحنهای عتیق اتابکی و موزه بود ولی صحن موزه بعدها از بین رفته.... (بارگاه معصومه ، ص ۲۶)

1. صحن نو اتابکی: دارای چهار ایوان شمالی جنوبی، شرقی و غربی 

صحن عتیق واقع در شمال روضه مبارکه و دارای چهار ایوان جنوبی، شمالی، غربی و شرقی صحن صاحب الزمان که جدیدترین صحن میباشد و در قسمت جنوب غربی حرم مطهر قرار دارد.

صحن مسجد اعظم در قسمت غربی حرم مطهر

مساجد حرم مطهر

۱ مسجد بالاسر در جهت غربی روضه مطهره

مسجد طباطبایی در جنوب روضه مطهره

مسجد شهید مطهری

۴. مسجد محمدیه قدیم واقع در محوطه ای از قسمت شرقی شبستان بزرگ امام خمینی؛

۵ محوطه ای در قسمت رواق بالا سر که معمولاً نماز زیارت می خوانند.

۶ مسجد اعظم که چند سالی است جزو حرم و آستانه قرار گرفته

ایوانهای حرم مطهر

۱ ایوان طلا در شمال روضه مقدسه

۲ ایوان آئینه در جانب شرقی حرم مطهر

257

گلدسته ها

۱ مناره های صحن عتیق: دو مأذنه استوانه ای رفیع

۲ مناره های ایوان آئینه بر فراز پایه های دو طرف ایوان آئینه دو مأذنه از بلندترین بناهای آستانه

. ماذنه های صحن بزرگ نو یا اتابکی واقع در روبروی ایوان آئینه.

شبستانهای حرم مطهر

۱ شبستان بزرگ امام خمینی واقع در جنوب حرم مطهر

۲ شبستان حضرت نجمه خاتون در زیر زمین شبستان امام خمینی

حرم اهل بیت

برابر روایت مأثور از امام صادق قم حرم همه اهل بیت ایلام می باشد.

امام صادق فرموده اند:

مگه حرم خدای متعال است؛ مدینه حرم رسول الله ﷺ است؛ کوفه حرم امیر المؤمنين است و حرم ما نیز قم است(1).(بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۱۶، روایت ۴۱ و ص ۲۲۸، روایت ۵۹ مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۲۰۶؛ مجالس المؤمنين، ج ۱، ص ۸۳: گوهر قم، ص ۷۶)

در این روایت حضرت نفرموده اند که مسجد الحرام حرم خدای متعال است؛ بلکه همه مکه را حرم خدا معرفی کرده؛ نیز نفرموده اند مسجد النبی حرم رسول خدا است و نیز نفرموده اند. مسجد کوفه حرم امیر المؤمنین است و.... حال این قم است که حرم اهل بیت است.  یعنی نه فقط محدوده حرم و آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه  بلکه همه قم حرم اهل بیت عالم است و به عبارتی قم حرم همه اهل بیت است.

بر اساس این روایت قم و قمی ها باید بر خود ببالند که در چنین جایگاه و مقام والایی قرار گرفتند. این امتیاز بسیار بزرگی است برای همه پیروان و شیعیان اهل بیت عصمت و

257

طهارت ها که در این شهر مقدس زندگی میکنند این مدال افتخاری بزرگ برای همه مشتاقان حریم فاطمی است که از راههای دور و نزدیک به حرم اهل بیت عزیمت میکنند و زائران شائق بارگاه فاطمی اند.

چنانچه پیر مراد و محبوب دلها و یار سفر کرده ما فرمود: 

ما مفتخریم که ائمه معصومین از علی بن ابیطالب گرفته تا منجی بشر حضرت مهدی صاحب الزمان - عليهم الاف التحیات و السلام که به قدرت خداوند قادر زنده و ناظر امور است. ائمه ما هستند(۱).(وصیت نامه امام خمینی، ص ۳) 

جلوه دیگر حرم اینکه این حرم تجلی گاه حرم گمشده حضرت زهرا است و شاید به همین دلیل باشد که امام صادق در روایت مذکور این حرم را حرم همه اهل بیت معرفی فرمودند.

حرم فاطمه دوم

حضرت فاطمه زهرا هنگام شهادت به امیر المؤمنین علی وصیت نمودند مکان قبر شریفش را مخفی نگهدارند و آن حضرت نیز همانگونه کرد که به او وصیت و سفارش شده(۲).(دلائل الامامه، ص ۴۴؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج ۳، ص ۳۶۳؛ بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۱۹۲؛ صدیقه شهیده زهرا، ص ۱۹۸ : روضة الواعظين، ص ۱۵۱ فرهنگ جامع سخنان امام حسین، ص ۱۳۷ زهرا مولود وحی، ص ۲۶۷)

علت و سر این عمل جزو اسراری است که در بسیاری از مباحث آمده و پرداختن به آن در دایره بحث و تحقیق این مجموعه نمی گنجد؛ ما در اینجا به جانشینی این جایگاه و مزار به عنوان تجلی گاه مرقد آن حضرت می پردازیم.

حضرت فاطمه معصومه به فرزندی پاک و مطهر از سلاله حضرت زهران است که جلوه های ویژه ای از ام الائمه حضرت صدیقه طاهره را در خویش دارد؛ از جمله:

۱. هر دو به اسم مقدس «فاطمه» همنام هستند.

۲. هر دو فرزند معصوم از چهارده معصوم فرزند پیامبر و فرزند امام ) هستند.

هر دو شهیده ولایت اند.

258

مرقد حضرت فاطمه معصومه و تجلی مرقد مخفی حضرت زهرا

علت هجرت خاندان آیت الله مرعشی نجفی به قم، شایان التفات است. 

مرحوم حضرت آیت الله علامه سید محمود مرعشی که از علمای بزرگ نجف اشرف بودند - متوسل به امیر المؤمنين الله و اهل بیت عصمت و طهارت اعلام شده تا از محل قبر مخفی حضرت زهرا الله آگاه گردند. ایشان پس از مدتها ریاضت و چله نشینی و.... شبی در عالم رؤیا به محضر امام باقر یا امام صادق ام شرفیاب شده که در جواب حاجت ایشان امام با اشاره به مرقد حضرت فاطمه معصومه ای به او فرمودند: عليك بكريمة اهل البيت - به سوی کریمه اهل بیت امام راه یاب 

ایشان پس از خواب مذکور بی درنگ با همه اعضای خانواده خویش از نجف اشرف به قم مهاجرت نمودند(۱).(زندگانی کریمه اهل بیت ص ۴۱ - ۴۲؛ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۷۲ - ۱۷۴ آیت الله سید محمود مرعشی دوباره به نجف بازگشت و در سال ۱۳۳۸ ق در آنجا در گذشت، ولی فرزند برومندش آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی به قم آمد و در جوار مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه یا زیست تا اینکه در سن ۹۶ سالگی در سال ۱۳۶۹ به ملکوت اعلی پیوست ثمره جلوة كريمانه حضرت فاطمه معصومه ای به این خانواده وجود پر برکت آیت عظمای حق سید شهاب الدین مرعشی نجفی میباشد که هم در سالهای زندگی خاکی و هم پس از آن آثار علمی و معنوی وی به ویژه کتابخانه بزرگ ایشان نشتگان حقیقی علوم آل محمد اسلام را سیراب می نماید) 

این مطلب به گونه ای دیگر نیز نقل شده و شاید هر دو اتفاق نیز صحیح باشد. ارائه نقل دوم نیز خالی از لطف نیست:

یکی از شاگردان آیت الله العظمی شهاب الدین مرعشی نجفی می گوید: ایشان در ضمن درس خود می فرمود: پدرم چهل شب در حرم حضرت علی بیتونه نمود، شبی در حال مکاشفه آن حضرت به پدرم فرمود: سید محمود چه میخواهی؟! پدرم عرض می کند زیارت قبر حضرت فاطمه را حضرت فرمود:

من که نمی توانم بر خلاف وصیت ایشان عمل کنم پدرم عرض کرد، پس من هنگام توسل و زیارت برای او چه کنم؟ حضرت فرمود: خداوند مقام و شکوه حضرت فاطمه به را

259

در این باره به حضرت فاطمه معصومه ای داده است و هر کس میخواهد زیارت حضرت فاطمه را درک کند به زیارت حضرت فاطمه معصومه برود.

آیت الله العظمی مرعشی میفرمود: پدرم درباره زیارت حضرت معصومه بسیار به من سفارش میکرد. من نیز از نجف اشرف به این قصد آمدم و به زیارت امام رضا رفته و سپس در قم به اصرار مؤسس حوزه علمیه آیت الله عبدالکریم حائری یزدی ماندگار شدم و اکنون شصت سال است که هر روز از نخستین زائرین حضرت فاطمه معصومه هستم(1).(حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۷۳ - ۱۷۴)

شکل و شمایل حضرت زهرا(۲)(بر ستیغ نور، ص ۷۹)

آیت الله العظمی نجفی مرعشی از خاطرات روزگار جوانی اش می گوید 

روزی بر اثر مشکلات فراوانی که داشتم. با ناراحتی به حرم حضرت فاطمه معصومه له رفتم و در حالی که اشکهایم سرازیر بود با عتاب و خطاب از حضرت شکایت کردم که چرا کمکم نمی کند و....؟ 

سپس با دلی شکسته به خانه برگشته و در حالت غشوه به خواب رفته و صدای کوبیدن در را شنیدم و رفتم در را باز کردم شخصی که پشت در ایستاده با دیدن من گفت: سیده تو را می طلبند. با شتاب به حرم رفته و وارد صحن شدم چند کنیز را دیدم که در حال نظافت ایوان طلا بودند. سبب آن را پرسیدم گفتند: اکنون سیده می آید. پس از اندکی حضرت فاطمه معصومه ها را دیدم که در شکل و شمایل حضرت فاطمه زهران بود چون جده ام حضرت زهرا به را چندین بار قبل از آن در خواب دیده بودم از این رو نزد عمه ام حضرت معصومه له رفته و دستش را بوسیدم آن حضرت به من فرمود ای شهاب کی ما در فکر تو نبوده ایم که ما را مورد عتاب قرار داده ای و از دست ما شاکی هستی؟ تو از زمانی که به قم آمدی زیر نظر ما و مورد عنایت ما بوده ای 

وقتی از خواب بیدار شدم هماندم برای عذرخواهی به حرم شریف رفتم. از آن پس حاجتم برآورده شد و امور زندگی ام حل و آسان شده و گشایشی در مشکلاتم شد.

260

مديحه نورین نیرین

حضرت امام خمینی قدس سره - در قصیده ای که شامل ۴۴ بیت می باشد(1)(دیوان امام، ص ۲۵۳ تا ۲۵۷) در مدح حضرت فاطمه زهرا و حضرت فاطمه معصومه به مدیحه ای سروده که شعاع نور هر دو بانوی بزرگوار را از یک منبع عظیم معرفی کرده او را آیت رحمت خدا بر شمرده.

این مدیحه با حسن مطلع

ای از لیت به تربت تو مخمر                       وی ابدیت به طلعت تو مقرر 

آیت رحمت از جلوه تو هویدا                       رایت قدرت در آستین تو مضمر

و با ابیاتی که حاکی از عصمت آنان است:

عصمت تو تا کشید پرده به اجسام             عالم اجسام گردد عالم دیگر

جلوه تو نور ایزدی را مجلی                         عصمت تو سر مختفی را مظهر

و نیز شعاع انوار پاکشان از منبع نور رسول خدا و امیر مؤمنان: 

وین نه عجب زانکه نور اوست از زهرا                   نور وی از حیدر است و او از پیمبر 

نور خدا در رسول اکرم پیدا                                    کرد تجلی زوی به حیدر صفدر

در ابیات میانی، حضرت معصومه را معجزه امام هفتم معرفی کرده، همچون حضرت زهرا که معجزه رسول خدا بوده است:

گر که نگفتی امام هستم بر خلق                       موسی جعفر ولی حضرت داور 

فاش بگفتم که این رسول خدا یست                  معجزه اش می بود همانا دختر 

دختر جز فاطمه نیاید چون این                           صلب پدر را و هم مشیمه مادر

دختر چون این دو از مشیمه قدرت                    نامه و ناید دگر هماره مقدر

در ابیات دیگر به جلال و عظمت آنها اشاره کرده و سروده

آن یک در عالم جلالت کعبه                           وین یک در ملک کبریایی مشعر

لم يلدم بسته لب و گرنه بگفتم                     دخت خدایند این دو نور مطهر

نیز در ابیاتی به حجاب و عصمت و عفت آنها اشاره می نماید

چادر آن یک حجاب عصمت ایزد                   معجر این یک نقاب عفت داور

261

در ابیات پایانی به آستان مقدس مدینه و قم اشاره می کند: 

آن یک خاک مدینه کرده مزین                        صفحه قم را نموده این یک انور 

خاک قم این کرده از شرافت جنت                 آب مدینه نموده آن یک کوثر 

عرصۀ قم غيرت بهشت برین است                 بلکه بهشتش یساولی است برابر 

زیبد اگر خاک قم به عرش کند فخر                        شایدگر «لوح» را بیابد همسر 

اولین بانوی یادگار معصومین مدفون در ایران

حضرت فاطمه معصومه با اولین بانوی نمونه اسلام - منتسب به خاندان عصمت و طهارت با ویژگی های دختر و خواهر و عمه امام معصومه است که در خاک ایران اسلامی مدفون شد. 

بانوان بزرگوار منتسب به خاندان اهل بیت که در ایران مدفونند بسیارند که ما مجال معرفی آنان را در این مجموعه نداریم ولی به طور یقین اولین و بزرگوارترین آنان، حضرت معصومه میباشد که ایران اسلامی به ویژه شهر قم که در مرکز ایران اسلامی قرار دارد به وجود او برکت یافت.

در فاصله هزار کیلومتری از مشهد مقدس از مرقد مطهر و نورانی برادر بزرگوارش امام رضا خاک قم را به یمن قدم نورانی اش مقدس نمود که اکنون به قم المقدسه شهرت یافت. 

از مرقد معصومه تا شاه خراسان            رنگین کمان عشق باشد بر محبان(۱)(سفرنامه عشق، ص ۴۹۶)

این برادر و خواهر یادگار امام هفتم اند یادگار همه ائمه معصومین امام دو رکن کشور که به یقین میشود ایران اسلامی را به ایران کشور فرزندان موسی بن جعفر نامگذاری کرد. 

بنیاد دین محبت آل پیمبر است                    با خون خویش شیعه مددکار حیدر است

ایران همیشه کشور موسی بن جعفر است(2)(همان، ص 427)

مرقد حضرت معصومه ، باغ بهشت

بوی بهشت خدا بر مشام زائران عاشقی می رسد که با حضور دل در جوار حرم آن حضرت به مناجات و توسل می پردازند.

262

زیبایی این حضور زمانی به اوج خود میرسد که زائر حضور معنوی آن حضرت را در فضای حرم رواق و شبکه های ضریح با چشم دل ببیند. 

براستی این مکان نیز همچون مزار رسول مکرم اسلام الله و ائمه معصومین - که باغی از باغهای بهشت میباشد - جلوه ای از آن گلستان را در بر دارد. 

از امیر بیان حضرت علی روایت شده: أن القبر حفره من حفر جهنم أو روضة من رياض الجنة(1).(نهج السعاده، ج ۳، ص ۱۲۱)

و شبیه روایت فوق روایات دیگری نیز در این باره بسیار است که اشاره به این موضوع دارد. به یقین جایگاه مقبره حضرت فاطمه معصومه له باغی از باغهای بهشت است که آن حضرت به این مکان شرافت بخشید. شرف المكان بالمكين 

گویند زیبایی و ارزش هر مکانی به آنچه در آن مکان وجود و هستی به آن بخشیده می باشد. این مکان گلستانی است که به حضور و تدفین پیکر مطهر حضرت فاطمه معصومه شرافت یافت. 

کسی که مقبره اش محل مراجعه حوائج مردم برآورنده حوائج معنوی و مادی است. به این مکان زینت بخشیده است. وجود او گوهری است که عارفان به حق او از آن بهره می برند. بحر کرامت او مظهر رحمت الهی است بر مؤمنان و شیفتگان حریم فاطمی.

سرزمینی که رسول مکرم اسلام الله در شب معراج آن را سبز و خرم و خوش بوتر از مشک و نیکوتر از زعفران دید(۲).(اختصاص، ص ۱۰۱؛ بحار الانوار، ج ۱۸، ص ۳۱۱، روایت ۲۱) 

سرزمینی که ائمه گرامی ام از جمله امام صادق(3)(بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۲۸، روایت ۵۹ مجالس المؤمنين، ج ۱، ص ۸۳)، امام موسی کاظم(4)(بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۱۵، روایت ۳۹) و امام رضا(5)(همان، ص ۲۲۸، روایت ۶۲) از آن به دری از هشت در بهشت یاد کرده اند.

سرزمینی که برابر سخن امام صادق به برگزیده خداست(۶).(بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۱۴ روایت ۱۲۵ مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۲۰۵ روایت ۱۱۸۵۹ : تاریخ قم، ص ۹۷)

سرزمینی که بنا به روایت ائمه معصومین مقدس است(۷).(بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۱۸، روایت ۱۴۹ سفينة البحار، ج ۲، ص ۴۴۷؛ تاریخ قم، ص ۹۳)

سرزمینی که برابر روایت امام ششم له حرم همه اهل بیت است(1).(بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۱۶، روایت ۴۱؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۳۶۸، روایت ۱۲۱۹۶)

سرزمینی که پناهگاه فاطمیان و استراحتگاه مؤمنین است(۲).(بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۱۵، روایت ۳۲)

سرزمینی که محل نشر مدفونین آن در بهشت می باشد(۳).(همان، ص ۲۱۸، روایت ۴۸)

سرزمینی که همواره بالهای فرشتگان بر آن گسترده است(4).(بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۱۷، روایت ۱۴۶ تاریخ قم، ص ۹۹)

سرزمینی که آشیانه آل محمد له و ماوای شیعیان است(۵).(بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۱۴، روایت ۳۱)

توسل به اولیای الهی

یکی از راههای عرض حاجت به درگاه خدا و بهره مندی از رحمت او از طریق «توسل» است.

خداوند تعالی در کتاب خویش قرآن می فرماید:

و ابتغوا اليه الوسيله(6)(قرآن کریم، سوره مانده (۵)، آیه ۳۵)

برای تقرب به خدا توسل بجویید.

در بسیاری از تفاسیر و نیز روایات به امر توسل اشاره شده و اینکه بهترین واسطه های ارتباط با خدای تعالی پیامبر الله و اهل بیت او میباشند چرا که خداوند آنها را بسیار عزیز و گرامی داشته و بر تمام مخلوقات هستی برتری داده است و هیچ مخلوقی بالاتر از آنها نیست زیرا آنها با معرفت ترین و مطیع ترین مخلوقات نسبت به خداوند متعال هستند(۷).(بحار الانوار، ج ۱، ص ۱۰۷ عجایب و معجزات شگفت انگیزی از امام رضا)

در دعای توسل به چهارده معصوم یا از جمله و توسلنا بك الى الله برای هر معصوم و در روایت دیگری که پس از این دعا خوانده میشود جمله های و توسلت بكم الى الله و فانكم وسيلتي الى الله نیز حکایت از امر مهم توسل می باشد.

امیر المؤمنين فرمودند: ما وسیله ارتباط مردم با خدا هستیم(8).(الميزان، ج ۵، ص ۳۳۳ في قوله تعالى: «و ابتغوا اليه الوسيله انا وسيلته ...)

264

حضرت زهرا فرمودند ما راه ارتباط میان خلق و خالقیم(۱).(شرح نهج البلاغه ( ابن ابی الحدید، ج ۱۶، ص ۲۱۱... و نحن وسيلة في خلقه، و نحن خاصته و محل قدسه و...) 

امام رضا یا در روایتی میفرمایند هرگاه برای شما پیش آمد سختی روی داد از ما کمک و یاری بخواهید(2).(مستدرک الوسائل، ج ۵، ص ۲۲۸، بحار الانوار، ج ۹۱ باب ۲۸، ص ۵ الاختصاص، ص ۱۲۵۲ تفسیر عیاشی، ج ۲ ص ۴۲.... اذا انزلت بكم شديدة فاستعينوا بنا) 

خداوند کریم، نظام خلقت را بر پایه واسطه وسایل و ابزارها بنا نهاده و تدبیر امور را بدان سامان بخشیده آیاتی همچون و المدبرات امرا(3)(قرآن کریم، سوره نازعات (۷۹)، آیه ۵) نزل به الروح الامین(4)(قرآن کریم، سوره شعراء (۲۶) آیه ۱۹۳) اشاره به همین امر دارد؛ اینکه در این آیات به تدبیر امور از طریق فرشتگان اشاره می شود و اینکه ارسال و انزال و حی به پیامبر از طریق جبرئیل انجام می شود. 

یا در مسائل مادی به عنوان مثال میبینیم بخار ابر و باد وسایل و ابزار قدرت خدا جهت بارش باران بشمار می آید.

در قرآن کریم اشاره به پیراهن یوسف الله در شفا یافتن چشم یعقوب الله شده است(۵).(قرآن كريم، سوره یوسف (۱۲) آیه ۱۹۶... فارتد بصيرا) 

در تاریخ صدر اسلام میخوانیم که اصحاب رسول خدا نه به موی سر ایشان تبرک می جستند(۶).(صحیح مسلم، ج ۴، ص ۸۰ هنگامی که آن حضرت در مراسم حج سر مبارک خویش را می تراشیدند اصحاب ایشان موی سر حضرت را به تبرک می بردند.)

تبرک جستن و شفا یافتن از خاک قبر امام حسین الله را در بسیاری از روایات مشاهده می کنیم(۷).(سفينة البحار، ج ۲، ص ۱۰۳ ( چاپ قدیم) : من لا يحضره الفقیه، ج ۲، روایت ۳۲۰۴، ص ۵۹۹؛ المزار، شیخ مفید، ص ۱۲۵ و وسائل الشيعه، ج ۱۰، ص ۴۱۱؛ بحار الانوار، ج ۸۲ باب ۲۸ روایت ۱۴، ص ۱۱۵۳ و باب ۳۷، روایت ۱۶، ص ۳۳۴)

امام هادی به دعا در کنار قبر امام حسین متوسل می شود(۸).(كامل الزيارات، ص ۴۵۸ - ۴۵۹ امام هادی باید به هنگام بیماری شخصی را به کربلا فرستاد تا در کنار قبر مطهر امام حسين در حق آن حضرت دعا کند. آن شخص از این فرمان امام شگفت زده شده بود، امام فرمود: رسول خدا از خانه خدا و حجر الاسود افضل بود ولی گرد خانه طواف میکرد و به حجر دست میمالید و آن را می بوسید. امام سپس فرمود: همانا خدای متعال قطعه زمینهای ممتازی دارد که دوست دارد در آنها دعا شود تا اجابت نماید و حائر حسین از این بقعه هاست.)

265

زیارت و زائر

واژه «زیارت به معنای آهنگ کردن است و از نظر شرعی حضور بر آستان پیامبر، امام عالم یا مؤمن است(1).(آرامگاه های خاندان پاک پیامبر، ص ۳۷۰) 

در فرهنگ تشیع «زیارت» نوعی تولی ولایت پذیری و تبری (برائت جستن در عمل است. فرهنگی که سراسر الهام حرکت شور آموزش جهت دادن و جهت گیری است(2).(ره توشه راهیان نور محرم ۱۴۲۰ - ۱۳۷۸)، ص ۲۲۱) 

«زیارت» نوعی اظهار و اعلام مواضع و تبیین کننده خط فکری و موضع گیری اجتماعی است(3).(سفرنامه عشق، ص ۱۵۸) 

«زیارت» تجلیل از شهادتها و تکریم ارزشهای متعالی و سپاس از اولیای دین است(4).(همان) 

زیارت قلمرو دل و وادی محبت و شوق است نمودی از احساس متعالی و زبان علاقه و ترجمان پیوند قلبی است. فیض حضور در کنار اولیای خدا زائر را از کیمیای نظر برخوردار می سازد. زیارت الهام گرفتن از اسوه ها و تعظیم شعائر و تقدیر از فداکاری ها و تجلیل از پاکی هاست و زائر در برابر آئینه تمام قد فضیلت ها می ایستد تا عیار خود را در آن بسنجد و خود را در برابر میزان قرار میدهد تا کم و کاستی خود را جبران کند زائر، مهمان مانده معنوی اولياء الله است و زیارت تجدید پیمان و میثاق با ولایت و رهبری است. زیارت، سفر با کاروان اشک و بر محمل شوق و سوار شدن بر موج عرفان و براق عشق است(5).»(فرهنگ عاشورا، ص ۲۰۳) 

زیارت، یعنی حضور در پیشگاه با شرافت اولیای الهی چه در محضر ظاهری آنها برسی یا در حریم حرمشان راه یابی ایجاد پیوند قلبی و تجدید میثاق و تحکیم بیعت با آنان به جهت تقرب و خشنودی خدای کریم اهداف والای این حضور است راهیابی به دیار «وجيهة عند الله يا وجيهاً عند الله»

266

امر على الديار ديار ليلى                         اقبل ذا الجدار و ذا الجدارا 

و ما حب الديار شغفن قلبي                   و لكن حب من سكن الديارا(1)(الغدير، علامه امینی، ج ۵، ص ۱۵۱)

این دیوار و آن دیوار را می بوسم سرشک محبت می افشانم به پاس آن محبوبی که در این مکان آرمیده است؛ نه آن که به در و دیوار عشق ورزم. 

بوسیدن در و دیوار چشم بر چشمه های ضریح نهادن و شهد وصال چشیدن است. دوست، خاک ره دوست را می بوسد زیرا محبوبش بر آن گام نهاده است، چرا که نشانی از محبوب به همراه دارد. وقتی عشق سر لوحه کار باشد خاک ره دوست را باید سرمه چشم نمود زائر چوب و سنگ و طلا و نقره نمیبیند پیشانیهای تابناک، گنبد زرین، عرشه ضریح و صدها جلوه برای او نمی درخشد بلکه او شهد ولایت می نوشد و زمزم حیاتمی آشامد و روحش تطهیر میگردد. این همه زبان عشق و محبت است. 

یاد آن قدسیان آسمانی انسان را آسمانی میکند و به سرای جاودان هدایت می نماید. شجره سبز امامت در این ساحت مقدس به معشوقه های برین عشق می ورزد و درود می فرستد(2).(قم در عصر حضور ائمه و غیبت صغری، ص ۱۰۸)

تاج الدین فاكهانی، فقیه اهل . سنت به قصد زیارت کفش پیامبر . ه که در دارالحدیث الاشرفيه دمشق نگهداری میشد به دمشق رفت وقتی کفش را دید افتاد و شروع به بوسیدن کرد، صورت را بر آن میمالید و اشک شوق می ریخت و این شعر را می خواند:

فلو قيل للمجنون ليلى و وصلها                          تريد ام الدنيا و ما في طواياها ؟

لقال: غبار من تراب نعالها                                  احب الى نفسی و اشفى لبلواها(3)(الغدير، ج ۵، ص ۱۵۵)

اگر به مجنون گفته شود و صال لیلی را میخواهی یا دنیا و آنچه در آن است؟ او در جواب خواهد گفت غباری از کفش لیلی محبوب تر است برای من و شفا بخش تر است از درد و هجران فراق او

267

زیارت اولیای الهی

زیارت اولیای الهی پیامبر اهل بیت عصمت و طهارت و ذریه آنها هم در حیاتشان ارزشمند و مؤثر است و هم پس از شهادتشان تأثیر سازنده و صفای معنوی و روح بخش دارد.

امام صادق در روایتی می فرمایند:

من زارنا في مماتنا فكأنما زارنا في حياتنا(1)»(مستدرک الوسائل، ج ۱۰، باب ۲، ص ۱۸۳، بحار الانوار، ج ۹۷ باب ۲ روایت ۳۴؛ وسایل الشیعه، ج ۱۰)

هر کس ما را پس از مرگمان زیارت کند گویا در حال حیات زیارتمان کرده است.

پیامبر اعظم می فرماید:

من زارنی او زار احداً من ذريتي زرته يوم القيامة فانقذته من أهوالها(2)»(كامل الزيارات، ص ۸-۹)

کسی که من یا یکی از فرزندانم را زیارت کند روز قیامت به زیارت او می آیم و او را از گرفتاری های قیامت رهایی میدهم.

پاداش زیارت فاطمه معصومه از منظر ائمه معصومین

بعضی از روایاتی که درباره ارزش و ثواب زیارت حضرت فاطمه معصومه وارد شده بهشرح زیر است:

۱ امام صادق در ضمن روایتی فرمود:

..... فمن زارها وجبت له الجنة؛ هر كس او (فاطمه معصومه ) را زیارت کند بهشت برایاو واجب می گردد(3).(بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۱۷، روایت ۴۱ و ج ۴۸، ص ۳۱۷ : سفينة البحار، ج ۲، ص ۴۴۶، و ج ۷، ص ۳۵۸؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۳۶۸، ج ۱۲۱۹۶ میزان الحکمه، ج ۵، ص ۲۲۹۰، ج ۱۶۸۷، ش ۷۸۹۳، گوهر قم، ص ۱۰۶)

شبیه روایات فوق نیز از آن حضرت نقل شده است:

..... ان زيارتها تعدل الجنة؛ همانا زيارت او برابر کسب بهشت است(4)»(بحار الانوار، ج ۵۷، ص ۲۱۹، روایت ۶ و ج ۹۹، ص ۱۲۶۷ سفينة البحار، ج ۷، ص ۱۲۵؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۳۶۸ در بعضی روایات به جای «تعدل» تعادل آمده است)

268

حضرت در جای دیگر به مراتب وسیع تری از پاداش زیارت ایشان اشاره می نماید و می فرماید:

تدخل بشفاعتها شيعتنا الجنة باجمعهم با شفاعت او همه شیعیان ما وارد بهشت می شوند(1)»(سفينة البحار، ج 7، ص ۱۲۵ مستدرک سفینة البحار، ج ۸، ص ۲۶۲ مجالس المؤمنين، ج ۱، ص ۸۳)

امام رضا در روایتی فرمود:

من زار المعصومه بقم كمن زارنی؛ هر کس معصومه را در قم زیارت کند مانند کسی است که مرا زیارت کرده است(2).(رياحين الشريعه، ج ۵، ص ۳۵ ناسخ التواريخ، ج ۳، ص ۶۸ عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۲۷۱ زبدة التصانيف. ص ۴۴۹)

در جای دیگر هنگامی که راوی از امام رضا درباره حضرت فاطمه معصومه از ایشان سؤال می نماید امام می فرماید:

... من زارها فله الجنة؛ هركکس قبرش را زیارت کند بهشت بر او واجب می شود(3).(عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۶۶۰ باب ۶۷ حدیث اول وسایل الشيعه، ج ۱۴، باب ۹۴، ص ۵۷۶، شماره ۱۹۸۵۰ و ج ۱۰، ص ۴۵۱ : بحار الانوار، ج ۲۸، ص ۳۱۶ و ج ۹۹، ص ۲۶۷ سفينة البحار، ج ۲، ص ۳۷۶ و ج ۷، ص ۱۱۲۵ مستدرك سفينة البحار، ج ۸، ص ۲۶۲ : كامل الزيارات، ص ۹۷۳ باب ۱۰۶، ص ۵۳۶ - ۱۷۳ : مسند فاطمه معصومه، ص ۵۸ ( عن سعد بن سعد قال: سألت أبا الحسن الرضا باللي عن فاطمة بنت موسى بن جعفر عالية فقال: من زارها فله الجنة)

در روایت دیگری آن حضرت می فرماید

هر کس نتواند زیارت من بیاید اگر خواهرم را در قم زیارت کند همان ثواب زیارت مرا در می یابد(4).(زبدة التصانیف ص ۴۴۹؛ در حریم حضرت معصومه ص ۱۷ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۸۱ ؛ زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۱۰۴ نگرشی بر زیارت نامه حضرت فاطمه معصومه، ص ۲۴)

امام رضا در ضمن روایتی می فرماید:

من زارها عارفا بحقها فله الجنة ؛ کسی که او حضرت فاطمه معصومه ) را از روی معرفت به شأن و مقامش زیارت کند پاداش او بهشت است(۵).(سفينة البحار، ج ۲، ص ۳۷۶ و ج ۷، ص ۱۲۵ مستدرك سفينة البحار، ج ۸، ص ۲۶۳؛ بحار الانوار، ج ۴۸، ص ۳۱۷ و ج ۹۹، ص ۲۶۶ گوهر قم، ص ۱۰۶ امام رضا الله از سعد که اهل قم بود - سؤال کرد: ای سعدا در شهر شما آرامگاهی هست؟ ایشان گفت: فدایت شوم آری آیا قبر فاطمه دختر امام موسی الکاظم علیه را می گویی؟ امام فرمود: آری کسی که او را با معرفت به حقش زیارت کند بهشت بر او واجب است...)

269

شبیه روایات فوق در جای دیگر چنین آمده

من زارها هو من اهل الجنة؛ هر كس او حضرت معصومه ) را زیارت کند. او اهل بهشت است(1).(مجالس المؤمنين، ج ۱، ص ۱۸۳ زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۱۰۱ ( من زارها فله الجنة أو هو من أهل الجنة)

در جای دیگر نیز آمده

من زار قبره وجبت له الجنة؛ هر كس قبر او حضرت معصومه ) را زیارت کند بهشت بر او واجب می شود(2).(مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۳۶۸)

امام جواد در ضمن روایتی می فرماید: 

من زار قبر عمتى بقم فله الجنة ؛ کسی که قبر عمه ام فاطمه معصومه ای را در قم زیارت کند، بهشت بر او واجب می شود(3).(بحار الانوار، ج ۴۸، ص ۳۱۶ و ج ۹۹، ص ۲۶۵ : سفينة البحار، ج ۲، ص ۳۷۶ و ج ۷، ص ۱۲۵ : مستدرك سفينة البحار، ج ۸، ص ۲۶۳ : وسایل الشیعه، ج ۱۴، ص ۵۷۶ شماره ۱۹۸۵۱ : کامل الزیارات، باب ۱۰۶، ص ۹۷۳ : میزان الحکمه، ج ۵، ص ۲۲۹۰، روایت ۱۶۸۷، شماره ۷۹۸۲)

انگیزه زیارت

برابر سفارش سه امام معصوم در پاداش و ثواب زیارت حضرت فاطمه معصومه تعبیر بهشت آمده است:

۱ بهشت بر زائر واجب است؛

بهشت از آن زائر است؛

زائر اهل بهشت است؛

این زیارت معادل بهشت است؛

5. این زیارت همسنگ زیارت امام هشتم است.

بنابراین کسی که می خواهد از شفاعت در قیامت و ورود به بهشت برخودار شود.

کسی که می خواهد قبر گمشده حضرت زهرا را زیارت کند.

کسی که میخواهد به زیارت حضرت رضا برود ولی نمی تواند.

270

می تواند با هجرت از آمال خویش و قصد قربت نمودن به زیارت حضرت معصومه انها نائل شود و از همه آن آثار بهره مند گردد. 

البته زیارت حضرت منحصر به آثار اخروی نیست بلکه علاوه بر آن از آثار دنیوی نیز برخوردار است. زیرا دنیای زیبا زمینه ساز آخرت زیبا می شود.

انواع زائران

در تقسیم بندی زائران به طور کلی میشود آنها را به دسته های زیر تقسیم نمود: 

1. عده ای برای نفرین و شکایت از دیگران می آیند که اگر شکایت از دشمنان خدا و اهل بیت باشد مصداق برائت است و نیکوست. 

برای طلب حاجات دنیوی 

شفای بیماری جسمی 

رفع بیماری های روحی 

طالبان علم و حکمت

عرض ادب و احترام به بزرگان دین (مقر معترف بفضلكم)

عرضه کردن ولایت محبت و اطاعت خویش

تقرب به خدا به وسیله محبت و احترام ( اتقرب الى الله بحبكم)

برای یاد گرفتن راه و رسم عبودیت آموزش بندگی در مکتب اهل بیت و شبیه آنان شدن.

۱۰. زیارت نور وجود صاحب حرم و فانی گشتن برای او که فنای فی الله است؛ چرا که در طول ولایت و محبت خداست نه در عرض آن.

خوش به حال آن زائرانی که مورد عنایت صاحب حرم باشند و نیت و اعمالشان مطابق آنچه ولیة الله می خواهد باشد.

آداب و شرایط زیارت

زیارت و به حضور خاصان و اولیای الهی رسیدن آدابی دارد آشنایی با آداب و شرایط زیارت از ضروری ترین مسائلی است که زائر باید به آن توجه کامل داشته باشد تا از سفر

271

مقدس زیارت اولیای دین بهره کافی ببرد. رعایت آداب و شرایط زیارت باعث عنایت آنها می شود و حضور در آستان آنها با ظاهری پاک و آراسته پاکی بدن وضو، غسل ...) و باطنی پاک (دلی آماده و بیدار با صداقت و ضمیری روشن .... زائر را در معرض الطاف الهی قرار می دهد. تشنگی روحی زائر شناخت نعمت و نعمت دهنده و شناخت درد و نیاز، اخلاص و قصد قربت و صداقت از عوامل مهم و به عبارتی مهمترین ارکان آداب زیارت است. 

دردها را بشناسد و نیازها را بداند اخلاص داشته باشد یعنی اینکه زیارت مشرکانه را قصد نکند. یعنی خود پرستی، شهرت و مقام را در نیت خود ایجاد نکند صداقت داشته باشد، یعنی اینکه در راز و نیاز و عهد و نذر خویش و عرضه کردن حوائج خود را بهتر از آنچه هست نشان ندهد، به خطای خویش اعتراف داشته و قول و عهد دروغ نبسته و به آنچه که گفته پایبند باشد.

ما آداب و شرایط مذکور را به دو قسمت ارائه می نماییم

اصول کلی زیارت

۲. تشریح آداب زیارت

اصول کلی زیارت

طهارت (وضو و غسل)

اذن دخول و اجازه ورود به حرم

. هنگام ورود به حرم گفتن ذکرهای تکبير (الله اكبر)، تحميد (الحمد لله)، تسبيح (سبحان الله) و تحليل (لا اله الا الله).

خواندن ادعیه وارده و زیارتنامه

۵ رعایت و قار و خضوع شایسته مکان مقدس

۶ خواندن و به جا آوردن دو رکعت نماز تحیت حرم و نماز زیارت در مکانی که پشت به قبر صاحب حرم نباشد.

اقرار به گناهان و طلب استغفار و عهد و پیمان

حضور قلب یعنی توجه قلبی که رشته ارتباطی بین زائر و صاحب حرم است.

به کیفیت حال پرداختن نه به کمیت آن - البته اگر با حفظ کیفیت بر کمیت افعال افزوده شود بسیار عالی است.

272

۱۰. خود شکنی در مقابل عظمت و کبریای الهی و نیز در برابر صاحب حرم که ولیة الله است.

۱۱. سوختن به سوز یار به یاد مصائب صاحب حرم

۱۲ خوشه چینی و توسل حقیقی

۱۳ عرضه دین خویش بر وليه الله با پذیرش ولایت

۱۴. توحید آموختن و کسب معارف الهی و توجه به حوائج معنوی و دینی

۱۵. عهد و وفا و قصد عمل و توجه به آن مثل دعا و اعمال صالح، قرائت قرآن خیرات احسان به خلق الله و.....

تشریح آداب زیارت

1. با روح و جانی پاک و آماده و دوری از گناهان و رعایت تقوا - که عمل خیر تنها از تقوا پیشگان مورد قبول است انما يتقبل الله من المتقين(1).(قرآن کریم، سوره مائده (۵) آیه ۲۷)

۲ با مال حلال زیارت رفتن؛ زیرا سرمایه حرام مانع قبولی زیارت و استجابت دعا می شود.

رعایت اموری که مقدم بر زیارت است از جمله تهیه وسایل و امکانات سفر، وسیله نقلیه و ادای حقوق مردم و دوری نمودن از حق کشی و سوء استفاده از اموال عمومی

احترام به دیگران از جمله همراهان زائران مسافران و نیز خادمان حرم

۵ یاری و خدمت به همراهان در حد امکان

تشرف به حرم با غسل و وضو و لباس پاکیزه و مرتب و خوشبو

تشرف به حرم با آرامش و وقار و خضوع و امید و حضور قلب و رعایت ادب و اذن دخول.

خواندن زیارت نامه مخصوص حضرت فاطمه معصومه روبروی ضریح مطهر همراه با ادب و احترام و پشت نکردن به ضریح و بالای سر.

۹ درد دل و مناجات با خدا اهل بیت عصمت و طهارت لام و صاحب حرم

۱۰ توسل و توجه به قرائت قرآن ادعیه و زیارات مأثوره دیگر از جمله زیارت امین الله، زیارت جامعه کبیره و دعاهای صحیفه سجادیه.....

۱۱، رعایت احترام به خادمین زائرین و عدم مزاحمت برای آنان توجه به راهنمایی خادمان)

273

۱۲ حضور در نماز جماعت به ویژه در اول وقت نماز 

۱۳. غنیمت شمردن زمان حضور در حرم و دوری از غفلت و بطالت گذرانی و چرت زدن و گفتگویی بیهوده. 

۱۴. دعا برای سلامتی و تعجیل فرج امام زمان - عجل الله تعالی فرجه و به نیابت از او زیارت نمودن و صدقه دادن برای سلامتی آن حضرت

۱۵ توبه از گناهان گذشته و قصد قربت و ترک گناه

۱۶ زیارت کردن به نیابت از اهل بیت علما، شهدا، حق داران پدر و مادر اهل و عیال خویشان دوستان و همه شیعیان 

۱۷ رعایت حجاب اسلامی و پوشش مناسب بانوان و دوری از مسائل خلاف شئون اسلامی به جهت حفظ حرمت و قداست حریم حرم 

۱۸. اقامه نماز تحیت هنگام ورود به صحن مطهر تحت قبة حضرت و نیز اقامه نماز زیارت و هدیه و تقدیم نمودن به آن حضرت

۱۹. زیارت همراه با معرفت نسبت به مقام و منزلت حضرت فاطمه معصومه با توجه به زیارتنامه مأثوره و مضامین بلند آن.

۲۰. ایجاد مزاحمت نکردن برای دیگر زائران به ویژه با بعض امور مستحب مزاحمت برای دیگران ایجاد نکند. اذکار را بلند نخواندن صلوات بلند نفرستادن و امور دیگری از این قبیل که جو روحی و معنوی را برای افراد خدشه دار میکند چرا که زیارت، یک امر شخصی می باشد که فرد در آرامش روحی خویش با صاحب حرم ارتباط معنوی برقرار می نماید.

****

تذکر به زائرین

در این قسمت مواردی از تذکرات را که جزو آداب زیارت نیز میباشد و از طریق بلندگوی آستانه مقدسه به اطلاع زائرین می رسد می آوریم(1):(پیام آستانه، فروردین ۱۳۸۱، ص ۶)

274

زائرین محترم حرم مطهر اهل بيت لا حریمی مقدس و ملکوتی است تشرف به اماکن مقدسه نشانه پاکدلی و ایمان شماست و زیارت نشانه اعتقاد به احکام الهی است.

خداوند زیارتی را پاداش میدهد که همراه با تقوی باشد.

زائرین محترم در حرم ملکوتی فاطمه معصومه با رعایت تقوی و پرهیز از معصیت رضایت خدا و رسول الله و این بانوی بزرگوار را بدست آورید.

چشمی که به حرم مطهر حضرت معصومه نورانی شده به گناه و معصیت نیالایید. 

برادران عزیز از توقف جلوی ایوان آیینه اطراف حوض و مقابل کفشداریهای بانوان خودداری فرمایید. 

خواهران گرامی با رعایت کامل حجاب اسلامی خشنودی کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه را فراهم نمایید. 

زائرین ارجمند هنگام تشرف به حرم مطهر مواظب اطفال و کودکان خرد سال خود و نیز مراقب کیف و پول و اشیاء قیمتی خود باشید.

قبل از تشرف به حرم مطهر محل ملاقات خود با همراهان را بعد از زیارت تعیین نمایید. 

جهت کسب اطلاع از افراد گمشده به دفتر انتظامات واقع در صحن بزرگ مراجعه فرمایید.

هدايا و نذورات خود را به دفاتر مربوطه در حرم مطهر صحن بزرگ و صحن مسجد اعظم تحویل دهید.

از عکاسی و فیلمبرداری در حرم مطهر و صحن ها جداً بپرهیزید.

از آوردن کیف ساک دستی و وسایل خوراکی به حرم مطهر و صحن ها پرهیز نمایید و آنها را جهت نگهداری به دفاتر امانتداری واقع در صحن بزرگ و صحن مسجد اعظم بسپارید.

زائران محترم غیر ایرانی برای کسب اطلاعات مورد نیاز و آشنایی بیشتر با شهر قم و آستانه مقدسه به دفتر امور بین الملل واقع در صحن عتیق مراجعه فرمایید.

از خداوند متعال برای شما زائران گرامی آرزوی سلامتی و قبولی زیارت داریم.

نماز زیارت

یکی از آداب زیارت اقامه نماز زیارت در کنار ضریح و به ویژه خواندن نماز زیارت در بالای سر می باشد.

275

امام زمان - عجل الله تعالی فرجه در توقیع شریف مرقوم فرمودند: 

و أما الصلاة فانها خلفه و يجعل القبر امامه، و لا يجوز ان يصلى بين يديه و لا عن يمينه و لا عن يساره لأن الامام لا يتقدم و لا يساوى.

اما نماز باید پشت سر امام خوانده شود و قبر شریف در جلو روی نمازگزار قرار بگیرد هرگز جایز نیست که در پیش روی امام یا در طرف راست و یا طرف چپ امام نماز خواند زیرا نمی شود که مقدم با مساوی با امام ایستاد(1).(احتجاج طبرسی، ج ۲، ص ۴۹۰ زندگی نامه کریمه اهل بیت، ص ۲۱۴ و اگرچه در توقیع امام زمان - عجل الله تعالى فرجه - درباره زیارت امام معصوم چنین فرمودند ولی پس از ائمه معصومین علسلام اگر بخواهیم در نزد ضریح امام زاده ای به این توقیع عمل شود چه کسی سزاوارتر از حضرت فاطمه معصومه ای خواهد بود که تالی معصوم می باشد.)

زیارت در بالای سر

زیارت نمودن در داخل صحن و اطراف ضریح نیز آدابی دارد که علمای بزرگ دین در بسیاری از موارد نسبت به عوام با رعایت بیشتری که حاصل از معارف حقیقی آنان است . انجام میگردد. ما در اینجا به چند نمونه اشاره میکنیم

. آیت الله حاج شیخ مرتضی حائری - فرزند برومند مؤسس حوزه علمیه قم (آیت الله العظمی عبدالکریم حائری یزدی می نویسد:

اینجانب زیارت حضرت فاطمه معصومه را که مردم از بالای سر ضریح انجام می دادند. نمی پسندیدم چرا که در روایت هم آمده که فاذا اتيت القبر فقم رأسها مستقبل القبلة ...(2)»(هنگامی که به کنار قبر آمدی در نزد سر آن حضرت رو به قبله بایست و بگو.... (بحار الانوار، ج ۹۹، ص ۲۶۶)

شبی هم خواب امام زمان عجل الله تعالی فرجه - را دیدم که آن حضرت به همراه سه نفر از مردمان بیابانی وارد حرم شده در بالای سر حضرت رو به قبله ایستاده و زیارت می کنند(3).(یاداشتهای دستنویس مرحوم آیت الله حائری، ص ۱۱۸ - ۱۱۹ به نقل از زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۲۰۸)

آية الله العظمی گلپایگانی - قبل از نماز یا بعد از نماز صبح کنار ضریح مطهر، سمت بالای سر کمی عقب تر از محاذات قبر شریف مشرف شده زیارتنامه خوانده، آنگاه بر ضریح

276

مقدس بی بی سر نهاده اشک ریخته حوائج خود را در میان گذاشته و سپس دست بر سینه عقب عقب از حرم خارج می شدند(1).(زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۲۲۱) 

در کتاب زندگانی کریمه اهل بیت آمده یکی از عاشقان اهل بیت مورد وثوق، شبی در رو با امام زمان - عجل الله تعالی فرجه - را دیده که در حرم مطهر کریمه اهل بیت سلام در نقطه ای از مسجد بالا سر مشغول نماز هستند که کمی پایین تر از محاذات قبر شریف حضرت می باشد(۲).(همان، ص ۲۱۴) 

همان نکته مهمی که امر شده در حرم ائمه لا مقدم بر قبر شریف و حتی در محاذات قبر نیز نماز نخوانید.

ذکر تسبیحات

درباره تسبیحاتی که در ابتدای زیارت حضرت معصومه از قول امام رضا لاله نقل شده چند نکته ضروری است

۱ تسبیحات مذکور همان تسبیحات ویژه حضرت زهرا است.

ترتیب تسبیحات به صورت الله اکبر، الحمد لله، سبحان الله ذکری است که دستور آن در کتب روایی آمده(۳).(فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت، ص ۳۱۱)

. در بعضی از روایات ترتیب آن به صورت سبحان الله الحمد لله، الله اکبر» درست بر عکس ردیف فوق آمده(۴).(همان)

در برخی روایات نیز نخست «الله اکبر»، سپس «سبحان الله» و آنگاه «الحمد الله» بیان شده. از دیدگاه فقهای ما نیز این ترتیب از شدت و قوت بیشتری برخوردار است(۵).(همان، ص ۳۱۳)

مرحوم مجلسی در بحار الانوار نقل نموده که دیدگاههای فقها پیرامون تقدم با تأخر هر کدام از آن سه ذکر به طور گسترده مطرح شده است(6).(بحار الانوار، ج ۵۸ به نقل از فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت، ص ۳۱۳)

277

نتیجه آنکه:

امام رضا ترتیب ذکر تسبیحات را در این زیارت به صورت «الله اکبر، سبحان الله، الحمد الله» دستور دادند(۱).(بحار الانوار، ج ۹۹، باب ۱، حکایت ۴، ص ۲۶۶)

وظایف بعد از زیارت

زائرانی که روح و جانشان در حریم مطهر و پاک ولیة الله شست و شو شده است و از لطافت روحی برخوردار شدند باید بعد از این مراقب خویش باشند تا آنچه به دست آوردند به راحتی از دست ندهند. یعنی در حفظ سرمایه خویش تلاش کنند همچنان که در حفظ هر سرمایه ای افراد زیرک و باهوش چنینند؛ ما در اینجا به بعضی از وظایفی که زائران باید پس از زیارت بدان مبادرت ورزند اشاره میکنیم

۱. پرهیز از ناسپاسی و کفران نعمت

حفظ لذت های معنوی و نیز توقف نکردن در مسیر سلوک معنوی. 

بازار ریا را بعد از زیارت بر خویش محروم کردن 

از دست ندادن صفای زیارت و به معنای واقعی زائر ماندن

به زیارت کم قناعت نکردن

تحت ولایت ولیة الله قرار گرفتن

. صاحب حرم ( ولية الله) را مدیون خود قرار نداده که این اوج بی معرفتی است اگر زائر از صاحب حرم انتظار داشته باشد تا در قبال به زیارت آمدنش او را مدیون خویش قرار دهد. اینکه صاحب حرم از روی شدت عطوفت و رأفت به انحاء مختلف از زائرانش تشکر کرده و به آنان لطف کرد، این همه از گرم اوست.

زیارت مأثور

در میان امام زادگان عالی مقام اولین نفر از زنان اهل بیت که زیارتنامه» از قول امام معصوم دارد، آن حضرت است.

278

زیارتنامه حضرت فاطمه معصومه زیارتی است که تمام جملات آن از سوی امام رضا همراه با آداب زیارتی آن به مشتاقان کوی عشق ابلاغ شده است(1).(بحار الانوار، ج ۹۹، ص ۲۶۶ مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۳۶۸ شماره ۱۲۱۹۸ عمدة الزائر، ص ۳۹۸ - ۴۰۰ سفينة البحار، ج ۲، ص ۱۳۷۷ سه زیارتنامه دیگر نیز برای حضرت فاطمه معصومه عالی آمده، اما به معصوم لا تسبب داده نشد: ۱، زبدة التصانيف، ص ۲۴۴۹ انوار المشعشعين، ج ۲، ص ۳:۲۸۵، وادی السلام، ص ۴۲۳)

مفاهیم بلند زیارتنامه

آنچه از جملات بلند این زیارتنامه آمده و شایان ملاحظه است عبارت است از اینکه

آغاز زیارت با تسبیحات حضرت فاطمه زهراء ) 

۱ سلام به انبیاء و اولیای الهی و پیامبران اولوالعزم به جز پیامبر خاتم - به صورت غیابی 

۲ سلام به همه چهارده معصوم به صورت خطابی به جز امام زمان - عجل الله تعالى فرجه - که به صیغه غایب تقدیم سلام شد. 

پس از انتساب آن حضرت به رسول خدا انتساب به حضرت فاطمه زهران قبل از انتساب به حضرت امیر آمده که شاید سر آن انتساب دختر به مادر باشد. 

۴ سلام به حضرت فاطمه معصومه با ذکر مقام و منزلت آن حضرت

۵. دعاهای پس از سلام تا آخر زیارت دارای دو جنبه (دنیا و آخرت) است:

الف دعاهای مربوط به دنیا

۱. طلب سرور و فرج اهل بیت و درخواست سلب نشدن معرفت به آنان؛

تقرب و نزدیکی به خداوند با محبت به اولیای الهی و برائت از دشمنان آنها؛

تسلیم در مقابل خداوند تعالی و طلب رضای او و در نظر گرفتن آخرت در اعمال

طلب اجابت و قبولی دعا و اعمال و عاقبت به خیری

ب دعاهای مربوط به آخرت

۱ آشنایی و همجواری در بهشت با اولیای الهی و محشور شدن در قیامت با آنان؛

۲ ورود به حوض کوثر و نوشیدن از آب آن حوض به دست امیر المؤمنین الا

طلب شفاعت حضرت فاطمه معصومه برای ورود به بهشت.

279

. در بعضی از کتابهای مربوط به زندگی نامه حضرت فاطمه معصومه به جلوه های زیبایی از مفاهیم زیارتنامه اشاره شده که مخاطبان و مشتاقان میتوانند از آن بهره ببرند(1).(ودیعه آل محمد، فاطمه معصومه ص ۲۴ نگرشی به زیارت نامه حضرت فاطمه معصومه نشر زائر : زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۱۲۹ - ۱۳۰ دوره معارف شیعه را در پیست بند در فرازهای بلند زیارتنامه آورد.)

ارادت امام عصر عجل الله تعالی فرجه - به حضرت فاطمه معصومه

به طور یقین امام زمان - عجل الله تعالى فرجه - نسبت به عمه بزرگوارشان و مرقد مطهر ایشان، احترام ویژه ای قائلند و آنگونه که شایسته است در حق آن بانوی نمونه اسلام و یادگار اهل بیت روا می دارند ولی ما از آن آگاهی نداریم و نمی دانیم آدابی که آن حضرت نسبت به مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه دارند چگونه است.

در خاطرات و یادداشتهای علمای بزرگوار به مواردی از توجه امام عصر - عجل الله تعالى فرجه - نسبت به عمه بزرگوارشان اشاره شده که در این قسمت ارائه می دهیم 

1. مرحوم آیت الله بافقی در ایام اقامتش در نجف اشرف برای عتبه بوسی آستانه مقدس امام هشتم با پای پیاده به این سفر اقدام میکند. در این مسیر هنگامی که به دیدار امام زمان - عجل الله تعالى فرجه - نائل می شود امام بدیشان دو وعده ملاقات داده اند که یکبار در میان صحن حضرت معصومه بود(۲).(آثار الحجة، ج ۱، ص ۳۳؛ زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۲۱۱)

آیت الله حاج شیخ مرتضی حائری شبی در عالم رؤیا میبیند که امام زمان - عجل الله تعالی فرجه - به اتفاق سه نفر از همراهانش وارد حرم شده و در کنار ضریح حضرت فاطمه معصومه ها در قسمت بالای سر پایین تر از محاذات بالای سر رو به قبله ایستاده و زیارت می کردند(۳).(زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۲۰۸)

در کتاب انوار المشعشعین از سید جلیل القدری نقل شده که:

شبی در عالم رؤیا در قبرستان ،شیخان امام زمان عجل الله تعالی فرجه - را در خواب دید. که سوار بر مرکب به در صحن کهنه حرم رسید و از اسب پیاده شد. سپس وارد حرم مطهر

280

شدند و به قسمت بالای سر که احدی از خدام و زائران آنجا نبودند - از کنار در رواق آن حضرت را میدید که در حال زیارتنامه خواندن بود به نحوی که جوهره صدای ایشان به گوش می رسید و پس از زیارت از میان رواق بیرون آمده و از صحن نو خارج شدند(۱).(انوار المشعشعین، ج ۱، ص ۴۹۵ زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۲۰۹) 

یکی از بزرگان شبی در عالم رؤیا حضرت بقية الله الاعظم - ارواحنا فداه را دیده که آن حضرت به حرم عمه بزرگوارشان حضرت فاطمه معصومه مشرف شده حرم حضرت را زیارت نمودند(2).(زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۲۱۱ این خواب مورد تأیید آیت الله العظمی گلپایگانی قرار گرفت خوابی که یکی از بزرگان خانواده شیخ محمد علی انصاری دیدند.) 

 یکی از بستگان آیت الله العظمی سید محسن حکیم شبی در عالم رؤیا، حضرت بقیة الله الاعظم - ارواح العالمین له الفدا - را دیدند که با نورانیت عجیبی وارد حرم شده برای زیارت به سوی ضریح مطهر حضرت فاطمه معصومه به روان شده‌اند(۳).(زندگانی کریمه اهل بیت ص ۲۱۳ حکایت خواب حاج سید حسین موسوی از بستگان آیت الله العظمی سید محسن حکیم در ماه شعبان سال ۱۴۱۹)

تکریم علمای دین و بزرگان از حضرت فاطمه معصومه

احترام عظیم مراجع بزرگ علمای دین و عرفا به حضرت فاطمه معصومه و آستانه مقدسه ایشان نوعی تکریم از مقام شامخ آن حضرت است که بر شیعیان و دوستداران حضرتش نیز چراغ راه است.

در بعضی از کتب منتشره درباره حضرت حکایات بسیاری از علمای اسلام و مراجع بزرگ همچون ملاصدرا، آيت الله العظمی بروجردی آیت الله العظمی خوانساری، آیت الله العظمی امام خمینی آیت الله العظمی علامه طباطبایی، آیت الله العظمی مرعشی نجفی آیت الله العظمی خامنه ای آیت الله العظمی بهجت... نقل شده(4).(حضرت معصومه، چشمه جوشان کوثر، ص ۸۲ تا ۹۲ ۱ حکایت بعضی از مراجع و علمای بزرگ آمده) نیز بعضی از کتب که کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه عالی منتشر نمودند)

ما در این قسمت به دو نمونه از تکریم بزرگان علما اشاره میکنیم

281

الف، تکریم و احترام علما در تشرف به حرم. 

ب تکریم و احترام علما در قالب سخن و شعر

الف) تكريم و احترام علما و بزرگان در تشرف به حرم مطهر

. صدر المتألهین شیرازی(1)(محمد بن ابراهیم شیرازی معروف به ملاصدرا امردان علم در میدان عمل، ج ۱، ص ۲۰۱) : سفينة البحار، ج ۲، ص ۱۷ (سید صدر الدین محمد الحسيني الدشتكي الشيرازي.... اتحاد عاقل به معقول، ص ۶۸) که به کهک قم مهاجرت کرده بود گاهگاهی که در مسائل علمی به مشکلاتی بر میخورد به حرم مشرف شده و مرقد حضرت فاطمه معصومه را زیارت می نمود و از روح مطهر ایشان استمداد می جست و مشکل علمی اش بر طرف می شد(۲).(مردان علم در میدان عمل ج ۱، ص ۲۰۱؛ قم در عصر حضور ائمه و غیبت صغری، ص ۱۰۷ : بارگاه فاطمه معصومه تجلیگاه فاطمه زهرا، ص ۱۰۵) 

۲ علامه کلباسی که یکی از علمای اصفهان به شمار می رفت هنگامی که به زیارت حضرت معصومه مشرف میشد با پای برهنه از مسجد امام حسن عسکری به صحن مطهر آن حضرت می رفت....(3).(پیام آستانه، شماره ۲۱، ص ۳)

عارف کامل آیت الله میرزا جواد ملکی تبریزی به زیارت حضرت فاطمه معصومه بسیار جدیت داشتند حتی در زمانی که به شدت از بیماری قلبی رنج می بردند از خانه بیرون نمی آمدند مگر آنکه قبل از اذان صبح به زیارت حرم رفته و نماز جماعت را در بالای سر به جا آورند(4).(مروری از ملکوت، ص ۵۸ به نقل از مجموعه مقالات، ج ۱، ص ۲۹۴)

. مرحوم حضرت آیت الله حاج میرزا محمد تنکابنی - حوائج خویش را در عتبه بوسی حضرت معصومه با دانسته عرض ارادت می نمودند(5).(قصص العلماء، ص ۷۴ بارگاه فاطمه معصومه تجلیگاه فاطمه زهرا، ص ۱۱۷) (و مدام به زیارت حرم حضرت می رفتند) 

آیت الله العظمی بروجردی هنگام خروج از حرم مطهر حضرت معصومه الله عقب عقب می آمدند و برای رعایت ادب پشت به ضریح مقدس نمیکردند(6).(سیمای فرزانگان، ص ۲۷۴)

282

معظم له به تولیت آستانه دستور دادند که نام ایشان را در لیست خدام افتخاری آستانه مبارکه ثبت نمایند(1).(ماهنامه کوثر، شماره ۵، ص ۶۷ زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۲۲۱)

۶ امام خمینی در مجالس و محافلی که در حرم مطهر حضرت معصومه ای بر قرار می شد. شرکت میکردند و حتی نخست فلسفه را در یکی از حجره های صحن بزرگ آستانه درس می گفتند(۲).(سرگذشتهای ویژه از زندگی امام خمینی، ج ۶، ص ۴۶)

بارها دیده می شد که امام در مسجد بالای سر در مجلس روضه می نشستند، همین که لحظه ذکر مصایب اهل بيت السلام میشد دستمال از جیب در می آورد و بی اختیار اشک می ریختند(3).(مجموعه مقالات، ج ۱، ص ۲۸۹) 

حضرت امام خمینی هنگام خروج از حرم مطهر پشت به ضریح مقدس نمی کردند و برای رعایت ادب و احترام، عقب عقب می رفتند(۴).(سیمای فرزانگان، ص ۲۷۴)

حضرت امام بعد از درس که به حرم مشرف میشدند - مقید بودند از قسمت پایین پای مرقد وارد حرم شوند و سپس در نزدیک ضریح زیارت میکردند و دو رکعت نماز می خواندند و از همان پایین پا بر میگشتند و هیچ وقت بالا سر نمی رفتند گویا این کار آمدن از بالا سر) را نوعی بی احترامی به آن حضرت می دانستند(۵).(حضرت معصومه چشمه جوشان کوتر، ص ۴۹)

نیز درباره امام خمینی گفته شد تا زمانی که در قم بودند هر شب - در انتهای شب - به زیارت حضرت معصومه به مشرف می شدند(۶).(پیام آستانه شماره ۱۴، ص ۳)

عارف زاهد شیخ عبدالله پیاده که معمولاً هر سال دو بار پیاده از عتبات عالیات (نجف و کربلا) به قصد زیارت امام رضا می رفتند - مدتی در قم مانده به زیارت حضرت معصومه مشرف می شدند. ایشان هر روز صبح قبل از اذان راهی حرم نورانی حضرت شده و گرما و سرما در اراده پولادین ایشان خدشه وارد نمی کرد(۷).(در کوچه عشق، ص ۱۱۲ به نقل از مجموعه مقالات، ج ۱، ص ۲۹۵)

283

آیت الله سید محمود مرعشی که در عالم رؤیا در پی قبر گمشده حضرت زهرا بودند پس از جانب امام معصوم هم به سرای کریمه اهل بیت حضرت معصومه دستور یافتند و به قم آمدند(1).(حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۷۲ زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۴۱ - ۴۲) بر این اساس فرزند گرانقدرشان آیت الله العظمی مرعشی نجفی در جوار حضرت معصومه ام در قم ماندگار شدند(۲).(همان مدارک)

آیت الله العظمی مرعشی نجفی حدود شصت سال در زمستان و تابستان هر صبح قبل از اذان صبح برای اقامه نماز جماعت به حرم رفته و نسبت به حضرت فاطمه معصومه عرض ادب میکردن(3).(بر ستیغ نور، ص ۷۱) ایشان می فرمودند: من هر چه دارم از کریمه اهل بیت اسلام حضرت معصومه است(۴).(زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۲۲۲)

آيت الله العظمی گلپایگانی تقید خاصی به بزرگداشت آن حضرت داشته اند(۵).(همان) ایشان هنگام نماز صبح با احترام خاصی وارد حرم شده و در کنار ضریح حاضر شده، نماز زیارت خوانده در قسمتی پایین تر از محاذات بالای سر زیارتنامه خوانده و ضریح حضرت را بوسه زده و پس از دعا و عرض حوائج دست به سینه گذاشته و عقب عقب از صحن خارج می شدند(۶).(همان) ایشان روزهای چهارشنبه پس از اتمام درس از مسجد اعظم به سوی حرم مشرف شده نسبت به حضرت فاطمه معصومه عرض ادب می کردند(7).(همان)

معظم له روز اول ذیقعده را به میمنت ولادت حضرت معصومه ال جشن گرفته، به احترام این روز مبارک مبلغ هزار تومان به تمام طلاب عیدی روی شهریه قرار دادند که این امر تا آخر عمر مبارک ایشان ادامه داشت(8).(بارگاه فاطمه معصومه تجلیگاه فاطمه زهرا، ص ۱۲۱)

284

۱۰. علامه طباطبایی مادامی که در قم بودند هفته ای یک بار یا بیشتر برای زیارت به حرم مشرف می شدند(۱).(سیمای فرزانگان، ص ۱۶۳ یادها و یادگارها، ص ۹۷)

آیت الله شهید مطهری درباره شیفتگی اش به علامه طباطبایی می فرماید:

علامه طباطبایی در ماه رمضان ابتدا پیاده به حرم مطهر مشرف میشد و روزه خویش را با بوسه به ضریح مقدس افطار میکرد سپس به خانه می رفت و غذا میخورد. این ویژگی او است که مرا به شدت شیفته ایشان نموده است(2).(یادها و یادگارها، ص ۸۲-۸۱)

۱۱ شهید محراب آیت الله اشرفی اصفهانی در مدت اقامتش در قم معمولاً یک ساعت قبل از اذان صبح به حرم حضرت معصومه رفته به راز و نیاز می پرداخت(۳).(گلشن ابرار، ج ۲، ص ۹۰۱)

آیت الله العظمی نجفی مرعشی در این باره می فرمود: همیشه قبل از اذان صبح که به حرم می رفتم یا اولین نفر من بودم با حاج آقا اشرفی(۴).(همان)

۱۲ آیت الله بهاء الدینی از خاطراتش میگفت:

در سن چهار سالگی بودم که به حرم حضرت معصومه ای علاقه داشتم همراه پدرم به آنجا می رفتم. در تاریکی شب به آب انبار سی چهل پله ای می رفتم و برای زوار حرم آب می آوردم(۵).(آیت بصیرت، ص ۸۶ - ۸۷)

۱۳، آیت الله العظمی اراکی توفیقات خود را رهین توجهات حضرت معصومه له می دانست. در صدر نوشته هایش عبارت یا فاطمه را مزین مینمود و با اینکه شاعر نبود در وصف آن حضرت قطعاتی می سرود(6).(بارگاه فاطمه معصومه تجلیگاه فاطمه زهرا، ص ۱۱۱)

۱۴. مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه ای نیز هر چند وقت به زیارت حضرت فاطمه معصومه مشرف می شوند.

285

آیت الله مسعودی، تولیت محترم آستانه مقدسه در این باره می گوید(1):(مجله حرم اهل بیت ویژه نامه شماره ۱ کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه، ص ۱۱ - ۱۲) 

مقام معظم رهبری هر صبح و شام دلش میخواهد بیایند حرم ولی خوب امکانش نیست... ایشان فرمودند من هر وقت می آیم به زیارت فاطمه معصومه از ایشان عذرخواهی میکنم که کم می آیم.... ( یکبار که آمدند من یک دفتر خاطراتی بود که به ایشان دادم بنویسند. ایشان هم چهار پنج خط در آن جا نوشتند. ایشان موقع زیارت اشک از کنار چشمشان روان است. تا دل نسوزد و ارتباط پیدا نشود هیچ وقت اشک جاری نمیشود. بارها به من فرموده اند که می خواهم یک وقتی بیایم که با حضرت بنشینم صحبت کنم و درد دل نمایم. 

۱۵ برنامه روزانه حضرت آیت الله العظمی بهجت این است که هر روز با نهایت ادب به محضر مقدس حضرت معصومه شرفیاب شده و با احترام و خشوع در مقابل ضریح مطهر ایستاده و زیارت عاشو را را قرائت می کند(۲).(برگی از دفتر آفتاب، ص ۶۸ - ۶۹) 

آیت الله مصباح یزدی به برنامه های روزانه آیت الله بهجت در زیارت حضرت معصومه که از سال ۱۳۳۱ به قم آمده و با ایشان آشنا شده اشاره می نماید(۳).(همان)

آیت الله العظمی بهجت می فرماید گاهی از اوقات امام رضا برآورده شدن بعضی از حاجات را به حضرت معصومه ارجاع میدهند... مواظب باشید که در کجا هستید. در حرم ملائکه ای هستند که ناظر اعمال و رفتار کسانی میباشند که آنجا می روند(4).(ماهنامه کوثر، شماره ۱۲، ص ۱۰) 

در جای دیگر در جواب سؤال فردی که پرسید چگونه آن حضرت را از خود خشنود کنیم؟ جواب داد زیاد بگویید صلی الله عليك يا فاطمة المعصومه بنت موسی بن جعفر(5)»(پیام آستانه شماره ۱۳۸۱٫۳۰)، ص ۲ ( اللهم صل على فاطمة المعصومه بنت موسى بن جعفر) 

از ایشان سؤال شد آیا آن حضرت را میشود با زیارت جامعه کبیره، زیارت کرد؟ می فرمود: بله(۶).(مجموعه مقالات، ج ۱، ص ۱۰۸ ... سپس گفتند شما به ثبت تمام کسانی که این زیارت، شامل آنها می شود. این زیارتنامه را بخوانید)

286

۱۶ مرحوم آیت الله صالحی مازندرانی ارادت خاصی به حضرت فاطمه معصومه ای داشته و گاهی مقابل حرم مطهر آن حضرت به راز و نیاز می پرداختند و زمزمه می کردند: 

.... پنجاه سال است که وطن را رها کردم و به تو پناه آوردم. من هم مثل این کبوترهایی که از اطرافت پر میزنند از وطن پرواز کردم و آمدم کنار قبرت(1).(فقیه صالح، ص ۱۶۹ - ۱۷۰)

۱۷. حجة الاسلام دکتر محمدهادی امینی فرزند برومند علامه امینی بعد از ترک اجباری عراق و اقامت چند ساله در ایران.... از عنایات حضرت معصومه برخوردار شده و نیز کتابی درباره آن حضرت نوشته و نسخه ای از آن را داخل ضریح مطهر گذاشتند....(2).(لاله ای از ملکوب، ص ۱۶۵ - ۱۷۱)

ب تكريم و احترام علما در قالب سخن و شعر 

1. محدث بزرگوار شیخ عباس قمی به هنگام تاریخ نگاری از دختران امام هفتم می گوید: بر حسب آنچه به ما رسیده افضل آنها سیده جلیله معظمه فاطمه بنت امام موسی معروف به حضرت معصومه است(3).(منتهى الامال، ج ۲، ص ۴۳۰)

محقق و پژوهشگر معاصر علامه محمد تقی تستری صاحب قاموس الرجال می گوید: 

در میان فرزندان امام کاظم له با آن همه کثرتشان بعد از امام رضاه کسی همسنگ حضرت معصومه نمی باشد(4).(تواريخ النبی و الآل، ص ۶۵ به نقل از زندگی نامه کریمه اهل بیت، ص ۲۳)

صاحب کتاب امام زادگان معتبر ایران می گوید:

در بین دختران حضرت موسی بن جعفر الله فاطمه معصومه دارای صفات کامله و ملکات عالیه.... می باشد(۵).(امام زادگان معتبر ایران، ص ۷)

صاحب ناسخ التواریخ درباره آن حضرت می نویسد:

حضرت فاطمه معصومه حضرت ولیة الله تعالی و صفیه خاتون خلق جهان و ناموس خداوند

287

عالمیان عابده زاهده متقیه عارفه کامله مستوره مخدره معصومه فاطمه دختر حضرت موسی بن جعفر کاظم را مقامی و منزلتی متعالی و شانی رفیع و مکانی عظیم است که خداوند عطایش فرموده است(۱).(ناسخ التواريخ، ج ۳، ص ۶۷)

حضرت امام خمینی در مدیحه نورین نیرین فاطمه زهراء و فاطمه معصومه چنین سروده(۲):(دیوان امام خمینی، ص ۲۵۳ تا ۲۵۷)

ای ازلیت به تربت تو مخمر                                                وی ابدیت به طلعت تو مقرر 

آیت رحمت ز جلوه تو هویدا                                               رایت قدرت در آستین تو مضمر

جودت هم بسترابه فیض مقدس                                       لطفت هم - بالشابه صدر مصدر

عصمت تو تا کشیدپرده به اجسام                                    عالم اجسام گردد عالم دیگر                      

جلوه تو نور ایزدی را مجلی                                                عصمت تو سر مختفی را مظهر 

گویم واجب تو را نه آنت رتبت                                         خوانم ممکن تو را ز ممکن برتر        

ممکن اندر لباس واجب پیدا                                             واجبی اندر ردای امکان مظهر 

ممکن اما چه ممکن، علت امکان                                      واجب اما شعاع خالق اکبر            

ممکن اما یگانه واسطه فیض                                             فیض به مهتر رسد وزان پس کهتر

ممکن اما نمود هستی از وی                                            ممکن اما ز ممکنات، فزونتر     

وین نه عجب زانکه نور اوست از زهرا                            نور وی از حیدر است و او ز پیمبر                            

نور خدا در رسول اکرم پیدا                                            کرد تجلی زوی به حیدر صفدر     

وز وی تابان شده به حضرت زهرا                                    اینک ظاهر ز دخت موسی جعفر             

این است آن نور کز مشیت «کن» کرد                         عالم، آنکو به عالم است منور                            

این است آن نور کز تجلی قدرت                                   داد به دو شیزدگان هستی زیور              

شیطان عالم شدی اگر که بدین نور                              نا گفتی آدم است خاک و من آذر                     

آبروی ممکنات جمله از این نور                                    گر نبدی باطل آمدند سراسر              

جلوه این خود عرض نمود عرض را                                ظلش بخشود جوهریت جوهر            

عیسی مریم به پیشگاهش دربان                                  موسی عمران به بارگاهش چاکر              

288

آن یک چون دیده بان فرا شده بردار                            وین یک چون قاپقان معطی بر در

یا که دو طفلاند در حریم جلالش                                از پی تکمیل نفس آمده مضطر

آن یک انجیل را نماید از حفظ                                      وین یک تورات را بخواند از بر

گر که نگفتی امام هستم بر خلق                                موسی جعفر ولی حضرت داور

فاش بگفتم که این رسول خدایست                           معجزه اش می بود همانا دختر

دختر جز فاطمه نباید چون این                                  صلب پدر را و هم مشیمه مادر

دختر چون این دو از مشیمه قدرت                          نامد و ناید دگر هماره مقدر

آن یک امواج علم را شده مبدأ                                   وین یک افواج حلم را شده مصدر

آن یک موجود از خطابش مجلی                                 وین یک معدوم از عقابش مستر

آن یک بر فرق انبیا شده تارک                                     وین یک اندر سر اولیا را مغفر

آن یک در عالم جلالت «کعبه»                                  وین یک در ملک کبریایی مشعر

لم يلدم بسته لب و گرنه بگفتم                                 دخت خدایند این دو نور مطهر

آن یک کون و مکانش بسته به مقنع                          وین یک ملک جهانش بسته به معجر

چادر آن یک حجاب عصمت ایزد                               معجر این یک نقاب عفت داور

آن یک بر ملك لا يزالی تارک                                       وین یک بر عرش کبریایی افسر

تابشی از لطف آن بهشت مخلد                                سایه ای از قهر این حجیم مقعر

قطره ای از جود آن، بحار سماوی                              رشحه ای از فیض این ذخایر اغیر

آن یک خاک مدینه کرده مزین                                  صفحه قم را نموده این یک انور

خاک قم این کرده از شرافت جنت                           آب مدینه نموده آن یک کوثر

عرصه قم غیرت بهشت برین است                          بلکه بهشتش بسا ولی است برابر

زیبد اگر خاک قم به عرش کند فخر                       شاید گر لوح را بیابد همسر

خاکی عجب خاک آبروی خلایق                             ملجاً بر مسلم و پناه به کافر

گر که شنیدندی این قصیده هندی                       شاعر شیراز و آن ادیب سخنور  

آن یک طوطی صفت همی نسرودی                        ای به جلالت از آفرینش برتر  

وین یک قمری نمط هماره نگفتی                            ای که جهان از رخ تو گشته منور                   

۲۸۹

5. آیت الله العظمی نایب الامام خامنه ای - حفظه الله - درباره حضرت فاطمه معصومه و آستانه مقدس ایشان می فرماید:

ما باید از این حضرت بیشتر استفاده کنیم به هر صورت ایشان امام زاده بلافصل است. دختر امام خواهر امام عمه امام خیلی عظمت دارد. در همین زیارت نامه ایشان آمده است: يا فاطمة اشفعي لى في الجنة فان لك عند الله شأناً من الشأن ای فاطمه معصومه تو برای ورود من به بهشت شفاعت کن چون نزد خدا دارای شأن و مقام بزرگی هستی. بنابراین باید خیلی مغتنم بشمارید.... همه مسلمانان و پیروان اهل بیت عصمت به خصوص مردم قم و بالاخص طلاب و علما باید زیارت او را مغتنم بدانند و از آن حضرت استمداد بنمایند. امیدوارم خداوند به همه ما توفیق عنایت فرماید تا بتوانیم از این نعمت بزرگ بیشتر بهره مند گردیم(۱).(نشریه پیام آستانه شماره ۲۲۱۲۳ ۸۰۰۱۰ برابر با ۲۷ شوال ۱۴۲۲)، ص ۲)

در جای دیگر معظم له می فرماید:

حضرت معصومه پاره تن امامت و ولایت است(2).(پیام آستانه، شماره ۳۰ دوشنبه ۲۷ : ۳: ۸۱، ص ۱)

آیت الله جوادی آملی درباره شخصیت حضرت فاطمه معصومه بالا می گوید(۳):(پیام آستانه ویژه نامه کنگره بزرگداشت حضرت معصومه، ۱۳۸۵، ص ۱۱) 

در بین امامزاده ها وجود مبارک امام هشتم در تجلیل از خواهرش مستقیماً دخالت کرده و زیارت ماتور برای او دارد فرمود که از خواهرم با این وضع زیارت کنید. تمام این برکات ۱۲۰۰ ساله ای که از این بانو به امت اسلامی رسیده به خاطر وجود قبر او در این شهر است. و نشانگر آن است که حیات و ممات اینها یکسان است.... به زیارت بسنده کردن حداقل آن است. اینها به علوم زیادی اشراف دارند و خیلی چیزها یاد میدهند. خیلی مشکل هم حل میکنند اینکه چهار تا مریض را شفا می دهند مشکل مالی کسی را بر طرف میکنند این نزول همت ماست و گرنه کرامت واقعی آن است که بیابانی خشک و غریب می شود حوزه کهنسال نحف.

290

مرحوم آیت الله العظمی فاضل لنکرانی درباره حضرت معصومه ای و کرامات ایشان می گوید(1):(پیام آستانه ویژه نامه کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت معصومه ، ۱۳۸۵، ص ۹)

به نظر من نباید دایره کرامت را به امور مادی محدود کنیم مثلاً ایشان کوری را بینا کند یا مریضی را شفا دهد و مسائل دیگری مثل اینها که بسیار فراوان است ولی ایشان کرامت های بالاتر از این دارند که آنها باید مورد توجه واقع شود.... ما قمی ها میدانیم که واقعاً در کنار سفره حضرت نشسته ایم و این همه آثار و برکاتی که شامل ما شده همه به برکت حضرت معصومه الهام است و الآقم نه آب و هوای مناسبی دارد و نه جای دیدنی حسابی دارد. وجود قبر مطهر کریمه اهل بیت در این جا مزیتی است که در جاهای دیگر پیدا نمیشود جز آنجایی که امام مدفون است.

مرحوم آیت الله العظمی میرزا جواد تبریزی درباره شخصیت آن حضرت می گوید(۲):(همان، ص ۸)

... حضرت معصومه اینها پرورش یافته امامت و دختر امام و خواهر امام و عمه امام است که از هر جهت که بررسی شود او مرتبط به پرچمداران امامت شیعه است و همگی آنان اسوه تقوا و فضیلت و ولایت اند. این شخصیت گرانقدر به عبادت خشوع شب زنده داری و روزه داری معروف بود و از خصوصیات دیگر این بانوی گرامی، محدثه بودن است.

آیت الله الظمی مکارم شیرازی که از خادمان افتخاری حرم می باشد - می فرماید(3):(همان، ص ۴)

... درباره حضرت فاطمه معصومه مطالبی است که درباره کمتر کسی از امام زادگان دیده می شود.... ما امام زاده بسیار داریم. اینها فرزندان ائمه معصومین هستند یا با واسطه یا بی واسطه .... امام صادق فرمود فرزندی از ما در قم دفن میشود که به برکت او شیعیان وارد بهشت می شوند. این تعبیر خیلی وسیع و گسترده ای دارد که شامل آنان که قابل شفاعتند و لیاقت شفاعت را دارند میشود. در زیارتنامه آن حضرت میخوانیم: يا فاطمة اشفعي لي في الجنة فان لك عند الله شأنا من الشان که دلالت میکند مقام ایشان خیلی بالاست. اگر گفتند: فان لك عبد الله شأنا من الشأن این نهایت عظمت آن حضرت را می رساند.

291

۱۰. آیت الله العظمی وحید خراسانی در وصف حضرت فاطمه معصومه به چنین سرودند(۱):(ودیعه آل محمد ص ۱۱۶ آینه کوثر، ص ۲۶ حضرت معصومه، فاطمه دوم، ص ۲۳۵) 

ای دختر عقل و خواهر دین                             وی گوهر درج عز و تمکین 

عصمت شده پای بند مویت                           ای علم و عمل مقیم کویت

ای میوه شاخسار توحید                                 همشیره ماه و دخت خورشید

وی گوهر تاج آدمیت                                      فرخنده نگین خاتمیت

شیطان به خطاب قم براندند                         پس تخت تو را به قم نشاندند 

کاین خانه بهشت و جای حواست                ناموس خدای حایش اینجاست 

اندر حرم تو عقل مات است                        زین خاک که چشمه حیات است 

جسمی که در این زمین نهان است             جانی است که در تن جهان است

این ماه منیر و مهر تابان                               عکسی بود از قم و خراسان 

ایران شده نور بخش ارواح                            مشكاة صفت به این دو مصباح 

از این دو حرم دلا چه پرسی                         حق داند و وصف عرش و کرسی

هر کس به درت به یک امیدی است           محتاج تر از همه «وحیدی» است

۱۱. آیت الله العظمی صافی گلپایگانی در وصف حضرت فاطمه معصومه به این شعر را سرودند(۲):(زیارتنامه حضرت معصومه (مهدی پور)، ص ۵۴ - ۵۶)

ای که دل افرده و غمینی و مضطر                             وای که تو را روزگار کرده مکدر 

خویش از غم کن خلاص و گیر به اخلاص                  رشته ای از چادر شفیعه محشر 

بضعة خير النساء، صفيۀ يزدان                                   معدن جود و کرم عزیز پیمبر 

گوهر بحر کمال و حشمت و عصمت                        اختر برج حيا، سليلة حيدر

طاهره و پاک همچو مریم عذرا                                  صاحب عز و شرف حبيبه داور

منبع زهد و عفاف و دانش و بینش                          مرکز ایمان و قدس و معرفت و فر

مفخر قم عش اهل بيت رسالت                               شهر حدیث و محدثين موقر

292

خاک درش توتیای چشم خلایق                                    بوی رواقش حیات بخش و معطر

همچو پدر قبلة حوائج مردم                                         کارگشای بشر زکهتر و مهتر 

روضۀ او طور طالبان تجلی                                            مهدکرامات و معجزات مکرر   

حرمت آن همچو حرمت حرم و بیت                          حجر و مقام و صفا و زمزم و مشعر

مرقد پاکش مطاف عالی و دانی                                   خط ولایش شعار اکبر و اصغر

صاحب این نعت و این صفات نکو کیست؟                حضرت معصومه دخت موسی جعفر 

ای فلک رفعت و سپهر معالی                                       ای شرف دودمان ساقی کوثر 

ای همه اسلاف تو اعاظم عالم                                      حجت و پیغمبر و امام و رهبر

لطفی صافی از هول روز قیامت                                   سخت غمین و پریش باشد و مضطر

چون پدر و چون برادرش به همه عمر                          بوده شما را مدیح خوان و ثناگر

۱۲. آیت الله احمدی میانجی می گوید:

زندگی در کنار حرم مطهر بی بی فاطمه معصومه ای قابل قیاس با شهری که به ظاهر دارای آب و هوای خوب و امکانات زیاد است نیست تنفس در این حرم مطهر عبادت است(۱).(اسوه پارسایان، ص ۷۱)

۱۳ آیت الله علوی گرگانی درباره آن حضرت می گوید(۲):(مجله حرم اهل بیت ویژه نامه ۴ کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت معصومه، ص ۲۵) 

از روایات میتوان به وضوح فهمید که حضور حضرت معصومه ها در قم یکی از دلایل مهم حرم بودن قم است؛ زیرا در روایت آمده بنابراین روایت حرم بودن قم برای اهل بیت السلام با حضور کریمه اهل بیت اسلام ارتباط تنگاتنگ دارد حتی ممکن است قم مورد توجه حضرت فاطمه زهرا نیز باشد. چنان که والد ماجد مرحوم آیت الله العظمی نجفی مرعشی زیارت حضرت زهرا را در کنار مرقد حضرت معصومه می داند.

۱۴ آیت الله گرامی درباره آن حضرت می گوید(۳):(همان، ص ۲۶) 

روایات مربوط به حضرت معصومه نشان دهنده شخصیت بسیار ممتاز حضرت است. برای

293

پی بردن به علت این شأن و منزلت دو مطلب را میتوان مورد توجه قرار داد. یک مطلب بعد معنوی و عبادتی و عفت و عصمت حضرت و مطلب دیگر مشکلاتی است که خاندان پیامبر اله در آن دوران به آن مبتلا بودند.... وجود حضرت در اینجا موجب تداوم حوزه شد و در نتیجه آشیانه شدن و توسعه آشیانه به برکت حضرت بوده است(1).(همان)

۱۵. آیت الله حائری شیرازی نماینده ولی فقیه در استان فارس و امام جمعه شیراز در مراسم پرده برداری گنبد طلای حرم می گوید: 

من در اینجا به به عنوان نماینده و امام جمعه بلکه به عنوان کفشدار افتخاری - آن هم اگر پذیرفته شوم - حضور پیدا کرده‌ام(۲).(پیام آستانه (ویژه نامه بازسازی گنبد طلا)، ص ۸) 

۱۶. آیت الله مصباح یزدی درباره بزرگداشت شخصیت حضرت معصومه می گوید(۳):(پیام آستانه (ویژه نامه کنگره بزرگداشت حضرت معصومه)، ص ۹) 

خیال نکنیم ما بر حضرت معصومه منت میگذاریم و می آییم اینجا و بزرگداشتشان را بر پا کرده و احترام میکنیم خیلی باید ممنونشان باشیم که این افتخار را به ما دادند که موفق بشویم بیاییم دست بوسی پابوسی و خاک بوسی داشته باشیم.

۱۷. آیت الله امینی، امام جمعه موقت قم می گوید:

وجود حضرت معصومه در شهر قم و کشور ایران برکتی است که از سوی خدا نازل شد..... حرم احترام خاصی دارد و ساکنان در آن باید رفتار خاصی داشته باشند(۴).(پیام آستانه پیش شماره ۲۰۱۳ تیر ماه ۱۳۷۹)، ص ۲) 

۱۸ آیت الله مسعودی خمینی تولیت محترم آستانه مقدسه حضرت معصومه عاله می گوید(۵):(همان، شماره ۴۱، ص ۲) 

... در مقام و منزلت این بانوی بزرگ - حضرت فاطمه معصومه همین بس که چهار امام معصوم از جلال و مقام شفاعت او در آخرت مژده داده و برای زیارت کنندگان قبر مطهرش بهشت را واجب دانسته اند. چه بسیار مردمان دلسوخته ای که از کرامات و عنایات خاصه

294

حضرت در این دنیا بهره مند شده) و عالمان بیشماری از برکات حرم مطهرش فیوضاتی را دریافت نموده و افتخارشان این بوده است که در سایه مضجع شریفش به خاک سپرده شوند. آری او کریمه اهل البیت و محدثه آل طه و مریم آل رسول و دارای صفات عدیده ای است که هر یک نمادی از کلمات و ملکات روحانی آن خاتون دو عالم است. امیدواریم این خدمات ناقابل ما در منسب تولیت بال ملخی باشد به درگاه سلیمانی حضرتش و وسیله ای برای دستگیری و شفاعت وی از ما آنهم در روزی که هیچ فریادرسی بجز این بزرگواران نداریم. 

۱۹ محقق گرانقدر حاج شیخ عباس مصباح زاده در وصف حضرت فاطمه معصومه سروده ای دارند که قسمتی از آن چنین است(1):(زندگانی کریمه اهل بیت، ص ۱۴ شعر از حاج شیخ عباس مصباح زاده)

 گر حور زلف غالیه پرور کند همی                                        خود توتیا از تربت این در کند همی 

این بارگه کیست که نور رواق آن                                           آفاق را به جلوه منور کند همی 

این بارگه کیست که بیت الحرام را                                       اندر حریم خویش مصور کند همی 

این بارگه کیست که صاحبدل از صفا                                   یادی از فیض وادی مشعر کند همی 

این بارگه کیست که زان خواهری عزیز                                رو سوی طوس یاد برادر کند همی 

این بارگه کیست که آن بضعة الرسول                                  فرمان دهی به مریم هاجر کند همی 

این بارگه کیست که شمس الشموس طوس                        بهر زیارت آید و با فر کند همی 

این بارگه دختر موسی بن جعفر است                                 معصومه کسب نام ز مادر کند همی 

نامش بود چو جده خود نام فاطمه                                      زین نام عرش زینت و زیور کند همی 

هم دخت و خواهر است و هم او عمه امام                       حقش شفیعه در صف محشر کند همی 

ای شهر قم ببال به خود زانکه جبرئیل                               راه بهشت باز از این در کند همی 

شهر قم است شهر قیام مبارزان                                         در راه اهل بیت فدا سر کند همی

امید آنکه از در لطفت نرانی ام                                          وصف تو گر چو قند مکرر کند همی

۲۰ محقق، نویسنده ادیب و شاعر بزرگوار حجة الاسلام جواد محدثی در وصف حضرت فاطمه معصومه و حرم مطهرش چنین سرودند

شهرها انگشترند و قم نگین                           قم هماره حجت روی زمین

295

تربت قم قبله عشق و وفاست                      شهر علم و شهر ایمان و صفاست 

مرقد معصومه چشم شهرها                          مهر او جانهای ما را کهربا

دختری از اهل بیت آفتاب                           وارث در حیا گنج حجاب

در حریمش مرغ دل پر می زند                  هر گرفتار آمده در می زند

هر دلی اینجاست مجذوب حرم               جان اسیر رشته جود و کرم

این حرم باشد ملائک را مطاف                  زائران را ارمغان عشق و عفاف

آستان بوسش بی فرزانگان                          معرفت آموز از این آستان

اهل قم از اول ولایت داشتند                    در دل و در دیده آیت داشتند

سر نمی شودند جز بر پای دین                 دل نمی دادند الابر یقین

دین مطیع امر مولا بودن است                 راه را با رهنما پیمودن است

اهل قم از یاوران قائمند                            در قیام و پیشتازی دائمند

دختر موسی بن جعفر را درود                 کز عنایاتش تراوید این سرود

۲۱ محقق و نویسنده بزرگوار مرحوم حجة الاسلام محمد محمدی اشتهاردی درباره حضرت فاطمه معصومه چنین سرودند 

ای سرزمین قم تو کن از روی افتخار                            ز آن گوهر خجسته و آن اخت شهریار

بر سایر اراضی عالم از عز و جاه                                   فخر و سرور هر دم و هرا لحظه بی فکار

برگو به آسمان که مناز از ستارگان                               در من ستاره شرف است و خور نهار

کاو خواهر امام بود دختر امام                                   همه عمه امام و از عصمت چو هشت و چار

همواره شیعه از ره صدق میکند خطاب                    بر دخت مصطفی و نگهدار ذوالفقار

ای گوهر یگانه عصمت، دُر شرف                              وی منبع فضایل و معنا و اعتبار

خاک درت بدی و بود توتیای چشم                          مهر رخت حکایت و مرآت نور یار 

دارند فرشتگان زسر التجاء وصدق                            اندر برای تو سر تعظیم و روی خوار

زیبد کنی شفاعت ما را از روز حشر                         ای شافع شکسته دلان نزد کردگار

ز آن روی که شفیعه بود مر تو را لقب                      بهر دلیل در زیارت او اشفعی بیار(1)(حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۶۱ - ۱۶۲)

296

۲۲. حجة الاسلام قاضی زاهدی در وصف حضرت فاطمه معصومه ی شعر زیر را سرودند:

این بارگاه دختر موسی بن جعفر است                       یا گلشنی زگلشن آل پیمبر است 

نور دو چشم احمد و همنام فاطمه                            و آن بانویی که دختر زهرای اطهر است

دخت امام و عمۀ معصوم باشد او                             ناموس ذات سرمد و محبوب داور است

دلهای مرده زنده شود از نسیم او                              همچون نسیم مسیحا که روح پرور است 

با معرفت هر آنکه نماید زیارتش                                او را بهشت و روضه رضوان مقدر است ب

فضل و مقام و مرتبه اش را بگویمی                         همچون مقام مریم و سارا و هاجر است

تنها نه شهر قم به وجودش مزین است                   کون و مکان ز نور فروغش منور است

شد افتخار حوزه علمیه این مدال                            کو در پناه دختر موسی بن جعفر است

یا فاطمه شفاعت (زاهد) نما به حشر                       روزی که روز عدل خداوند اکبر است

او را رهان از تمام عذابها                                          چون او گدای زهرا و حیدر است(1)(زیارتنامه حضرت معصومه (آشتیانی)، ص ۳۰)

۲۳. حجة الاسلام جواد محمد زمانی در شان حضرت فاطمه معصومه با شعر زیر را سرود:

در تماشای  جلال تو ادب باید داشت                                        ناله ای بدرقه راه طلب باید داشت

در خور منزلت و شان تو ذیقعده نیست                                    جشن میلاد تو در ماه رجب باید داشت                                       

کوثر اسم تو شیرینی ایمان دارد                                                 وقت نامت به دهان طعم رطب باید داشت                       

عاقل از درک حضور تو به عجز افتاده است                              به تمنای تو دیوانه لقب باید داشت

همچو پروانه اگر سوخت پر ما سهل است                               سخت عمری که پی شمع تو تب باید داشت

آفرین بر تو که سر بودی و مکتوم شدی                                   خواهر و دختر و هم عمه معصوم شدی 

ای بانویی که جنت و کوثر به دست توست                            پروانه عنایت داور به دست توست

طالب علم مفتخر اوستادی ات                                                گنجینه علوم سراسر به دست توست

فرمود: آشيانه ما اهل بيت، قم                                                 یعنی کلید بیت پیمبر به دست توست

دیروز انقلاب ز شهر تو شد شروع                                            امروز هم اداره کشور به دست توست

یک سوی شاه چراغ و دیگر سو، رضای توست                         ای بانویی که لطف برادر به دست توست

دریای عشق و شور تلاطم نمی کند                                                 تا یاد از مزار تو در قم نمی کند

297

۲۴ منظومه های علما درباره آن حضرت 

اخیراً یک جلد کتاب(1)(مشک فشان، نشر زائر، ۱۳۸۴) اشعار درباره حضرت فاطمه معصومه از طرف کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه منتشر شده که اشعار بیش از سی نفر از علما و بزرگان در آن جمع آوری شده است.

واسطه فیض و باب الحوائج

سرعت اجابت دعا و باب الحوائج بودن آن حضرت به عنوان اینکه دختر باب الحوائج و امام هفتم ای که به این صفت مشهور است از منزلت الهی و لطافت روحی ویژه ایشان است که بر متوسلان ژرف اندیش پوشیده نیست. 

یکی از اقسام ولایتها که در سطح والایی قرار دارد ولایت تکوینی است. ولایت تکوینی آن است که کسی توانایی تصرف در جهان آفرینش داشته باشد به طور مثال حضرت عیسی الله دارای مقام ولایت تکوینی بود یعنی میتوانست در جهان خلقت تصرف کند و به تعبیر قرآن به اذن خدا کور مادرزاد را بینا نماید با بیماری بی درمان را درمان بخشد و از همه بالاتر مرده را زنده کند(2).(مصباح الشريعه، ص ۱۰۰ به نقل از حضرت معصومه، فاطمه دوم، ص ۱۸۷)

کرامات

کرامت کار خارق العاده ای است که توسط اولیای الهی بدون این که با ادعای نبوت همراه باشد انجام میگیرد اشتراک معجزه با کرامت در این است که هر دو کار خارق العاده ای هستند که دیگران از انجام آن عاجزند(3).(ماهنامه مبلغان، شماره ۳۷، ص ۱۲) اما معجزه برای اثبات نبوت یا امامت است، ولی کرامت این طور نیست.

درباره کراماتی که از طرف حضرت فاطمه معصومه عالم صورت گرفته منابع زیادی وجود دارد. کرامات زیادی را آستانه مقدسه آن حضرت ثبت نموده و بسیاری از این کرامات در

298

کتاب هایی که درباره زندگانی ایشان نگاشته شده به طور مبسوط ارائه شد. بنابراین مشتاقان می توانند به آن منابع مراجعه نمایند(1).(ر.ک: ۱. کرامات معصومیه نوشته آقای علی اکبر مهدی پور ۲ کتاب عنایات معصومیه نوشته آقای محمد علی زینی وند . کرامات حضرت فاطمه معصومه نوشته سید علی حسینی ۴ پرتوی از روی دوست، کرامات حضرت فاطمه معصومه در کلام علمای دین ۵ بوستان معصومه نوشته مرتضی عبدالوهابی - کتابهای مذکور فقط درباره کرامات و عنایات آن حضرت نگاشته شده نیز بسیاری از کتابهایی که درباره آن حضرت نگاشته شده به کرامات هم اشاره شده است.) 

ما به صورت گزینشی به عناوین بعضی از کرامات که در خور توجه هستند اشاره می نماییم، به دلیل اینکه هدف ما در این مجموعه صرفاً ثبت کرامات نیست.

شرح چند کرامت به عنوان نمونه

۱ نجات از عذاب(2)(کرامات معصومیه، ص ۲۴۵ پیام آستانه، شماره ۲۳، ص ۳)

روزی حاج شیخ حسن علی تهرانی از شاگردان میرزای بزرگ شیرازی و از علمای بزرگ عصر خویش - در حال زیارت در حرم امام رضا الله بود که خبر وفات برادرش را به او دادند. ایشان شدیداً از این واقعه متأثر شده و گریه میکند و برای مغفرت او به امام متوسل می شود و.... از طرف دیگر جنازه حاج میرزا حسینعلی برادر این عالم بزرگ را از تهران به قم برده و بعد از طواف دور ضریح حضرت فاطمه معصومه با در یکی از حجره های صحن مطهر به خاک می سپارند. یکی از علمای بزرگ شب همان روز در عالم رؤیا میبیند که جنازه حاج حسینعلی از تهران به طرف قم تشییع میشود ولی مأموران عذاب نیز همراه تابوت و در مسیر تشییع او می باشند و .... هنگامی که جنازه به صحن مطهر رسید مأمورین عذاب بیرون صحن مطهر ایستادند و به احترام حضرت معصومه وارد صحن نشدند. در آن هنگام بانوی مجلله ای از حرم مطهر خارج شد و به فرشته های مأمور عذاب فرمودند برادر ایشان به برادر من متوسل شده و برادرم در حق او شفاعت نموده است دیگر شما برگردید و با او کاری نداشته باشید. فرشته ها از فرمان حضرت اطاعت کردند و برگشتند.

۲ نجات زوار(۳)(بارگاه فاطمه معصومه تجلیگاه فاطمه زهرا، ص ۱۴۵)

نقل شده که حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی شبی زمستانی در خواب دید بانوی

299

بزرگواری وارد منزلش شده و فرمود: سید شهاب بلند شو به حرم برو که عده ای از زوار من پشت در حرم مانده که از شدت سرما در حال هلا کند. آیت الله نجفی مرعشی می گوید: من از خواب بیدار شده و به طرف حرم راه افتادم دیدم پشت در شمالی حرم - میدان آستانه - عده ای از زوار خارجی - پاکستانی یا هندوستانی - با آن لباسهای مخصوص خودشان در اثر سردی هوا به گوشه های در حرم پناه برده اند و از شدت سرما به خود می لرزند به محض مشاهده این وضعیت از زوار در را به شدت کوبیدم و خادم حرم به جهت احترامی که برای من قائل بود در را باز کرده و من جلو افتاده و زوار مذکور پشت سر من وارد حرم شده و جهت زیارت و عرض ادب کنار ضریح رفتیم

پناهنده شدن شتر(1)(انوار المشعشعين، ج ۱، ص ۵۰۰)

صاحب کتاب انوار المشعشعین از پناهنده شدن شتری به حرم حضرت فاطمه معصومه ای اشاره می کند. این شتر بر اثر آزار و اذیت صاحبش به حرم پناه آورده و در پایین ایوان صحن حرم آرمیده ......

۴. عنایت به زوار(2)(بارگاه فاطمه معصومه تجلیگاه فاطمه زهرا، ص ۱۵۳ پیام آستانه، آذرماه ۱۳۷۹، ص ۳)

خادم و کلید دار حرم میگوید شبی از شبهای سرد زمستان در خواب حضرت فاطمه معصومه را دیدم که به من فرمود:

بلند شو و بر سر مناره ها چراغ روشن کن من از خواب بیدار شدم ولی توجه نکردم. بار دیگر در خواب دیدم همان امر تکرار شد باز هم توجهی نکردم باز خوابیدم. برای مرحله سوم، خوابم تکرار شده و این بار حضرت به تندی با من برخورد کرد و فرمود: مگر نمی گویم بلند شو و بر سر مناره چراغ روشن کن! من از خواب بلند شده بدون اینکه علت آن را بدانم نیمه شب بالای مناره رفته و چراغ را روشن کرده و برگشته و خوابیدم.

صبح بلند شدم و درهای حرم را باز کردم و بعد از طلوع آفتاب از حرم بیرون آمدم عده ای را دیدم که کنار دیوار و زیر آفتاب زمستانی نشسته و به یکدیگر میگفتند: کرامت حضرت را

300

دیدید اگر دیشب در این هوای سرد و برفی چراغ مناره حرم روشن نمی شد. ما هرگز راه را نمی یافتیم و در بیابان هلاک می شدیم.

۵. جزای گستاخی (۱)(شهاب شریعت، ص ۲۸۶ : کرامات حضرت فاطمه معصومه، ص ۳۵ - ۳۶)

در زمان کشف حجاب بوسیله رضا خان پهلوی رئیس پلیس قم - که فردی بسیار پست و ردل بوده و همواره به زور متوسل میشد تا از سر زنان مؤمن چادر و حجاب برگیرد - روزی در حرم حضرت معصومه به میان زنان با حجاب و صالحی که برای زیارت رفته بودند

رفت و قصد داشت حجاب از سر آنان بردارد. در این میان استغاثه و گریه و ناله زنی که مورد تعرض قرار گرفت، شنیده شد. حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی که متوجه این قضیه شد به همان قسمت می رود و به شدت با رئیس پلیس برخورد میکند و با سیلی محکمی به صورت ایشان او را از آنجا می راند. آن نانجیب که سخت تحقیر شده بود آیت الله العظمی مرعشی نجفی را تهدید به قتل می کند، اما روز بعد واقعه، رئیس پلیس مزبور همینکه وارد بازار میشود قسمتی از سقف بازار بر سر

او فرو می ریزد و ایشان در دم هلاک میشود.

۶. شفای خادم حرم(2)(بارگاه فاطمه معصومه تجلیگاه فاطمه زهرا ص ۱۵۱ پیام آستانه، شماره ۶۱، ص ۳)

یکی از خدام حرم(3)(خادم: میرزا اسد الله) به سبب ابتلا به مرضی که همه انگشتان پایش سیاه شده بود و پزشک های معالج بریدن انگشتانش را علاج این مرض دانستند تا به اعضای دیگر سرایت نکند. شب قبل از عمل جراحی ایشان متوسل به حضرت فاطمه معصومه له شده و در حرم می ماند تا نزدیک صبح هنگامی که در حرم باز میشود همه میبینند مرض ایشان بر طرف شده و شفا گرفته ایشان خود میگوید پس از اینکه در حرم را بستند و من بعد از لحظاتی که متوسل شدم خوابم برد و در عالم خواب دیدم بانویی مجلله را که از من پرسش کرد تو را چه شده و من هم گفت این مرض مرا عاجز نموده که به مرگم هم راضی ام آن مجلله گوشه ای از لباس خویش را بر روی پای من کشید و فرمود تو را شفا دادیم عرض کردم شما کیستید؟ فرمود: مرا نمی شناسی و حال آنکه نوکری مرا میکنی؟!

301

عنایت به دختر جوان(1)(بارگاه فاطمه معصومه تجلیگاه فاطمه زهرا، ص ۱۵۴ نقل از حجة الاسلام قاضی زاهدی)

دختر بچه ای که حدود ده سال در اثر بیماری حاد و مزمن زبانش گنگ شده بود برای توسل و شفا یافتن به حرم امام رضا در مشهد مقدس بردند ولی امام در عالم رؤیا به آنها دستور داد که بیمار را به قم ببرید تا مورد عنایت خواهرم قرار گیرد این دختر که حدود هجده ساله بود - هنگام قرائت دعای توسل در حرم و درست زمانی که به یکباره برق حرم قطع شده و سپس روشن شده - زبانش گویا شده و پس از ده سال از مرض شفای کامل یافته است.

اداره حوزه

حجة الاسلام و المسلمين حسینی بوشهری رئیس حوزه علمیه قم می گوید: 

.... به بیماری قلبی دچار شدم که بسیار اذیتم میکرد. شبی به حرم مشرف شدم و به کنار ضریح مطهر آمدم سر بر مشتکهای متبرک آن گذاشتم و گریه کنان گله ای عوامانه از حضرت کردم و گفتم من خدمتگزار شما در حوزه علمیه هستم .... شما چرا سراغی از ما نمی گیرید؟ چرا ..؟ پس از چند روز ... طلبه ای آمد و در خلوت رو به من کرد و گفت راست بگو! آیا از کریمه اهل بیت اسلام گلایه کرده اید؟ گفتم: بله

گفت.... در خواب حضرت پیام دادند که به فلانی بگویید خیال میکنید شما بدون حمایت ما حوزه را اداره میکنید ما در کنار شما هستیم اگر پشتیبانی ما نباشد شما قادر به انجام دادن این کار نیستید. وقتی این قضیه را شنیدم بار دیگر به حرم مشرف شده و از آن حضرت به سبب سخنان آن روز عذرخواهی کردم(2)(پیام آستانه، شماره ۵۰، ص ۲)

۹ گرداندن بلا از قم

آیة الله مصباح یزدی در جلسه سخنرانی فرمودند:

.... در جریان زلزله ۵٫۸ ریشتری در تاریخ ۸۶٫۳٫۲۸ که مصادف با شهادت حضرت فاطمه زهرا بوده(3)(همه ساله در روز شهادت حضرت فاطمه زهرا مردم قم در قالب هیئت های مذهبی و دسته جات عزاداری به طرف حرم مطهر موکب های عزاداری بر پا میکنند و با توجه به ارتحال آیة الله العظمی فاضل لنکرانی در این روز همه در قالب تشییع جنازه مراسم با شکوهی را بر پا کردند.) .... در خواب دیده شده که حضرت فاطمه معصومه با دستها را بالا برده و از خدا خواسته این بلا (زلزله) را از قم بردارد.

302

امام زادگان مدفون در حرم

تعداد امام زادگان قم که بر فراز قبور مطهرشان گنبد و سایبان هست به چهارصد می رسد(1).(تاریخ قم، ص ۲۱۶؛ دائرة المعارف الاسلاميه الشيعه، ج ۱۸، ص ۳۱۲) و امام زادگانی که در کنار مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه علی مدفونند که یکی دختر امام جواد و سه نفر دیگر بانوانی که نوه های پسری امام جواد می باشند(۲):(در بعضی نقلها اسامی دیگری نیز نقل شده است در کتاب انوار الشعشعين، ج ۱، ص ۵۰۵ حضرت زینب - ام محمد و میمونه را دختران حضرت جواد معرفی کرده) 

۱. حضرت زینب، دختر امام جواد(3)(منتهی الامال، ج ۲، ص ۴۳۲ گنجینه آثار قم، ج ۱، ص ۳۹۳)

۲ و ۳ و ۴. ام محمد(4)،(منتهى الامال، ج ۲، ص ۴۳۲؛ گنجینه آثار قم، ج ۱، ص ۳۹۳ حضرت معصومه، فاطمه دوم، ص ۱۵۵) میمونه(5)،(منتهی الامال، ج ۲، ص ۴۳۲؛ انوار المشعشعين، ج ۱، ص ۵۰۴ - ۱۵۰۵ حضرت معصومه فاطمه دوم، ص ۱۵۵ گوهر قم، ص ١٣١) بریهیه(6)(همان مدارک) دختران موسی مبرقع، پسر امام جواد ( نوه های امام) از این رو شایسته است زائر حریم کریمه اهل بیت نسبت به آنان نیز عرض ادب کرده گرچه یک سلام کوتاه باشد که: «السلام عليكن يا بنات رسول الله - السلام عليكن و رحمة الله و بركاته.

مدفونین دیگر در حرم

علاوه بر امام زادگان مدفون در حرم سادات دیگر وابسته به خاندان امامت که در کنار حرم حضرت فاطمه معصومه المدفونند عبارتند از:

. ام اسحاق، کنیز ( جارية) محمد بن موسی مبرقع بن جواد (جاریه نوه امام جواد )(7)(تاریخ قم، ص ۳۱۰؛ منتهی الامال، ج ۲، ص ۴۳۲ گنجینه آثار قم، ج ۱، ص ۳۹۳؛ انوار المشعشعين، ج ۱، ص ۵۰۴ - ۵۰۵ بزرگ زنان صدر اسلام ص ۱۲۵۸ گوهر قم، ص ۱۳۱)

ام حبیب، کنیز (جاریه) محمد بن احمد بن موسى بن جواد (جاریه نبیره امام جواد )(8)(همان مدارک)

303

امام زادگان مدفون در قم

پس از شهادت و به خاک سپاری حضرت فاطمه معصومه امام زادگان و بزرگان بسیاری به این شهر آمده و مرقد نورانی آن حضرت را چون نگینی احاطه کردند. بهترین دلیل برای این مدعا، وجود حدود ۴۴۴ مرقد امام زادگانی است که در این خاک مدفونند(1).(دائرة المعارف الاسلاميه الشيعه، ج ۱۸، ص ۱۳۱۲ هجرت کریمه، ص ۳۴؛ سیمای قم، ص ۱۸۷ نشریه پیام آستانه (۱۳۸۱)، ص ۳)

قبور مطهر علما و بزرگان دین

علما خاستگاه مراجعه مردم و محبین آستان اهل بیتند علما هم در حضور مادیشان مرتفع مشکلات بودند و هم از ارواح مطهر آنان مردم بهره میبرند بسیاری از قبور مطهر آنان حاجت می گیرند.

در کنار حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه اعم از مساجد اطراف صحن و نیز در صحن های مطهر، علما شهدا و شخصیتهای بزرگی مدفون هستند.

اخيراً مجموعه ای با عنوان استارگان حرم به همت نشر زائر در بیش از ده جلد منتشر شده است. این مجموعه شامل زندگی نامه بیش از دویست نفر از راویان احادیث اهل بیت مراجع، محققان و دانشمندان علوم اسلامی است که در حرم و اطراف آن به خاک سپرده شده اند.