5. جنبش های علویان در روزگار مأمون

پس از پایان جنگ امین و مأمون سراسر سرزمین های اسلامی از جمله ایران عراق و حجاز مأمون را که در مرو اقامت داشت به عنوان خلیفه پذیرفتند پیروزی مأمون با اتکا بر سپاه خراسان صورت گرفت و این عرصه ای نو برای ظهور ایرانیان فراهم ساخت مأمون هفتمین خلیفه عباسی، پس از فتح بغداد، هر ثمة بن اعین را به خراسان فراخواند. طاهر بن حسین را نیز که در فتح بغداد و قتل امین نقش مهم تری داشت ظاهراً به دسیسه فضل بن سهل وزیر و برای دور کردنش از مرکز اصلی قدرت خلافت به حکومت موصل و شمال عراق (جزیره) و شام و مغرب گمارد و به او (طاهر) دستور داد برای جنگ با نصر بن شَبَتْ عُقیلی که در حلب (شمال سوریه به هواخواهی از امین به شورش درآمده بود حرکت کند.

مأمون هم چنین حسن بن سهل برادر فضل بن سهل را که مردی دبیر بود، به توصیه فضل فرماندار همه مناطقی کرد که طاهر در نواحی ،جبال ،فارس ،اهواز، عراق، حجاز و یمن فتح کرده بود. حسن بن سهل در سال ۱۹۹ با اختیارات مالی و نظامی وارد بغداد شد و فرمانداران خود را به شهرها و نواحی فرستاد طبری، ۱۳۸۷ ق، ج ۸، ص ۵۲۷ - ۵۲۸؛ بیهقی ۱۳۵۶، ص ۱۶۹ (۱۷۰) بدین وسیله پیروزی غرورآفرین طاهر و تلاش مخلصانه وی در انتقال خلافت به مأمون تحت الشعاع جاه طلبی های فضل قرار گرفت که می خواست عراق را همچون خراسان زیر تسلط خود درآورد.

حکومت حسن بن سهل با دشواریها و شورشهای پیاپی رو به رو شد و در سال نخست امارت وی سال (۱۹۹) عراق دستخوش آشوب گشت محمد بن ابراهیم علوی معروف به ابن طباطبا (تولد) (۱۷۳) نواده امام حسن مجتبی (ع) که همزمان با امام رضا (ع) در مدینه می زیست، قیام کرد و مردم را به خلیفه ای شایسته از دودمان پیامبر (الرضا من آل محمد) و رفتار بر طبق قرآن و سنت دعوت کرد و به یاری ابو سرایا که از امرای سپاه هرثمه بن اعین بود، بر کوفه مستولی گردید نیمه سال (۱۹۹) و عده ای که اغلب از زیدیان بودند، با وی به عنوان خلیفه بیعت کردند چندی بعد ابن طباطبا به دست ابو سرایا مسموم شد و ناگهان درگذشت. پس از آن ابو سرایا نوجوانی علوی به نام محمد بن محمد بن زید را نامزد رهبری قیام کرد و رهبری را عملاً خود به دست گرفت محمد بن محمد و طالبیان همراه او خانه های عباسیان را در کوفه غارت و تخریب و آنان را از شهر بیرون کردند و امانت هایی را که از آنان نزد مردم بود، گرفتند.

در همان سال (۱۹۹) افرادی از علویان از جمله برادران و خویشان امام رضا (ع) در برخی شهرها شوریدند و حکومت آنجا را از سوی ابو سرایا به عهده گرفتند. از جمله، محمد بن سلیمان بن داود نواده امام حسن مجتبی (ع) و حسین بن حسن الافطس نواده امام سجاد (ع) بر مدینه و مکه چیره شدند. در همین سال (۱۹۹) زید بن موسی بن جعفر برادر امام رضا (ع)، که به زید النار موسوم شده است به همراه برادر ابو سرایا در بصره قیام کرد و بر شهر مستولی شد. وی خانه های عباسیان و پیروان آنها را در بصره آتش زد و هر کس را که جامه سیاه که شعار عباسیان بود بر تن داشت میسوزانید وی علاوه بر اموال عباسیان اموال بسیاری از بازرگانان را اخذ و مصادره کرد. حسن بن سهل با فرستادن لشگری زید را اسیر کرد و نزد مأمون فرستاد.

ابراهيم بن موسی بن جعفر دیگر برادر امام در سال ۲۰۰ بر یمن استیلا یافت و بسیاری را کشت و اسیر گرفت و اموالی را تصرف کرد از این رو جزار ( قصاب) لقب یافت. ابراهیم بعداً از حمدوية بن علی که حسن بن سهل او را به حکومت یمن منصوب کرد، شکست خورد و به مکه رفت و در آنجا یزید بن محمد بن حنظله مخزوی امیر مکه را کشت و شهر را گرفت. چندی بعد مأمون او را به حکومت مکه گمارد. ابراهیم در سال ۲۰۲ امیر الحاج بود و نام امام رضا (ع) را به عنوان ولیعهد پس از نام مأمون در خطبه یاد کرد و مردم مکه به نام امام رضا (ع) بیعت کردند و لباس سبز پوشیدند.

ابو سرایا پس از جنگهایی با سپاهیان خلیفه سرانجام از هرثمه بن اعین، سردار عباسی شکست خورد و از کوفه گریخت، اما بعداً اسیر شد و پس از ده ماه شورش، در سال ۲۰۰ به دستور حسن بن سهل به قتل رسید گفته شده است در طول قیام ابو سرایا دویست هزار تن از سپاهیان خلیفه در نبرد با وی کشته شدند فاکهی ۱۴۱۹ ق، ج ۲، ص ۱۹۱؛ یعقوبی، بی تا، ج ۲، ص ۴۴۸ - ۴۴۹).

منابع تاریخی و حدیثی از هیچگونه ارتباط میان امام رضا (ع) و این طباطبا، که به قصد برانداختن دولت عباسیان قیام کرد مطلبی ذکر نکرده اند پس از شکست قیام ابو سرایا محمد بن جعفر صادق عموی امام رضا (ع) که پیری عالم و زاهد بود، به تحریک برخی علویان ادعای خلافت کرد و بر مدینه و مکه استیلا یافت و مردم مدینه با او بیعت کردند و او را امیرالمؤمنین خواندند ربیع الاول سال ۲۰۰ زیدیان جارودیه نیز به محمد پیوستند. اما وی در مدینه در جنگ با سپاه عباسیان شکست خورد و بسیاری از یارانش کشته شدند. محمد بن جعفر به مکه بازگشت و در ملأ عام خود را خلع کرد. او را به مرو نزد مأمون فرستادند و سرانجام هنگام بازگشت مأمون به عراق در گرگان درگذشت (مفید ۱۴۱۳ ق، ج ۲، ص ۲۱۱ - ۲۱۳؛ ابن اثیر ۱۳۸۵ - ۱۳۸۶ ق، ج ۶، ص ۳۱۱-۳۱۳). بدین گونه، شورش هایی که در آغاز خلافت مأمون مایه نگرانی وی گشت و پایه های قدرت عباسیان را متزلزل کرد، به کوشش حسن بن سهل والى عراق فرو نشانده شد.