فصل دوم

قدمگاه امام در ایران

امام رضا (ع) برای این که از زادگاه و خاستگاه خویش مدینه به سوی مرو، پایتخت مأمون در خراسان بزرگ حرکت کند از ایران گذشت درباره این که امام از کدام مسیر حرکت کرده و از چه شهرها و آبادیهایی گذشته است بیش و کم اختلاف نظرهایی وجود دارد که با توجه به منابع تاریخی و جغرافیایی و بررسی آنها می توان مسیر دقیق حرکت را مشخص کرد به نظر میرسد جنوب ،عراق ،خوزستان فارس یزد نیشابور و سرخس مسیر اصلی وی را تشکیل میداده اند. با این حال در برخی منابع به عبور امام از شهرهایی چون کوفه بغداد کرمانشاه اصفهان ،ری ،قم دامغان یا شهرهایی در سلسله جبال غرب ایران (زاگرس) نیز اشاره شده است. در این جا تلاش بر آن است تا مسیر درست این سفر معلوم شود.

۱ . از مدینه تا خوزستان

منابع درباره مسیر امام از مدینه به سوی مرو، هم سخن نیستند. به نوشته پاره ای منابع ( راوندی، ۱۴۰۹ ق، ج ۱، ص ۳۷۲، مسعودی، ۱۴۰۹ ق، ص (۲۲۳) امام رضا (ع) تنها یا همراه حضرت جواد (ع) نخست به مکه رفت، اما سفر امام از مدینه به سوی مکه راهی در خلاف جهت (مرو با سیاست مأمون و راهی که او انتخاب کرده بود مغایر است.

به گفته یعقوبی (بی تا)، ج ۲، ص ۴۴۸) امام از مدینه به بغداد رفت و سپس از راه ماه البصره (۵) رهسپار مرو شد. ابوالفضل بیهقی (۱۳۵۶)، ص ۱۷۱ - ۱۷۲) نیز گفته است امام یک هفته در بغداد بیاسود و طاهر با وی دیدار کرد و آنگاه روز بعد روانه مرو شد. اما گفته شد که دیدار امام رضا (ع) با طاهر نادرست است. منابع دیگر نیز از ورود امام به بغداد یاد نکرده اند. به علاوه روایتی از امام که جزو کرامات آن حضرت ذکر شده ـــ در دست است که امام رضا (ع) هیچگاه از بغداد دیدار نکرد ابن بابویه، ۱۴۰۴ ق، ج ۲، ص ۲۴۴).

بنا به روایت ابن طاووس (۱۴۱۹ ق، ص ۱۳۰ - ۱۳۱) امام رضا (ع) در سفر به خراسان نخست به بصره و سپس به بغداد رفت. آنگاه وارد قم شد و شیعیان این شهر از آن حضرت به گرمی استقبال کردند. چندی بعد آنجا مکانی شامخ شد و در زمان ابن طاووس درگذشت (۶۹۳) در آن جا مدرسه ای معروف برپا بود. حسن بن محمد قمی در تاریخ قم (تألیف (۳۷۸) خبری ذکر کرده (ص) (۲۵۷) که بر اساس آن امام رضا (ع) از شهر قم گذر کرده است. اکنون در قم مسجدی است که آن را قدمگاه امام رضا (ع) و مسجد شاخراسان می خوانند. گفته میشود این مسجد خانه ای بوده است که آن حضرت در آن پیاده شد. اتاقی در این مسجد است که شیعیان آن را به منزله جایگاه نشستن امام زیارت میکنند الهامی، ۱۳۷۵، ص ۵۷۵) با این همه ابن بابویه درگذشت (۳۸۱) که خود اهل قم بوده است از آمدن امام رضا (ع) به قم یادی نمیکند ،محقق، ۱۳۵۷، ص ۷۴-۷۵ پاورقی (۲)

 با این همه آنچه درباره مسیر حرکت امام رضا (ع) از مدینه به مرو صحیح به نظر می رسد همان است که برخی از منابع کهن بدان تصریح کرده اند. گفته شده است مأمون دستور داده بود امام رضا (ع) را از مدینه به بصره و اهواز آورند و سپس از راه فارس به خراسان و مرو برسانند. مأمون مخصوصاً سفارش کرده بود که امام را از راه کوفه و جبال ناحیه کوهستانی در پهنه زاگرس مرکزی و قم عبور ندهند (سعد بن عبدالله اشعری، ۱۳۶۱، ص ۹۵؛ ابن بابویه، ۱۴۰۴ ق، ج ۲، ص ۱۶۱، ۱۷۶ و ۱۹۴؛ ذهبی، ۱۴۰۱ - ۱۴۰۹ ق، ج ۹، ص ۳۹۰) در حقیقت مأمون از آن نگران بود که شیعیان این شهرها از حرکت امام به سوی خراسان جلوگیری کنند و با گرد آمدن پیرامون وی رشته کار خلافت از دست مأمون بیرون رود کوفه از دیرباز به شیعه گری شهره بود (ابن عبدربه، ۱۴۰۸ ق، ج ۶، ص (۲۴۸ و هنوز از التهاب قیام های علویان آرام نیافته بود. در قم نیز شیعیان پایگاهی استوار داشتند و طبعاً نسبت به سفر اجباری امام واکنش نشان میدادند بغداد هم با توجه به این که مرکز تجمع عباسیان متعصب و مخالف با سیاستهای مأمون بود از دیدگاه مأمون شهری بی خطر نبود (عرفان منش، ۱۳۸۲، ص ۲۰ و ۳۴- ۳۵) در مقابل بصره به هواخواهی عثمان مشهور بود و عباسیان نیز در آنجا موقعیتی داشتند.

امام در مسیر مدینه به بصره از کوفه نگذشت بلکه پس از عبور از منطقه قادسیه و روستای نباج به بصره رسید و در آنجا اقامتی کوتاه داشت ابن شهر آشوب، بی تا، ج ۴، ص ۳۴۲؛ عطاردی، ۱۴۰۶، ج ۱، مقدمه، ص ۵۳-۵۴) امام در فصل تابستان و هوای گرم وارد اهواز شد و بیمار و رنجور گردید طبیبی را نزد امام آوردند. آن حضرت وی را راهنمایی کرد تا گیاهی دارویی یا نیشکر برای وی تهیه کند و امام بهبودی یافت راوندی، ۱۴۰۹ ق، ج ۲، ص ۶۶۱ - ۶۶۲). امام سپس به پل اربق (اریک) از نواحی رامهرمز رسید و بعد به سوی فارس و خراسان به سفر خود ادامه داد ابن بابویه، ۱۴۰۴ ق، ج ۲، ص ۲۳۳؛ یاقوت حموی، ۱۹۹۵، ج ۱، ص ۱۳۷).

اگرچه توقف یا گذر امام رضا (ع) از دزفول و شوشتر در شمال و شمال شرقی اهواز دور می نماید، حدود ده بنای یادبود در این دو شهر با نام،بقعه قدمگاه، مسجد و منزلگاه یا نظرگاه به امام منسوب است که گفته میشود به تبرک گذر یا توقف امام در آن جاها ساخته اند. اما هیچ یک اعتباری ندارد و مستند به اعتقادات عوام است ( ابودلف، ۱۹۶۰، ص ۴۲-۴۳؛ اقتداری، ۱۳۵۳، ج ۱، ص ۳۲۰، ۳۶۸-۳۶۹ و ...).

۲ . امام در فارس و ولایتهای مرکزی

امام رضا (ع) در ادامه مسیر خود به فارس به احتمال از راه رامهرمز به ارجان نزدیک بهبهان کنونی گذشته است. در ارجان قدمگاهی منسوب به امام رضا (ع) وجود داشته که امروزه آثاری از آن باقی است (عرفان منش، ۱۳۸۲، ص ۷۰ و ۷۵ در خرابه های شهر قدیم ارجان آثار مسجدی منسوب به امام رضا (ع) وجود دارد که گفته میشود آن حضرت در آن نمازگزارده است اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۷، ج ۱، ص ۴۹۰). منابع کهن از جزئیات مسیر امام از فارس به خراسان هیچگونه اطلاعاتی به دست نمی دهند و تعیین دقیق خط سیر امام در این بخش از راه دشوار است. از ورود امام رضا (ع) به شیراز هیچ گونه گزارشی در منابع و تواریخ محلی ثبت نشده است. بنابراین، امام به احتمال از راه کوهستانی منطقه،کهگیلویه که ارجان را به جلگه مرودشت می پیوست عبور کرده و به شهر ابرقو یا ابرکوه از توابع استخر رسیده است. در کنار شهر ابرقو که امروز در استان یزد است قدمگاهی منسوب به امام رضا (ع) وجود دارد (عرفان منش، ۱۳۸۲، ص ۸۶-۸۸ و ۱۱۱) گفته شده مسجد قدمگاه موسوم به مسجد بیرون، محل نزول امام رضا (ع) بوده است. این مسجد دارای حیاط ایوان و گرمخانه است و تنها اثر آن، کتیبه کاشی معرقی است که قسمتی از آن را از بین برده اند افشار (۱۳۴۸، ج ۱، ص ۳۵۷-۳۵۸).

ادامه مسیر در یزد

در برخی آبادیهای اطراف شهر قدیم یزد چند قدمگاه و یادبود از محل توقف و عبور امام رضا (ع) وجود دارد در روستای ده شیر در ۹۱ کیلومتری جنوب غربی شهر یزد بر سر راه ابرقو بنایی مشهور به قدمگاه قرار دارد. در روستای فراشاه در ۳۲ کیلومتری جنوب غربی شهر یزد در ادامه همان مسیر نیز قدمگاهی است که گفته می شود محل اقامت امام رضا (ع) بوده است. بنا بر سنگ نوشته ای که در محراب آن منصوب است، این بنا که در آن روز به مسجد مشهد علی بن موسی الرضا شهرت داشته، در سال ۵۱۲ به امر کرشاسپ بن علی از امرای کاکویه دیلمی عمارت شد. هم چنین در کنار گورستان شهر خرانق مرکز بخش خرانق در شهرستان اردکان در ۶۸ کیلومتری شمال شرقی شهر یزد، در مسیر یزد به طبس، زیارتگاه مشهدک برجا است که مردم آن را نمازگاه امام رضا (ع) می دانند. مشهدک بقعه گلی کوچک و ویرانه ای است که اتاقی گنبدی شکل دارد قطعه سنگی در سمت قبله آن نصب شده و کتیبه فارسی آن مورخ ۵۹۵ و حاکی از آن است که امام در آن جا اقامت کرده است. مشهدک در سال های ۵۹۲-۵۹۳ به فرمان بوبكر بن على ابی نصر و به دست یوسف بن على بن محمد بازسازی شده است افشار (۱۳۴۸، ج ۱، ص ۱۷۵ - ۱۷۷، ۲۸۲ و ۳۸۲-۳۸۷).

منابع قدیم به عبور امام رضا (ع) از یزد تصریح نکرده اند اما در منابع جدید درباره ورود امام به این شهر مطالبی آمده است. از جمله در کوچه دارالشفای یزد مسجدی کوچک به نام مسجد فرط قرار دارد و گفته شده امام رضا (ع) هنگام سفر خراسان در این مسجد عبادت کرد. اکنون حجره ای در طرف شرقی مسجد به صومعه امام رضا (ع) موسوم است و آن را قدمگاه شاه خراسان هم میگویند مسجد فرط در سنگ لوح و قفنامه ای که بر دیوار مدخل مسجد منصوب است مسجد رضوی نامیده شده است. این مسجد در سالهای ۱۰۷۸ ۱۲۵۴ و ۱۳۱۱ تعمیر شده است. اساس بنای موجود آن از عهد صفوی است و یگانه اثر قدیمی آن، سنگ محرابی است که از طرز نقشها و حجاری آن به نظر می رسد در قرن ششم ساخته شده است افشار، ۱۳۵۴ ، ج ۲، ص ۲۱۰-۲۱۷).

هم چنین در جنب بقعه شیخ احمد فهادان در کوچه (کوی) فهادان یزد ویرانه های مسجدی به نام مسجد خضر قرار دارد و نزد مردم مشهور است که امام رضا (ع) در آن جا نماز گزارده است افشار، ۱۳۵۴، ج ۲، ص ۲۵۷ مسجد قدمگاه نیز که در خیابان امام خمینی یزد و بنا بر نوشته روی زیلو در محله مالمیر خارج حصار واقع است، به اعتقاد مردم قدمگاه امام رضا (ع) بوده است افشار، ۱۳۵۴، ج ۲، ص ۲۷۴).

بنابراین با توجه به تأکید منابع کهن به عبور امام رضا (ع) از راه کویر (= مغازه ← ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۲، ص (۲۳۴) اعتبار این قدمگاهها و احتمال عبور امام رضا (ع) از شهر یزد قوت می یابد و معلوم میشود امام از منطقه کویری و راه خشک بیابانی میان فارس و خراسان گذشته است عرفان منش ۱۳۸۲، ص ۹۷ و ۱۰۴).

به نوشته پاره ای منابع متأخر بلاغی، ۱۳۶۹ ق - الف، ج ۲، ص ۲۳۵-۲۳۶؛ سحاب، ۱۳۲۰، ج ۱، ص ۲۶۳ و (۲۶۵) امام رضا (ع) پس از عبور از کهگیلویه، از شهرها و آبادی های شلمزار در نزدیکی شهرکرد گرون کروند) و قهپایه کوهپایه) که جزو خاک اصفهان بود، عبور کرد و به نائین رسید منابع متأخر درباره ورود امام رضا (ع) به ده بافران در پنج کیلومتری شهر (نائین و نائین سخن گفته اند اماکنی مانند مسجد، قدمگاه و حمام منسوب به امام رضا (ع) در نائین وجود دارد بلاغی، ۱۳۶۹) ق - ب، ص ۲۳-۲۴ و ۵۸-۵۹). اما به طور قطع نمی توان گفت امام رضا (ع) از این شهر عبور کرده است. زیرا خرانق که پیش از این یاد شد در شمال شرقی یزد و نائین در شمال غربی آن قرار دارد و پذیرفتن یک مسیر به منزله رد دیگری است ) عرفان منش ۱۳۸۲ ، ص ۱۰۹ - ۱۱۶). از عبور امام از آبادی آهوان در ۴۰ کیلومتری سمنان نیز گزارشهایی متأخر در دست است (عرفان منش، ۱۳۸۲ ص ۱۱۶-۱۱۷).

3. خراسان مقصد امام رضا (ع)

خراسان هنگام سفر امام رضا (ع)، همچون دوره پیش از اسلام گستره ای بود که از غرب تا گرگان و قومس کومش - دامغان)، از شمال تا خوارزم و کرانه جیحون (آمودریا از شرق تا بامیان و هندوکش و از جنوب تا بیابانهای کویر نمک و لوت امتداد داشت. از جنبه تاریخی و سیاسی خراسان محدوده ای از این وسیع تر را در بر می گرفت و ماوراء النهر خوارزم، قهستان و سیستان نیز جزو آن به شمار میرفت در این ولایت شهرهایی مهم مانند مرو، نیشابور، طوس هرات، بلخ و سرخس وجود داشت که بیشتر آنها در سال ۳۱ در دوره خلافت عثمان، به جنگ یا صلح فتح شد ناجی، ۱۳۷۸، ص ۱۰۳ - ۱۰۴) شهر مرو یا مرو شاهجان پس از فتح اسلامی و در دوره اموی و عصر اول عباسی پایتخت خراسان بود تا آنکه عبدالله بن طاهر (حکومت (۲۱۳ - ۲۳۰) دومین امیر دودمان طاهریان پایتخت را به نیشابور منتقل کرد (یعقوبی، ۱۸۹۱، ص ۲۷۹)

قدمگاه نیشابور

 امام رضا (ع) پس از گذر از راه بست (بشت - پشت، ذهبی ۱۴۰۱ - ۱۴۰۹ ق، ج ۹، ص (۳۹۰ که شهر و ناحیه ای در جنوب نیشابور بود و مرکز آن طریثیت (ترشیز، اکنون کاشمر نام داشت سوار در کجاوه ای نقره نشان که بر ماده استری سیاه و سپید و به روایتی ماده شتری شکافته گوش بسته بودند به نیشابور، که از شهرهای بزرگ جهان اسلام و از مراکز علم و فرهنگ در آن روزگار بود رسید (ابن بابویه، ۱۴۰۴ ق، ج ۲، ص ۱۴۳؛ حاکم نیشابوری، ۱۳۷۵ ، ص ۲۰۸؛ اربلی، ۱۳۸۱ ق، ج ۳، ص ۱۴۴) و مردم از آن حضرت استقبال بسیار پرشور و باشکوهی کردند (سال) (۲۰۱) و نیشابور به مقدم حضرت ایشان روضات جنان شد چون بشارت ورود امام میان ساکنان شهر پیچید ابو يعقوب اسحاق بن راهویه مروزی درگذشت (۲۳۸) عالم و محدث پارسا و شیخ شهر با چند هزار تن از مردم تا قریه مؤیدیه در بیرون نیشابور به پیشواز امام رفتند. ابن راهویه در هوای ولای امام به خدمت برآمد و مهار مرکب امام رضا (ع) را بر دوش احترام گرفت و پیاده به شهر باز آمد عالم و محدث بزرگوار دیگر محمد بن اسلم طوسی (درگذشت (۲۴۲) نیز در هودجی دیگر سوار و ملازم رکاب امام بود. امام به کوچه بلاس آباد در محله فز (فوز) (۶)، از محله های بزرگ و آبادان آن شهر با مردمانی اهل علم و تقوا رفت امام در خانه فردی که وی را پسندید و از آن رو وی را پسنده نامیدند - پیاده شد حضرت در گوشه ای از آن خانه بادامی کاشت که رویید و درختی شد و در سال میوه داد و مردم بدان تبرک می جستند و شفا می یافتند ابن بابویه، ۱۴۰۴ ق، ج ۲، ص ۱۴۱؛ حاکم نیشابوری، ۱۳۷۵، ص ۲۰۱ و ۲۱۰-۲۰۸) هنگام اقامت امام در آن ،کوی حمامی خراب و قناتی (چشمه ای) بایر در محوطه کهلان (کاهلان) بود مردم آن حمام را باز ساختند و بی هیچ کوششی از قنات به شتاب آب روان شد. آن حمام به شرف ورود حضرت به حمام رضا یا گرما به رضا یا آب رضا یا حمام سلطان مشهور شد. حاکم نیشابوری درگذشت (۴۰۵) نوشته است که آن حمام هنوز هست و متبرک خلق است» (۱۳۷۵، ص ۲۰۹).