یکی از مداحان نامی و خالص و با حقیقت مرحوم محمد بن على دعبل خزاعی است. بطور اختلاف حالات او را نقل کرده اند و نگارنده طبق کتاب اعلام الورى نقل میکنم. او در نزد حضرت امام رضا لله مقامی والا دارد و اشعار زیادی گفته است.
على بن ابراهیم از پدرش از ابی الصلت هروی روایت کرده است که دعبل بن علی خزاعی بر حضرت امام رضا در مرو وارد شد و گفت: یابن رسول الله من قصیده ای در باره شما گفته ام و سوگند یاد کرده ام بر خودم نزد کسی نخوانم پیش از آنکه نزد شما بخوانم فرمود بیا و بخوان آن اشعار را پس خواند:
مدارس آيات خلت من تلاوة و منزل وحي معقر العرصات
چونکه رسید به اینجا:
لقد خفت في الدنيا و ايام سعيه ا و اني لارجوا الا من عند وفاتي
حضرت فرمود: امنك الله الفزع الأكبر، وقتیکه کلامش رسید به:
و قبر ببغداد لنفس زكيه تضمنها الرحمن في الغرفات
حضرت فرمود: آیا دو بیتی به این اشعارت اضافه نکنم تا بدان کامل شود؟ گفت:
بلی یابن رسول الله حضرت فرمود:
وقبر بطوس يالها من مصيبته توقد بالاحشاء بالحرقات
الى الحشر حتى يبعث الله قائماً يفرج عنا الهم والكربات
دعبل گفت: یابن رسول الله این قبر کیست در طوس؟ حضرت فرمود: قبر من است شبانه روزی نمی گذرد که طوس محل رفت و شد شیعیان و زوار من می شود. آگاه باشید کسیکه مرا زیارت کند در غربت به طوس هم درجه من است و در قیامت آمرزیده شود. پس از آن حضرت امام رضا ایستاد، البته پس از فراغ دعبل از خواندن قصیده اش و فرمود از جای خود حرکت کن پس حضرت داخل خانه شد و بعد از ساعتی خادم او بیرون آمد بطرف دعبل و صد دینار پول آورد (در روایتی دیگر ششصد دینار و به دعبل گفت: مولایت میفرماید اینها را در نفقه ات قرار ده، دعبل گفت: به خدا قسم برای پول به اینجا نیامدم و قصد تطمیع چیزی نداشتم؟ و کیسه پول را رد کرد و درخواست لباسی کرد از حضرت امام رضا که بدان تبرک جوید و شرافت بگیرد. پس حضرت امام رضا خزی با کیسه پول فرستاد و گفت: بگیر این کیسه را بدرستیکه بزودی به آن محتاج میشوی و مراجعه نمیکنی و آنها را ارجاع نده. دعبل منصرف شد یعنی رفت و از مرو با قافله ای حرکت کرد و بیرون رفتند و در راه دزدان به قافله زدند و آنها را گرفتند و کتفهایشان را بستند و مالهایشان را تقسیم کردند. در آن میان مردی از آن دزدان شروع کرد بخواندن این بیت که از دعبل است:
ارى فئيهم في غيرهم متصنما تا آخر آن دعبل گفت: منم گوینده این قصیده. پس کتف ایشان را باز کرد و باقی قافله را نیز باز کردند و هر چه از آنها گرفته بودند رد کردند. پس دعبل سیر کرد تا رسید به قم و برای اهل قم قصیده ای خواند و اهل قم به او صله کردند و هدایایی به او دادند و او را احترام کردند و به او گفتند: آن جبه را به ما بفروش به هزار دینار او امتناع کرد و از قم بیرون رفت پس گروهی از جوانان تازه سن، به او پیوستند و جبه خز را از او گرفتند. پس دعبل بازگشت به قم و از آنان خواست که جبه اش را بدهند. گفتند راهی برای رد آن نیست جز آنکه بفروشی و هزار دینار بگیری. گفت: هیچ قبول نمیکنم مگر آنکه مقداری از آن را بخودم بدهید. پس بعضی از آنرا به او دادند. پس دعیل راه را طی کرد به طرف وطنش چون به خانه اش رسید دید که خانه اش را درد زده است و همه مال و ثروتش را برده اند. پس آن صد دینار را که حضرت امام رضا به او هدیه داده بود فروخت به شیعیان آن حضرت به هر دیناری صد درهم. آنگاه متذکر شد کلام حضرت را که فرمود به تحقیق به آن محتاج می شوی. از ابو الصلت هروی نقل شده است که گفت شنیدم دعبل را که گفت: وقتی که قصیده ام را برای حضرت امام رضا خواندم و رسیدم به این بیت:
يميز فينا كل حق و باطل ويجرى على النعماء والنقمات
آن حضرت گریه شدیدا کرد. پس سرش را به سوی من بلند کرد و فرمود: ای خزاعی روح القدس بزبان تو این دو بیت را رانده است و نطق کرده است. آیا میدانی این ام کیست و چه زمانی خارج میشود؟ گفتم نه ای مولای من، فقط شنیده ام که از شما امامی زمین را پر از عدل میکند پس فرمود: ای دعبل امام بعد از من پسرم محمد است و بعد از او علی و بعد از علی حسن و بعد از حسن الحجة القائم المنتظر المطاع في ظهوره، لولم يبق من الدنيا الايوم واحد لطول الله ذلك اليوم حتى يخرج فيملاءها عدلاً كما ملئت ظلما ... (اعلام الوری ص ٣١٦)
در این رابطه مقداری از کلمات و مفردات از الغدیر جلد دوم را نقل میکنم.
سپس س اشعاری چند از دعبل را
اسم دعبل محمد است برادرش گفته شده عبد الرحمن، بعضی حسن گفته اند. لقب دعبل را دایه او به او داد چون خیلی دعابه داشت یعنی شیرین زبان بود. اصل او کوفی است اقامتش به بغداد و از ترس معتصم فرار کرد چون با اشعارش او را هجو کرده بود. همه جهان را گشت به گفته ابوالفرج). ( الغدير ج ٢ ص ٣٦٨)
اول اشعارش این است:
تجاوين بالارنان والزفرات نوايح عجم اللقط و النطقات ( الغدير ج ۲ ص ۳۴۹)
وقتیکه به این شعر رسید: اذا و تروا الخ آن حضرت گریه کرد تا غش کرد و اشاره به خادمش کرد که ساکت شو که دعبل شاکت شد. پس ساعتی مکث کرد و دوباره فرمود: اعاده کن پس دوباره شروع کرد به خواندن و به حضرت مثل اول حالت غشوه دست داد. پس دوباره ساکت شد. پس سه باره شروع کرد به خواندن و تا آخر خواند. بعد از سه مرتبه آن حضرت احسنت گفت و دستور داد ده هزار درهم سکه رضوی باو دادند و دستور داد کسانیکه در منزل بودند زیورهای زیادی به او دادند. این مهرویه گفت: دعبل از حضرت طلب بخشش از لباسهایی که پوشیده بودند کرد تا آنرا در کفن خود قرار دهد. پس حضرت جبه ای که بدوش داشتند بیرون آوردند و به او بخشیدند. آنگاه که به قم آمد قمی ها گفتند آنرا به سی هزار در هم به ما بفروش تا آنجائیکه قبلاً ذکر کردیم از قول اعلام الوری بعد از آن مصالحه کردند و آستین آنرا به خود دعبل دادند. پس اشعارش را روی آن نوشت و جزء کفن خود کرد و گفته شده است قصیده را در ثوبیکه در آن احرام بسته بود نوشت و سفارش کرد که در کفنش قرار دهند. ( الغدير ج ۲ ص ۳۵۱)
دعبل گوید: وقتیکه از خلیفه فرار کردم شب را در نیشابور بیتوته کردم به تنهایی و تصمیم گرفتم بر اینکه قصیده ای درباره عبدالله بن طاهر در آن شب بگویم که ناگهان در آنوقت شنیدم که درب بر هم خورد و صدایی گفت: السّلام عليكم و رحمة الله، نجات یافتم، يرحمك الله در اینوقت موی بر بدنم راست و امر عظیمی بر من وارد شد. پس به من گفت نترس خدا ترا عافیت دهد من مردی از برادران جن ساکن یمن تو هستم عارضه ای از اهل عراق به من وارد شد پس اشعار ترا خواندم و دوست دارم آنها را از خودت بشنوم دعبل گفت: پس خواندم آنها را و او گریه کرد تا غش نمود و بزمین افتاد. بعد از آن گفت: يرحمك الله آیا به تو حدیثی نکنم به حدیثی که زیاد کند در نیت تو و کمک دهد بر تمشک تو به دینت؟ گفتم چرا گفت مکث کردم زمانی که می شنیدم ذكر جعفر بن محمد را پس رفتم به مدینه شنیدم از او که می گفت: حدیث کرد مرا پدرم از پدرش از جدش که رسول خد الله فرمود: على و شيعة هم الفائزون. پس مرا وداع کرد که برود به او گفتم: يرحمك الله، اگر صلاح میبینی نامت را برایم بگو؟ گفت: من ظبيان بن عامر هستم و جریان دیگر که مامون الرشید پنجاه هزار درهم داد و آن حضرت هم قریب به همین مبلغ را داد که مفصل آنرا در کتاب الغدیر در صفحات ۳۵۶ می خوانی
معجزه ای از جبه: به نقلی دعبل کنیزکی داشت که به چشم دردی سخت مبتلا شد که اطباء از درمان چشم راست او در ماندند و گفتند ما چاره ای برای آن نمی بینیم و چشم چپ او را معالجه میکنیم امیدواریم که سالم شود دعبل از این جهت سخت ناراحت شد و غم و اندوه شدیدی او را فرا گرفت بعد متوجه شد که تکه ای از آن جبه را دارد. آنرا به چشمان کنیزک مالید و شب آنرا بست تا صبح که شد دید چشمان او خوب شده و بهتر از سابق به برکت همان تکه جبه آن حضرت خیلی از مطالب بود که به جهت اختلاف در تا نقل و جهت اختصار آنها را حذف کردیم و (الغدير ج ٢ ص ٣٦١) و نیز اشعاری چند از آن قصیده را به عربی نقل میکنم تا هر کس خواست بخواند در دسترس او باشد:
مدارس آيات خلت من تلاوة و منزل وحى مقفر العرصات
لال رسول الله بالخيف من منى و بالركن والتعريف، والجمرات
ديار على والحسين و جعفر و حمزة والسجاد ذي الثفنات
دیار عفاها کل جون مبادر و لم تعف للايام والسنوات
قفانسأل الدار التي خف اهلها متى عهدها بالصوم والصلوات
و اين الاولى شطت بهم غربة النوى افانين في الافاق مفترقات
هم اهل ميراث النبي اذا اغتروا و هم خیر قادات و خير حماة
و ما الناس الا حاسد ومكذب و مضطعن ذواحنة و تراث
اذا ذكر و اقتلی بیدر و خیبر ويوم حنين اسيلوا العبرات
قبور يكوفان، واخرى لطبية واخرى بفخ نالها صلوات
وقبر ببغداد لنفس زكية تضمنها الرحمن في الغرفات
فاما المعصمات التي لست بالغاً مبالغها منى بكنه صفات
الى الحشر حتى يبعث الله قائماً يفرج منها الهم والكربات
نفوس لدى النهرين من ارض كربلا معرسهم فيها بشط فرات
تقسمهم ريب الزمان كما ترى سوى لهم عقرة مغشية الحجرات
أن منهم المدينه عصبة مدى الدهر اصتناه من الازمات
قليلة زوار سوى بعض زور من الضبع، والعقبان والرحمات
لهم كل حين نومة بمضاجع لهم في نواحب الأرض مختلفات
وقد كان منهم بالحجاز و اهلها مقاوير يختارون في السروات
تنكب لاواه الستين جوارهم فلا تصطليهم جمرة الجمرات
اذا وردواخيلاً شمس بالقنا مساعر جمر الموت والغمرات
و ان فخروا يوماً اتوا بمحمد و جبريل والفرقان ذي السورات
ملامك في اهل النبي فأنهم على كل خيرة الخيرات
فیارب زدنی من يقيني بصيرة وزد حبهم يا رب في حسناتي
بنفسي انتم من كهول وفتية لقك عناة او لحمل ديات
احب قصى الرحم من اجل حبكم واهجر فيكم أسرتي و بناتی
واكتم حبكم حبيبكم محافة كاشح عنيد لاهل الحق غير موات
لقد حقت الايام حولي بشرها واني لارجو الامن من بعد وفاتي
الم تراني مذثلاثين حجة اروح واغد و دائم الحسرات
ارى فيئهم في غيرهم متقسماً وايديهم من فيتهم صفرات
قال رسول الله نحف جسومهم وال زياد حفل القصرات
بنات زياد في القصور مصونة وال رسول الله في الفلوات
اذاوتر وامدوا الى اهل وترهم لقطع قلبي اثرهم حسرات
فلولا الذي ارجوه في اليوم اوغد يقوم على اسم الله، والبركات
خروج امام لا محالة خارج يقوم على اسم الله، والبركات
يميز فينا كل حق و باطل ويجزى على النعماء والنقمات
ساقصر نفسى جاهداً عن جدالهم كفاني ما القى من العبرات
فيا نفس طيبي تم یا نفس ابشری فغير بعيد كل ما هوات
فان قرب الرحمن من تلك مدتي و آخر من عمري لطول حياتي
شفيت و لم اترك لنفسى ذرية ورويت منهم منصلی و قناتی
احاول نقل الشمس من مستقرها واسمع احجاراً من الصلدات
فمن عارف لم ينتفع و معائد يميل مع الأهواء والشبهات
قصارى منهم ان اموت بغصته تردد بين الصدر واللهوات
كانك بالاضلاع قد ضاق رحبها لما ضمنت من شدة الزفرات
و اشعاری دیگر نیز به اینها اضافه می شود:
ذكرت محل الربع من عرفات وارسلت دمع العين بالعبرات
وفل عرى صبرى وهاج صبابتي رسوم دیار اقفرت و عرات
مدارس لايات خلت من تلاوة ومهبط وحى مقفر العرصات
لآل رسول بالخيف من منى وبالبيت والتعريف والجمرات
ديار على والحسين و جعفر و حمزه والسجاد ذي التفتات
تا اینجا پنج بیت از آخر نقل میکنم
وال رسول الله تدمى نحورهم و ال زياد زينوا بالحجلات
وال رسول الله تسبى حريمهم وال زیاد امنوا السريات
وال زياد في القصور مصوته وال رسول الله في الفلوات
فيا وارثى علم النبي و اله عليكم سلام دائم النفخات
لقد امنت نفسي بكم في حياتها واني لارجوا الامن بعد مماتي (الغدير ج ۲ ص ۳۵۳ تا ۳۵۹)