دلایل پذیرش ولایت عهدی
بهتر آن است که دلایل این امر را از زبان مبارک امام رضا (ع) بشنویم: هنگامی که شخصی به ایشان عرض کرد: ای پسر رسول خدا ()، مردم می گویند که چگونه ولایت عهدی را قبول نمودی در حالی که اظهار زهد در دنیا می فرمایید. امام رضا (ع) فرمودند به تحقیق خدا می داند که مرا بین قبول (ولایت عهدی و قتل مجبور ساختند (من) قبول ولایت عهدی را بر قتل ترجیح دادم. آیا یوسف (ع) پیامبر خدا نبود. او هنگام ضرورت، ریاست خزانه کشور مصر را به پیشنهاد خود پذیرفت ولی من به خاطر اضطرار و اجبار بر این کار وارد شدم چون در معرض قتل بودم به علاوه من بر مسئله ولایت عهدی وارد نشدم مگر همچون کسی که در عین ورود بیرون از آن است یعنی هیچ دخالتی ندارم بلکه فقط در ظاهر ولیعهد هستم به سوی خدا شکایت میبرم و او یاور یاری طلبان است.
شخص دیگری عرض کرد: ای پسر رسول خدا ) چه چیزی موجب شد که ولایت عهدی مأمون را پذیرفتی امام (ع) فرمودند: همان چیزی که موجب شد جدم امیر المؤمنین (ع) به شورای شش نفری عمر بن خطاب وارد گردید.
به طور کلی میتوان گفت برخی از دلایل پذیرش ولایت عهدی چنین است:
۱ - امام رضا (ع) با نارضایتی و ناراحتی و از روی اکراه و اجبار این امر را پذیرفتند.
۲ - ولایت عهدی آن حضرت ظاهری بود و چون طبق شرط قبلی، در هیچ کاری دخالت نمی کردند در عمل روش امام (ع) نه تنها حکومت مأمون را تأیید نمیکرد، بلکه دلیلی آشکار بر باطل بودن خلافت او به شمار می رفت.
۳ - پذیرفتن این امر، شبیه ورود حضرت یوسف (ع) در دستگاه طاغوتی فرعون مصر برای رعایت مصلحت دین خدا و دفاع از حق مستضعفان، از روی ضرورت انجام شد.
4 - این ولایت عهدی همچون ورود امیرالمؤمنین (ع) در شورای شش نفری تعیین خلیفه بعد از عمر از روی اجبار بود ضمن آنکه اگر حضرت رضا (ع) ولایت عهدی را قبول نمیکرد کشته شدن در آن زمان همچون کشته شدن احتمالی امیرالمؤمنین در صورت عدم شرکت در شورا، ثمره ای جز از بین رفتن باقیمانده شیعیان و طرفداران اسلام واقعی و محو کامل سنت رسول خدا (ع) نداشت.
گذشت زمان نشان داد که امام رضا (ع) بهترین تصمیم را در شرایط موجود گرفتند و با اتخاذ موضع گیریها و انجام اقدامات مناسب، مأمون را در رسیدن به اهداف شوم خود ناکام نمودند امام (ع) با قبول ولایت عهدی از یک سو، اساس شیعه و جان شیعیان را به خوبی حفظ کردند و دوستداران اهل بیت (ع) را که در طول دوره عباسیان تحت فشار و شکنجه بودند، امان بخشیدند و با شرکت در جلسات مناظره علمی و بیان احادیث و معارف اصیل اسلام، مکتب اهل بیت (ع) را گسترش دادند و از سوی دیگر با ابراز ناراحتی خود و عدم شرکت در کارهای حکومتی و بیان نقایص کار مأمون و سرزنش او در عدم رعایت روش رسول خدا ( ) و... باطل و طاغوتی بودن حکومت او را بر همگان آشکار ساختند.
بهترین شاهد برای ناکام ماندن مأمون و درستی روش امام (ع)، پشیمانی مأمون از این کار و در نهایت اقدام او در به شهادت رساندن حضرت رضا (ع) می باشد.