عزیمت امام از نیشابور

پس از چند روز اقامت در نیشابور امام علی بن موسی در میان بدرقه بی سابقه مردم نیشابور را به مقصد مرو ترک کرد در میان بدرقه کنندگان بسیاری از علما و دانشمندان حضور داشتند. دو تن از حدیث شناسان مشهور به نام : ابوزرعه رازی و محمد بن اسلم طوسی از حضرت درخواست کردند تا از نیاکان خود سخنی بیاد ماندنی نقل کند.

علی بن عیسی اربلی در این باره نوشته است:

«.... دو تن از پیشوایان حفظ حدیث به نامهای ابوزرعه رازی و محمد بن اسلم طوسی که خدای آنان را رحمت کند - به خدمت حضرت رسیده، گفتند:

 ای بزرگوارا باز مانده از دودمان امامان و ای سلاله پاک پاکان و ای فرزند پیامبر به حق پدران و اجداد پاکت و نیاکان نیکو مقامت، سوگند می دهیم حجاب محمل کنار زده رخسار به ما بنمایی و حدیثی از نیاکان خود برای ما بازگویی که خاطره ای بیاد ماندنی از شما داشته باشیم.

امام مرکب از حرکت بازداشت پرده هودج کنار زد و چون آفتاب به طلوع نشست. انبوه جمعیت چون موج دریا تا ساحل نگاه امام موج می زد. هر یک تلاش میکردند تا شاید خود را به امام نزدیک کنند و بر رکاب حضرتش بوسه زنند. در میان ابراز احساسات وصف ناشدنی فریاد اندیشه وران صاحب قلم بلند شد، مردم را به سکوت و آرامش دعوت کردند تا سخن امام را بشنوند و ثبت کنند. »(1) ۱ - کشف الغمه ۱۴۴٫۳ (نقل به مضمون)

حديث سلسلة الذهب

امام در آن اجتماع عظیم مردم نیشابور به بیان حدیثی از اجداد خود پرداخت که به حدیث سلسلة الذهب موسوم گردید. این حدیث از جمله احادیثی است که در کتابهای حدیثی نقل شده و از نظر سند تمام است. هر چند از نظر متن نقلهای مختلفی از آن در متون حدیثی به چشم میخورد اما تعدد نقلها به گونه ای است که از تواتر آن نمی کاهد.

شیخ صدوق الله در کتاب عیون اخبار الرضا بابی را به این حدیث اختصاص داده است.(2) ۲ - این باب تحت عنوان «گفتار امام رضا در مربعه نیشابور آمده است. )

آنگاه چهار حدیث را که از نظر مضمون یکی هستند و تنها طریق سندی آنها مختلف است و تفاوتهای اندکی در متن آنها دیده میشود نقل کرده است

حدیث اول

از ابوسعید محمد بن فضل بن محمد بن اسحاق نیشابوری و او از ابوعلی حسن بن علی خزرجی انصاری سعدی و او از عبد السلام بن صالح ابو الصلت هروی نقل میکند

هنگامی که علی بن موسی از نیشابور حرکت کرد محمد بن رافع و احمد بن حرث و يحيى بن يحيى و اسحاق بن راهویه و عده دیگری از اهل دانش در محل مربعه اطراف امام را گرفته در حالی که مهار استر امام بر دوش برخی کشیده می شد از امام خواستند تا حدیثی از پدرانش نقل کند در این هنگام حضرت رضا سر از هودج بیرون آورد و در حالی که ردایی از خز بردوش داشت، فرمود:

پدرم عبد صالح موسى بن جعفر از پدرش جعفر بن محمد و او از قول پدرش محمد بن علی و او از پدرش علی بن الحسین و او از قول پدرش حسین بن علی و او از پدرش علی بن ابی طالب نقل کرده اند که از پیامبر شنیده است و پیامبر از جبرئیل دریافت کرده که خداوند فرموده است

«إِنِّي أَنَا اللهُ لا إِلَهَ إِلا أَنَا فَاعْبُدُونِي مَن جَاءَ مِنْكُمْ بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ بِالْإِخْلاصِ دَخَلَ فِي حِصْنِي وَ مَنْ دَخَلَ فِي حِصْنِي أَمِنَ مِنْ عَذَابِي.» (1) ۱ - معاني الاخبار ۳۷۰؛ عيون اخبار الرضا ۱۳۴٫۲ - ۱۳۵ )

کس از شما به اخلاص یکتایی مرا گواهی دهد در در من جای خواهد گرفت و آن من آن خدای یکتایی هستم که جز من خدایی نیست؛ پس تنها مرا پرستش کنید. هر کس که در در من داخل شود از کیفر من ایمن خواهد بود.

حدیث دوم

از ابوالحسن محمد بن علی بن شاه فقیه مرو رودی و از ابوالقاسم عبد الله بن احمد بن عامر طایی در بصره شنید که عبدالله بن عامر از پدرش و او از امام رضا طبق اسناد ذهبيه حدیث قبل نقل کرده است که فرمود

«... قال رسول الله: يقول الله عز وجل: لاإله إلا الله حصني فَمَنْ دَخَلَهُ آمِنَ مِنْ عِذَابِي » (2) ۲ - عيون اخبار الرضا ۱۳۴٫۲ )

كلمة توحيد لا اله الا الله» در و حصن من است. پس کسی که آن را داخل شود از عذاب من ایمن خواهد بود.

حدیث سوم

سلسله سند این حدیث چنین است:

حدثنا ابو نصر احمد بن حسین بن احمد بن عبيد الضبي، ابو القاسم محمد بن عبيد الله بن بابويه (مالویه)، ابو محمد احمد بن محمد بن ابراهیم بن هاشم حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن علی بن محمد بن تقی، محمد بن علی الرضا قال ابي عن آبائه .....

«قال الله إِنِّي أَنَا اللهُ لا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَمَنْ أَقَرٌ لي بِالتَّوْحِيدِ دَخَلَ حِصْنِي وَ مَنْ دَخَلَ حِصْنِي آمِنَ من عَذابي. »(1) ۱ - عيون اخبار الرضا ۱۳۵٫۲ ؛ توحید صدوق ۲۴ )

خداوند فرمود: براستی و یقین من آن خدایی هستم که جز من خدایی نیست. هر کس اقرار به یکتایی من نماید  در من داخل خواهد شد و هر کس در حصن من وارد شود از عذاب من در امان خواهد بود.

شایان یادآوری است که در این نقل نام امام جواد آمده است با جمله حدثنی ابی و امام جواد آن هنگام در خراسان نبوده است. از این رو، احتمال می رود حضرت رضا این حدیث را علاوه بر نیشابور نوبت دیگری نیز بیان فرموده باشد.

حدیث چهارم

رجال این حدیث چنین نقل شده است

محمد بن موسى بن متوکل، ابوالحسین محمد بن جعفر اسدی، محمد بن حسین صوفی صومی)، یوسف بن عقيل، اسحق بن راهويه عن الرضا عن آبائه عن رسول الله ﷺ قال: سمعت الله عز وجل يقول:

«لا إِلَهَ إِلَّا اللهُ حِصْنِي، فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ مِنْ عَذَابِي. قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَة نادانا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا. »(1) ۱ - عيون اخبار الرضا ۱۳۵٫۲؛ معانی الاخبار ۳۷۱ )

کلمه توحید لا اله الا الله در من است. هر کس در آن داخل شود از عذاب من ایمن خواهد بود. پس آنگاه که مرکب حرکت کرد حضرت ندا در دادند و ما را فرمودند: با شرایط آن و من از شرطهای آن هستم.