قبر امام رضا

قبر امام علی بن موسى الرضا در شهر طوس و روستای سناباد قدیم مشهد کنونی، درون سردابی در زیر ضریح کنونی میباشد روی قبر مبارک ایشان سنگی از نوع مونسار (مرمر سفید آهکی) به ابعاد ۶۰×۴۰ قرار دارد. (۵)(تاریخ آستان قدس رضوی، ج ۱، ص ۶۳)

با توجه به قرار گرفتن میت در قبر که او را به پهلوی راست در قبر میخوابانند، صورت مبارک امام رضا علیه السلام به سمت خیابان امام رضا (فلکه آب سر مبارک در سمت خیابان شیرازی و پایین پای حضرت صحن آزادی و خیابان نواب صفوی میباشد.

قبرستان قتلگاه

یکی از قبرستانهای قدیمی و کهن شهر مشهد قبرستان غسلگاه بود که در مجاورت بارگاه ملکوتی امام رضا قرار داشت. علت نامگذاری این قبرستان به غسلگاه این بود که بنا بر منابع تاریخی و باور مردم امام رضا با آب چاه سناباد که در این محل قرار داشت، غسل داده می شوند. (۱)(تاریخ آستان قدس رضوی، ج ۱، ص ۳۶۰)

بعدها مردم اموات خویش را در این مکان غسل و تدفین میکردند و این مکان به شکل قبرستانی تبدیل گردید. در واقعه و درگیری بین شیعه و سنی در سال ۵۱۰ هجری قمری و هم چنین حمله از بک ها به شهر مشهد و حرم امام رضا عده زیادی از شیعیان به طرز فجیعی به قتل رسیدند که اجساد ایشان در قبرستان غسلگاه دفن گردید و از آن پس آن مکان به قبرستان» قتلگاه معروف گردید. (۲)(منتخب التواريخ، ص ۶۱۶)

 این قبرستان از زمان امام رضا تا دوران قاجاریه هم چنان در فاصله بین بازارچه حاج آقا جان و کمی مانده به صحن عتیق وجود داشت و آرامگاه شیخ طبرسی در وسط آن بود و اکثر سیاحانی که به مشهد می آمدند در سفرنامه های خویش نامی از قبرستان قتلگاه به میان می آوردند.

در زمان رضا شاه پهلوی و تولیت مرحوم اسدی در سال ۱۳۰۸ هجری شمسی با تغییراتی که پیرامون حرم امام رضا واقع گردید تدفین در قبرستان قتلگاه تعطیل شد. در این طرح، مقداری از قبرستان در فلکه افتاد و از شکل قبرستان خارج شد و با احداث خیابان طبرسی، قسمت دیگری از این قبرستان در خیابان افتاد قسمت باقی مانده آن با دیواری بلند محصور گشت و به صورت ویرانه ای تبدیل شد. در سال ۱۳۳۰ شمسی حاج فقیه سبزواری با تولیت آستان قدس صحبت نمود تا دوباره تدفین در این قبرستان قدیمی که اندکی از آن باقی مانده بود صورت بگیرد. طرحی بزرگ به صورت یک صحن تهیه و حجراتی در در دو طبقه در آن ساخته شد که در طبقه دوم طلاب علوم دینی درس می خواندند و در صحن و حجرات طبقه پایین اموات دفن میشدند و نام آنجا را «باغ رضوان» نامیدند. در سال ۱۳۴۵ شمسی با فوت آیت الله فقیه سبزواری ایشان در باغ رضوان دفن گردید.

سرانجام در طرح توسعه اطراف حرم در سال ۱۳۵۳ شمسی باغ رضوان تخریب گردید و به فضای سبز یکپارچه ای تبدیل گردید. در قسمتی خارج از محدوده فلکه بعد از انقلاب، پاساژ و مغازه و بازارچه حضرت ساخته شد که قبر سبز در این بازار قرار گرفت و باغ رضوان در محدوه ای کوچکتر از

نو ساخته شد، اما با طرح دور برگردان زیر گذر خیابان طبرسی، فضای باغ رضوان نیز مجدداً دستخوش تغییرات قرار گرفت.

امروزه، باغ رضوان در حریم حرم امام رضا به عنوان یادگاری از اعصار گذشته، با آرامگاه مرحوم شیخ طبرسی و قبر مرحوم فقیه سبزواری با محیطی سر سبز و خرم جزیی از حرم و اماکن آستان قدس رضوی و یکی از صحنهای متبرکه به شمار میرود .

قبله هفتم

بارگاه ملکوتی حضرت امام علی بن موسى الرضا بعد از اماکن مقدسی چون کعبه کربلای معلی مدينه منوره نجف اشرف کاظمین و سامرا به عنوان هفتمین قبله و مکان مقدس و ملکوتی به شمار می رود. فرشتگان در آن رفت و آمد دارند و در و دیوارش با پر و بالشان آشناست و ساکنان عرش، زائر و ناظر آنند.

قبه مطهر

گنبد مطهر امام رضا دارای دو پوشش است که پوشش اول آن سقف حرم می باشد که معقر و مقرنس بوده و به آن «قبه» میگویند. ارتفاع قبه از کف حرم ۱۸٫۸۰ متر و فضای خالی بین قبه و گنبد طلا ۱۳ متر می باشد. (۱)( روضه رضوان، ص ۱۵ )

قتلغ خان

کارگزار مأمون عباسی و حاکم فارس بود.

() احمد بن موسى بن جعفر ، شاهچراغ

قدسی مشهدی

از رجال و بزرگان و شعرای مشهدی به شمار می رفت که در زمان شاه سلطان صفی، مدتی خزانه دار حرم امام رضا الله بود. وی در دیوانش قصیده شکوائیه ای دارد که پیرامون نابرابری دخل و خرج آستانه رضوی در زمان شاه صفی میباشد. بعضی از ابیات قصیده اش نشانگر وضعیت پریشان حرم و خدام آن روزگار میباشد قدسی مشهدی در سال ۱۰۵۶ هجری قمری در مشهد درگذشت. (۲)(تاریخ شهر مشهد، ص ۱۹۵)

 چه شرح گویمت از دخل و خرج این سرکار     که نیست حاصل امسال وجه فاضل پار

شود از کاوش مژگان چو خانه زنبور                   کشند شکل درم گر به فرض بر دیوار

اگر نه شربت دینار شد تمام چرا                        به کار خسته کند زهر چشم شربتدار؟

رواج مطبخ اگر این چنین بود، نبود                 سفید روی تز از دیگ کس به شهر و دیار 

مدرسی که نیابد وظیفه تدریس                    نمی کند بجز از درس مفلسی تکرار 

 چه عذر باشدم امسال پیش فراشان            که رفته بر سر جاروبشان وظیفه پار

  بریده چون شود از حافظ حرم مرسوم؟      کبوتران حرم را کسی نکرده شکار 

جماعتی که درین روضه حافظ دورند          به آن رسیده که دوران زنند در بازار

 خزانه دار که رنگ زرش به جای زرست           به کار خود شده حیران جو صورت دیوار 

خزانه داری من اسم بی مسمایی ست             و گرنه چون خجلم از رخ صغار و کبار؟ 

زمن وظیفه نقدی اگر کنند طلب                    جواب نیست جز اینم به زمره اخیار

وظیفه دیدن مهر در خزانه بس است             چه حاجت است به تصدیع در هم و دینار؟

  به مال وقف چو بی برکتی فرو شده ام           چنان که وقف بود بر سرم چو گل دستا

 در سر از هجوم برات دارانم                     نمونه ایست و روز برات و روی مزار

 علاج خسته خود کن که عاجزم عاجز     ز درد دخل کم و خرج بیش این سرکار (۱)(دیوان قدسی مشهدی به تصحیح محمد قهرمان دانشگاه فردوسی مشهد)

قدمگاه

در اصطلاح لغت به معنی محل قدم و به جایی گفته میشود که پای پیامبر یا امامی به آنجا رسیده باشد. (۲)( لغتنامه دهخدا، ج ۱۱، ص ۱۷۴۶۸ ) این قدمگاه ها دارای حرمت و احترام فراوانی است و از طرف مردم مورد زیارت قرار می گیرد. 

قدمگاه های امام رضا در ایران

بعد از این که مأمون امام رضا را به خراسان دعوت نمود و امام بالاجبار این سفر که در عین حال می شود از آن تعبیر به هجرت نمود را پذیرفتند. کاروان ایشان در مسیر تعیین شده از طرف مأمون به راه افتاد. (۳)(جارب السلف، ص ۱۵۸ تاریخ بیهقی، ج لیمن ۱۹۱) با ورود کاروان به هر شهر امام مدتی را در آن شهر اقامت میکردند و در این مدت، اثر و یا آثاری را از خود بر جای میگذاشتند که از این آثار تعبیر به قدمگاه حضرت می شود. امروزه با گذشت بیش از یک هزار و سیصد سال از آن رویداد مهم جا پای مبارک امام رضا در شهرها و روستاهای در مسیر راه بر جای مانده که از آنها به قدمگاههای امام رضا یاد می شود که می توان به این موارد اشاره کرد:

۱- قدمگاه امام در آبادان

هنگامی که کاروان حامل امام رضا به سوی آبادان رهسپار گردید مردم آبادان به محض اطلاع از این موضوع به پیشواز امام آمدند و استقبال شایانی از حضرت امام رضا به عمل آورند. البته باید اذعان داشت که در زمان وقوع این واقعه مکان حاضر صحرایی لم یزرع و خشک بوده و شهر قدیم آبادان در مکان فعلی قدمگاه حضرت خضر نبی واقع بوده است. بر اساس آنچه که از متون تاریخ موثق بر می آید و نیز از جغرافیای تاریخی منطقه استنتاج میشود میتوان اظهار داشت که محل دیدار مردم شهر آبادان با امام رضا در همین محل صورت پذیرفته و در همین محل نماز گزاردند و به مدت ۲۴ ساعت به استراحت پرداخته اند. پس از عزیمت امام رضا از شهر آبادان و حرکت ایشان به سوی سرزمین طوس مردم آبادان جهت زنده نگهداشتن و جاودان ساختن این خاطره شیرین، اقدام به ساخت بنای یادبودی نمودند که در ادوار مختلف تاریخ مرتباً تجدید بنا گردید. بسیاری از سالمندان آبادانی هنوز بنای ساده ساخته شده از گل و حصیری را در همین مکان به یاد می آورند که مردم برای دعا و نیایش به آنجا می رفته اند. بقایای این بنای قدیمی تا سال ۱۳۵۳ شمسی در همین مکان پا برجا بود تا آنکه در رژیم پهلوی به بهانه خاک برداری جهت احداث کوی ملت و ساختمان سازی در شهرک مجاور این قدمگاه تمام آثار آن از بین رفت و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در سال ۱۳۵۷، زمانی که عده ای در تدارک بازسازی این مکان مقدس بودند با شروع جنگ تحمیلی مجدداً این امر به تأخیر افتاد ولی از سال ۱۳۷۹، به اهتمام ریاست وقت اداره حج و اوقاف و زیارت شهرستان آبادان این مهم به انجام رسید و این بنا بازسازی و از نو بر پاگردید. امروزه توسط هئیت امناء این قدمگاه متبرکه مرتباً مراسم دعا و نیایش در مناسبتهای مختلف در محل زیارتگاه برگزار میگردد، مردم بسیاری از دور و نزدیک برای زیارت و استشمام عطر خوش رضوی و گرفتن حاجات به این مکان آمده و با خدای خویش راز و نیاز میکنند و از کرامات این زیارتگاه بسیار گفته شده است. (۱)(به نقل از تاریخ آبادان در روزگار اسلامی)

۲- قدمگاه امام در اهواز

اهالی محلی معتقدند که حرم علی بن مهزیار مکانی بود که امام رضا له بعد از ورود به اهواز به آنجا آمدند. در شهر اهواز رویدادهای مهمی برای امام رضا اتفاق افتاد که نقل روایات تاریخی آن و ثبت آنها، نشانگر ورود امام به اهواز و اقامت ایشان در این شهر میباشد.

۳-قدمگاه های امام در شوشتر

(الف) بقعه امام رضادیمی در صحرای دیم سبیلی کمی دورتر از پل شاه علی و پل لشکر در پشت بقعه امام زاده عبدالله (۲)(دیار شهر یاران بخش اول، ج ۱، ص ۷۷۷)

ب) بقعه امام رضادیمی در شرق بقعه سید محمد گیاهخوار و غرب بقعه صاحب الزمان (عج)، مشرف به رودخانه شطیط (۱)(دیار شهر یاران بخش اول، ج ۱، ص ۵۵۴)

ج) مسجد امام رضا بر روی شادروان پل شوشتر (۲)(جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی ص ۱۲۵۲ مرآت البلدان، ج ۱، ص ۵۱۳)

د) بقعه شاخر اسون در کنار رود کارون و در نزدیکی پل متحرک که ابعاد آن ۱۰ ۱۷۰ متر است که سقفى أجرى دارد. (۳)(دیار شهر باران، ج ۱، ص ۸۶۹)

ه) امام ضامن در حوالی کنارستان و در نزدیکی بنه حاج سلطان (۴)(دیار شهر یاران، ج ۱، ص ۷۷۱)

و )امام ضامن در آبادی دش زورک و حوالی بلوک عقیقی در کنار رودخانه ای که به کارون می ریزد. (۵)(دیار شهر یاران، ج ۱، ص ۷۷۵)

ز )قدمگاه قبرستان کهنک که در جنوب آبادی کهنک با بقعه ای کوچک آجری با گنبدی دو طبقه دیده می شود. (۶)( دیار شهر یاران، ج ۱، بخش اول، صص ۳۵۱ و ۳۵۲)

۴- قدمگاه های امام در دزفول

الف) بقعه امام رضادیمی در ضلع شرقی شهر دزفول در میدان بزرگ و در کنار کوره آجر پزی جمشید آباد قرار دارد که سقف و پشت بام آن گلی است و دارای گنبدی می باشد. (۷)(دیار شهر یاران ج ۱ بخش اول، صص ۳۶۸ و ۳۶۹)

ب) بقعه شاخر اسون که بنایی ساده و آجری دارد. (۸)(دیار شهر یاران، ج ۱، بخش اول، ص ۳۲۰)

۵- قدمگاه های امام در بهبهان (ارجان)

الف) مسجد امام رضا که در بقایای شهر در مسیر پل اربک اهواز به سوی ارجان (بهبهان) که امام رضا در این مسجد نماز گذاردند. (۹)(مرأت البلدان، ج ۱، ص ۳۶۸؛ زندگانی امام رضا، ص ۲۴۳)

ب) قدمگاه امام رضا الله در داخل شهر بهبهان که البته متروکه شده است. مردم می گفتند در این مکان باغی بود که امام رضا الله وارد این باغ شدند و از باغبان تقاضای آب نمود. باغبان بعد از این که امام  را شناخته ایشان را به خانه دعوت کرده و امام نیز دعوت او را پذیرفتند که آن مکان یکی از قدمگاه های امام در خوزستان و شهر بهبهان میباشد.

ج) قدمگاه امام رضا که در ۱۰ کیلومتری بهبهان در کنار رودخانه تکاب با گنبدی خشتی که امروزه جزء ویرانه شهر قدیم ارجان است و مردم معتقدند این جا قدمگاه امام رضاه است.

۶- قدمگاه امام در شلمزار بختیاری اصفهان

در این منطقه مکانی وجود دارد که اهالی ساکن در منطقه معتقدند که قدمگاه امام رضا می باشد. (۱)( تاریخ تائین، ص ۲۳۳ )

۷-قدمگاه امام در نطنز

نقل است امام رضا الله از شهر نطنز نیز گذشته و محلی که اکنون به نام قدمگاه علیه شهرت دارد.مربوط به توقف امام رضا در این شهر است.

۸-قدمگاه امام در ابرکوه یزد

مسجد بیرون که در حومه شهر ابرکوه قرار دارد و مردم معتقدند امام رضا در آنجا نماز خوانده اند.

۹-قدمگاه های امام در یزد

الف) قدمگاه خرانق که به مشهدک معروف است و در ۶۰ کیلومتری یزد در کنار قبرستان قرار دارد. (۲)( یادگارهای یزد، ص ۱۷۳)

ب )قدمگاه فراشاه که به مسجد مشهد امام رضا در مرکز فراشاه معروف است. (۳)(تاریخ یزد ص ۴ یادگارهای یزد، ص ۱۷۱ و ص ۱۷۷)

۱۰- قدمگاه های امام در نائین

الف) قدمگاه امام رضا در محله کلوان نائین (۴)(تاریخ نائین، ج ۱، ص ۲۳۰)

ب قدمگاه مسجد قدیمان که امام رضا الله در آنجا نماز خوانده اند. (۵)(تاریخ نائین، ج ۲، ص ۵۹)

ج) مسجد امام رضا در محله گودالو (۶)(تاریخ نائین، ج ۱، ص ۲۳۰)

د) حمام امام رضا در محله گودالو که هم اکنون وجود دارد و مردم معتقدند، امام در این حمام خود را استحمام کرده و در مسجد نماز گزارده اند. (۷)(تاریخ نائین، ج ۱، ص ۷۹)

ه) موم رضا در پنج کیلومتری شهر نائین - بافران که به درخت سپس نیز خوانده می شود و مشهور است که امام رضا زیر این درخت غذا خورده اند. (۸)(تاریخ نائین، ج ۲، صص ۲۳۶ و ۲۳۷ )

۱۱- قدمگاه امام رضا در نیشابور

یکی از شهرهایی که امام رضا با ورودشان به آن شهر آثار و برکات زیادی از خود بر جای گذاشتند، شهر نیشابور میباشد.

الف) محله غز (قز) در ناحیه لاشاباذ بلاس آباد که امام در منزل پسندها اقامت گزیدند. (۹)( مناقب اهل بیت ، ج ۲، ص ۱۸۷؛ منتهی الامال، صص ۳۲۲ و ۳۲۳)

ب) حمام رضا در محله فروینی. (۱)(مسند الامام الرضائية ، ص ۸۶ )

(ج) چشمه کهلان که امام در آب آن غسل نمودند. (۲)(بحار الانوار، ج ۱۲، ص ۱۱۱؛ منتهی الامال، ص ۳۲۴ )

د) قدمگاه امام رضا که هم اکنون مرکز بخش زبرخان شهرستان نیشابور و در ۲۴ کیلومتری شرق نیشابور، و در کنار بزرگراه آسیایی نیشابور - مشهد واقع شده است. در بسیاری از متون از این منطقه با نام «اسپریس» یاد شده است که به خاطر جاری بودن مجموعه قناتهای اسپریس بوده است و همواره در مسیر شاهراه ارتباطی بین نیشابور و مرو اولین منزلگاه مسافرین به شمار می رفته است. پس از حضور امام رضا در این مکان به احترام قدوم ایشان به قدمگاه» شهرت یافته است. 

صاحب كتاب تحفه الرضویه مینویسد: هنگامی که حضرت امام رضا از نیشابور خارج شد، در راه به چشمه آبی رسید و در کنار آن چشمه تخته سنگی بزرگ بود حضرت بر روی آن سنگ ایستاد و به نماز مشغول شد و نقش قدم مبارک ایشان بر آن سنگ ظاهر گشت که بعدها آن سنگ را بریده و به دیوار نصب کردند و بقعه ای برای آن ساخته اند. (۳)(تحفة الرضويه، ص ۱۹۰.)

باغ قدمگاه در زمان شاه عباس صفوی احداث شد و به دستور وی درختکاری گردید. ساختمان بقعه قدمگاه و حمام و رباط و جدول کشی ،باغ مربوط به شاه سلیمان صفوی به سال ۱۰۹۱ هجری قمری است. در داخل بقعه آیه هایی از سوره مبارک فتح و احادیثی از پیامبر در مورد زیارت امام رضا الله آورد شده است و نهایتاً حدیث سلسلة الذهب که از مفاخر نیشابور در تمام دوران است، در این بقعه به چشم میخورد سقف و دیواره های داخلی بنا با نقاشیها و زرکوبهای زیبا تزیین شده و به تازگی بر روی قسمتی از دیوار که سنگ بنای قدمگاه در آنجا نصب شده ضریحی قرار داده اند و مردم از پشت ضریح به زیارت جای پای امام رضا می پردازند تا ۳۰ سال پیش در این بقعه، آتشدانی برنجی مربوط به زمان صفویه بود که در آن ۶ ردیف ۳ تایی شمع قرار می گرفت. (۴) (آثار باستانی خراسان، صص ۳۵۵ و ۳۵۶ )

در ضلع شرقی بقعه چشمه ای است که هم چنان آب دارد و مردم به خاطر وضو گرفتن امام رضا با این آب برای این چشمه احترام خاصی قائل هستند. (۵)(راهنمای میراث فرهنگی استان خراسان شهرستان نیشابور، صص ۸ و ۹ )

۱۲ -قدمگاه های امام در دهسرخ

الف) چشمه امام که امام ه با دست خود زمین را حفر و آب از همان نقطه جوشیدن گرفت. ب تخت امام که زمینی برجسته در نزدیکی چشمه امام  واقع است و امام الله در آنجا نماز خواندند. (۶)(ديجيتال بحار الانوار، ج ۱۲، ص ۱۱۳ زندگانی امام رضا ، ص ۲۵۶؛ منتهی الامال ۳۲۳؛ مناقب اهلبیت ، ج ۲، ۱۸۷)

۱۳ -قدمگاه های امام در مشهد

الف) مسجد الرضا در محله نوغان که اهالی معتقدند امام رضا در این مسجد نماز خوانده اند.

ب) مسجد امام رضا در قبرستان غسلگاه که امام در آنجا اقامه نماز می کردند. 

ب )پنجه امام رضا که در یکی از کوچه های محله چهار باغ در زاویه دیوار یکی از منازل قدیمی سنگ سیاهی به دیوار نصب است. باور مردم بر این است که این اثر پنجه، متعلق به امام رضا می باشد. 

ج) حرم مطهر که زمانی باغ سناباد بوده و جای جای آن با قدوم مبارک امام متبرک شده و اکنون پیکر مطهر امام در آن محل مدفون است.