فرزندان امام

تاریخ نویسان و محدثان در دو مورد اتفاق نظر دارند: نخست این که امام از ام حبيبه فرزندی نداشته است و دیگر این که از کنیزی به نام سبیکه فرزند پسری داشته که جواد الائمه بوده است.

بسیاری همچون ابن شهر آشوب(4) ۴ - مناقب ۳۶۷٫۴ ) محمد بن جریر طبری(5) - دلائل الإمامه ۱۸۴ ) ، شیخ مفید(6) ۶ - ارشاد مفید ۲۶۳٫۲) و طبرسی (7) - إعلام الورى ٣٢٩. ) معتقدند که حضرت غیر از امام جواد فرزندی نداشته اند. در همین حال گروهی نیز بیش از یک فرزند را برای امام نام برده اند. در این گروه، بعضی از دو فرزند یاد کرده اند به نام محمد و موسی(1) ۱ - تاريخ الأئمه ۲۱. ) یا محمد و جعفر(2) - مجمل التواريخ و القصص ۴۵۷ ) و برخی پنج فرزند پسر و یک دختر به نامهای محمد حسن جعفر ابراهیم، حسین و عایشه(3) - كشف الغمه ۸۹٫۳؛ الفصول المهمه ۲۶۴؛ الاتحاف ۱۶۸؛ ينابيع الموده ۳۶۴؛ بحار الانوار ۳۲۰٫۴۸ : به نقل از اهل سنت. ) در نقلی نیز از کتاب رشحات الفنون(4) ۴ - تأليف امین الدین ابی المکارم حسین هروی از کتب خطی موجود در کتابخانه ای در بمبئی هند. ) آمده است که حضرت دارای هفت فرزند بوده است به نامهای محمد تقی ابو جعفر اکبر ابو جعفر اصغر، ابو محمد الحسن ابراهیم، حسین و یک فرزند دختر (5) - نقل از تاریخ گزیده ۲۰۵ )

محدث قمی به نقل از کتب انساب می نویسد:

«حضرت رضا دارای دختری به نام فاطمه بوده که به ازدواج محمد بن جعفر بن قاسم بن اسحاق بن عبدالله بن جعفرابی طالب در آمده است.» (6) - منتهى الأمال ۳۵۲٫۲ )

همچنین محدث قمی به نقل از بکربن احنف می آورد

«نام فاطمه دختر امام رضا در سلسله سند و در زمره فواطم است. » (7) - سفينة البحار ٧٢٩٫١ )

بر اساس آنچه یاد شد در میان محدثان شیعه نظر همسانی در مورد فرزندان امام دیده نمیشود بلکه آنان یا در این زمینه سکوت کرده و یا تنها یک فرزند پسر یاد کرده اند. اگر بعضی سخن از تعدد فرزندان به میان آورده اند، یا از عامه نقل کرده اند و یا بدون استناد سخنی گفته اند. بدین سان مشهور در میان علمای امامیه این است که حضرت جواد تنها فرزند امام رضا بوده است. روایاتی نیز نظر مشهور را تأیید میکند.

حنان بن سدیر میگوید

«به حضرت رضا عرض کردم آیا ممکن است اما می بدون فرزند و جانشین باشد؟

امام فرمود خیر و بدان که برای من جز یک فرزند نخواهد بود، لکن خداوند از او ذریه فراوانی به وجود خواهد آورد. (1) - إثبات الهداة ۱۵۴٫۶؛ بحار الانوار ۲۲۱٫۴۹ )

ابن قیام واسطی در نامه ای به امام رضا نوشت:

«چگونه امام هستی در حالی که فرزندی برای جانشینی تو نیست. امام در پاسخ نوشت از کجا میدانی که مرا فرزندی نخواهد بود. سوگند به خدا زندگانی من پایان نخواهد یافت مگر آن که خداوند فرزندی عطایم کند که جدا کننده حق و باطل باشد. » (2) ۲ - ارشاد ۲۶۶٫۲ )

فرزندان منسوب به امام رضا

پس از این که تعدد فرزندان امام مورد نقد و بررسی قرار گرفت و معلوم شد که حضرت رضا تنها یک فرزند داشته است جای این پرسش خواهد بود که آرامگاههای موجود و منسوب به فرزندان حضرت رضا در نقاط مختلف چیست؟ و از چه اعتباری برخوردار است؟

در کتابها و منابع گوناگون تاریخی از زیارتگاه هایی در قوچان، مرو و قزوین، یاد شده است که هر کدام یکی از فرزندان امام را در خود جای داده‌اند.

در قوچان آرامگاهی است که به مزار سلطان ابراهیم معروف است. (3) - بحار الانوار ۳۲۰٫۴۸ )

 در مرو نیز در دهستان ،مروانه مزاری وجود دارد که به عنوان فرزندی از فرزندان امام شهرت دارد. (4) ۴ - مناقب ۳۶۲٫۴ )

آرامگاهی نیز در قزوین وجود دارد که به شاهزاده حسین معروف است. (5) ۵ - تاریخ گزیده ۲۰۵. )

در مورد نخست یعنی مزار سلطان ابراهیم که در ناحیه جنوب شهر قوچان در خراسان قرار دارد و اکنون نیز دارای بقعه و بارگاه و موقوفات است باید گفت که مدرک قابل استنادی در دست نیست و تنها شهرتی است که در میان مردم بر زبانها جاری است.

 کسانی که از دومین مزار نام برده اند به سخن ابن شهر آشوب، استناد کرده اند که او خود به اشاره ای کوتاه بسنده کرده و از خصوصیات این آرامگاه و فرد مدفون در آن، سخنی نگفته است.

بنابراین تنها مورد قابل تأمل آرامگاه موجود در قزوین است.

قدیمترین مأخذی که از این بقعه یاد کرده است کتاب تاریخ قزوین و فضایل آن تأليف حافظ ابو یعلی خلیل بن عبد الله بن احمد قزوینی میباشد که در سال ۴۴۶ هـ ق در گذشته است. این کتاب اکنون در دسترس نیست ولی از آن نقل شده است

«رافعی در شرح آرامگاههای قزوین مزاری را منسوب به حسین بن علی الرضاء ، آورده است ولی احمد بن محمد بن عبدالرحمان گیلانی در سراج الأنساب نسبت صاحب این آرامگاه را چنین نوشته است: ابو عبدالله حسين الثائر بن على بن داؤد عبد الكرام بن عبدالله بن محمد بن على الزينبي بن عبدالله بن جعفر الطيار و در بعضی منابع این آرامگاه را به حسین بن موسی برادر حضرت رضا منسوب دانند. »(1) ۱ - برگی از تاریخ قزوین ۹ )

حمد الله مستوفی، ضمن شرح آثار قزوین و مقابر آن و نیز در فصل زندگانی حضرت رضا از آرامگاه امامزاده حسین یاد میکند. (2) ۲ - تاریخ گزیده ۲۰۷ ) عالم جلیل شیعی، شیخ عبد الجلیل رازی ضمن شمارش اماکن زیارتی می نویسد:

«اهل قزوین باید به زیارت ابو عبدالله حسين بن الرضا بروند؛ چه شیعیان و چه عامه . »(3) - برگی از تاریخ قزوین ۱۲ )

تردیدی در اصل آرامگاه و قدمت آن نمیباشد هر چند معلوم نیست چه شخصی در آن مدفون است؟ بعضی او را فرزند امام هشتم ، برخی او را فرزند امام هفتم و سرانجام اشخاصی نیز وی را از فرزندان و نوادگان جعفر طیار دانسته اند.