نماز پایه عبادت

امام رضا می فرماید:

إِنَّ الصَّلاةَ أَفْضَلُ العِبادَةِ لِلهِ .(1) ۱ - نماز و عبادت امام رضا : ۶۲ )

همانا نماز بهترین و برترین عبادت خداوند است.

در حدیث دیگری می فرماید:

أوصيكم بالصّلاةِ وَ حفظها فَإِنَّها خَيْرَ العمل وَ هِيَ عَمُودُ دِينِكُم (2) - بحار : ۲۰۹٫۸۲ )

شما را به نماز و حفظ آن سفارش میکنم همانا نماز، بهترین عمل و پایه اساسی دین شما است.

نماز از برترین و مهمترین واجبات دین و پایه و اساس آن است و

27

 بدون قبولی آن هیچ عملی پذیرفته نیست(1) ۱ - از ژرفای نماز نماز چیست؟ ) و این بخاطر محتوی و گستره ابعاد آن میباشد. نماز چکیده مکتب و نمودار اسلام و سرلوحه عبادات است. بدین جهت در سیره و گفتار ائمه معصومین از اولویت ویژه ای برخودار است. این واجب مهم در گفتار درربار امام رضا و سیره عملی آن حضرت اهمیت خاصی دارد که در این کوتاه سخن به بررسی و تحقیق آن پرداخته شده و در زوایای گفتار و کردار آن امام بزرگوار این موضوع، پیگیری شده است.

کتاب حاضر که پیرامون نماز در گفتار و سیره عملی امام رضا نگاشته شده در زمینه اهمیت فضیلت و آثار نماز و ابعاد معنوی و علت تشریع و نقش آن در سازندگی انسان که در سخنان امام رضا آمده، بحث میکند همچنین مسائلی که نقش آماده سازی این ارتباط مقدس انسان با خداوند دارند از قبیل ،وضو ،اذان اقامه و سایر مسائل که در گفتار آن حضرت تبیین شده، آمده است.

علت وجوب نماز

یکی از مسائلی که برای هر نمازگزار مطرح و دانستن آن برای او مهم می باشد و فهم آن در خوب بجا آوردن این فریضه الهی تأثیر زیاد دارد، دانستن علت وجوب نماز و این که چرا باید نماز خواند، می باشد. امام رضا راز وجوب نماز را بیان کرده و فلسفه آن را ذکر نموده اند:

28

فَإِن قَالَ: فَلِمَ أُمِرُوا بِالصَّلاةِ؟ قَيلَ لِأَنَّ في الصَّلاةِ، الاقرارَ بِالرُّبُوبِيَّةِ وَ هُوَ صلاح عام، لِأَنَّ فِيهِ خَلْعَ الأَندَادِ وَالقَيَامَ بَينَ يَدَيِ الجَبَّارِ بِالذُّلِّ وَالاسْتِكَانَةِ وَ الخُضُوع وَالخُشُوع و الاعتراف وَ طَلَبَ الْإِقَالَةِ مِن سَالِفِ الذُّنُوبِ وَ وَضِعَ الجَبْهَةِ عَلَى الأَرْضِ كُلَّ يَوْمٍ وَلَيْلَةٍ، لِيَكُونَ الْعَبْدُ ذَاكِراً لِلَّهِ غَيْرَ نَاسٍ لَهُ وَ يَكُونَ خَاشِعاً، وَجِلاً، مُتَذلَّلاً، طالباً راغباً في الزِّيَادَةِ لِلدِّينِ وَالدُّنيا، مَعَ ما فيهِ مِنَ الانزجارِ عَنِ الفَسَادِ، وَصارَ ذلِكَ عَلَيْهِ فِي كُلِّ يَومٍ وَلِيَلَةٍ لِئَلا يَنسَى العَبْدُ مُدَبِّرهُ وَ خَالِقَهُ فَيَبْطَرُ وَ يَطْغَى، وَلِيَكُونَ فِي طَاعَةِ خَالِقِهِ وَ القيام بَينَ يَدَى رَبِّه زاجراً لَهُ عَن المَعاصِي وَ حاجزاً وَ مَانِعاً لَهُ عَن انواع الفساد.(1) - علل الشرايع : ۳۱۷ عيون اخبار الرضا : ۲۱۲٫۲. وسائل الشيعه: ۴٫۳ )

اگر کسی بپرسد چرا نماز واجب شده است؟ در جواب گفته میشود در نماز اقرار به مالکیت خداوند است و این صلاح و مصلحت عموم است. زیرا در آن رها کردن معبودان دیگر و پا زدن به همه آنها، و ایستادن در پیشگاه خداوند جبار است با کمال کوچکی و اظهار نیازمندی و خضوع و خشوع و اعتراف به بندگی و طلب بخشش از گناهان گذشته، و پیشانی گذاشتن بر روی خاک هر روز و هر شب تا این که انسان همیشه به یاد خدا باشد و او را فراموش نکند و در پیشگاه خدا خاشع و ترسان و ذلیل و طالب و مایل به افزونی دین و دنیای خود باشد بعلاوه انزجار از گناه و تباهی که در آن است.

انجام مرتب این وظیفه در شبانه روز برای این است که انسان نمازگزار

29

مدبر و سرپرست و خالق خود را از یاد نبرد و به فراموشی نسپارد تا که به ناشکری و ناسپاسی افتد و طغیان و سرکشی کند و برای این که همواره در اطاعت و فرمانبری پروردگار خود باشد و به وظایف بندگی در پیشگاه خدای خویش، قیام کند و این عبادات او را از ارتکاب گناهان جلوگیری نماید و مانعی برای او از گرایش به فساد و خرابکاری باشد. »

عبادات اسراری دارد که سر عبادت آن است که عابد معبود را از ضمیر خود مشاهده کند این اسرار غیر از آداب و احکام است. این احکام که از آن تعبیر به واجبات و آداب که تعبیر به مستحبات می شود، در کتب فقهی بیان شده اند.

اسرار عبادت روح و باطن عبادت میباشد که با باطن انسان در ارتباط است. انسان با باطن عبادت محشور می شود. (1) ۱- اسرار عبادات: ۵۳ )

یاد خدا در نماز

روح، اساس ، هدف و فلسفه نماز همان یاد خداست. همانگونه که خداوند در مواردی از قرآن به آن اشاره نموده است. در خطاب به

حضرت موسی می فرماید:

أَقِمِ الصَّلاةَ لذكرى " (2) ۲- طه ۱۴ )

نماز را برای یاد من به پا دار

30

و در سوره عنکبوت می فرماید

وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَى عَنِ الفَحْشاءِ وَالمُنكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ . (1) ۱- عنكبوت: ۴۵ )

«نماز را برپا دار همانا نماز انسان را از زشتیها و منکرات باز می دارد و همانا ذکر و یاد خدا برتر است. »

بر این اساس شالوده نماز یاد و حضور خدا در ذهن و زبان و دل و جان آدمی است و همین حضور موجب اطمینان و آرامش دل و قرار قلب (أَلَا بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ القُلوب ) (2) ۲- رعد: ۲۸ )

شده و انسان نمازگزار را از ارتکاب جرائم و معاصی باز میدارد تداوم نمازگزار است که خود موجب ملکه تقوی و پرهیز از گناه و معصیت است. امام صادق در تفسیر ذکر که در جمله «ولذكر الله اكبر» آمده، فرموده است:

ذكر الله عِندِ مَا أَحَلَّ وَ حَرَّمَ. (3) ۳- بحار: ۲۰۰٫۸۲. )

«به یاد خدا بودن در هنگام رویارویی با حلال و حرام او. » یعنی انجام واجبات و ترک محرمات.

گناه زدائی نماز

نماز موجب مغفرت و آمرزش گناهان و وسیله شستشو از آلودگیهای روحی که بر اثر غفلت و گناه عارض دل و روح انسان شده، می باشد.

31

عن جابر بن عبد الله الانصارى قالَ: خَطَبنا رسول الله ﷺ فَحَمَدَ الله وَ أَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ: أَيُّها النّاس... عَلَيْكُم بِالصّلاةِ عَلَيْكُم بِالصَّلاةِ فَانَّهَا عَمُودُ دینِكُم كابدُوا اللَّيْلَ بِالصَّلاة واذكروا الله كَثيراً يُكَفَّرُ عَنكُم سَيِّئَاتِكُم.

إِنَّمَا مَثَل هذِهِ الصَّلواة الخمس مَثَلَ نَهر جار بَينَ يَدَى باب أَحَدُكُمْ يَغْتَسِلُ منه فِي اليَومِ خمس اغتسالاتٍ فَكَما يَنقَى بَدَنهُ مِن الدِّرْنِ بتواتر الغسل فَكَذَا يَنقَى مِن الذُّنوبِ مَعَ مُداوَمَتِهِ الصَّلاةِ فَلَا يَبْقَى مِن ذُنُوبِهِ شَيْء.

أَيُّهَا النَّاس ما مِن عَبدِ الاّ وَ هُوَ يضربُ عَلَيْهِ بِحَزَائِم مَعْقُودَةٍ فَإِذَا أَذْهَبَ ثلثا الليل وَ بَقِيَ ثُلُثُهُ أَتَاهُ مَلَكٌ فَقالَ لَه قُم فَاذْكُر الله فَقَد دَنى الصبح قال: فَإِن هُوَ تَحرِّكَ وَ ذَكَرَ اللهَ انحَلَّتْ عَنهُ عُقدَةَ وَ إِن هُوَ قامُ فَتَوضَّأَ وَ دَخَلَ في الصلاةِ انحلَّتْ عَنهُ العُقَد كُلُهُنَّ فَيَصبح حين يصبح قرير العين.» (1) 1- وسائل الشيعه: ۷٫۳ امالی شیخ مفید مجلس ۲۳ حدیث ۱۶ )

جابر بن عبدالله انصاری گوید رسول خدا در یک سخنرانی برای ما پس از حمد و ثنای الهی فرمود

ای مردم بر شما باد به نماز بر شما باد به نماز نماز ستون دین شماست رنج بیداری شب برای نماز را تحمل کنید و زیاد به یاد خدا باشید تا گناهان شما را ببخشد. همانا مثل این نمازها، مثل نهر آبی است که در جلوی خانه یکی از شما باشد و روزانه پنج بار خود را با آب بشوید همانگونه که با شستن های پیاپی بدنش از هر گونه چرکی پاک می شود همچنان با مداومت بر نماز از گناهان پاک میگردد و اثر هیچ گناهی بر او باقی نمی ماند.

32

ای مردم بنده ای نیست مگر این که بندهایی چند بر او گره خورده است پس چون دو سوم از شب گذشت و ثلث از شب باقی ماند، فرشته ای نزد وی آید و به او گوید:

برخیز و خدا را یاد کن که صبح نزدیک شده است. پس اگر بجنبد و یاد خدا کند یک گره از وی باز شود و اگر برخیزد و وضو بگیرد و مشغول نماز شود، همه گره ها از وی بازگردد تا این که با چشمی روشن و شادمان، وارد صبح شود.»

نماز سدی در مقابل گناه

نماز سدی در برابر گناه است برای این که هوشیاری و بیداری که بر اثر نماز در نمازگزار ایجاد میگردد او را از غفلت و بی خبری که مایه گناه و لغزش است مصون و محفوظ می دارد؛ بنابراین نماز باید مانع فساد و تباهی و ظلم و گناه شود و در غیر این صورت نماز واقعی نخواهد بود. در حقیقت نمازگزار در اجرا و اداء آن کوتاهی و نقصان روا داشته است.

در تأیید این مطلب روایاتی از ائمه معصومین وارد شده که به تعدادی از آنها اشاره میکنیم از پیامبر اکرم ﷺ روایت شده که فرمود:

مَنْ لَمْ تَنهَهُ صَلاتُهُ عَنِ الفَحْشاءِ وَالمُنكَر لَمْ يَرْدَد مِنَ اللَّهِ إِلَّا بُعداً. (1) 1 - مجمع البيان تفسیر نمونه ۲۸۶٫۱۶ )

کسی که نمازش او را از فحشا و منکر باز ندارد هیچ بهره ای از نماز جز دوری از خدا حاصل نکرده است.

33

باز از حضرت رسول الله روایت شده که فرمود:

لا صَلاةَ لِمَن لَم يُطِعِ الصَّلاةَ، وَ طاعَة الصَّلاةَ أَن يَنتَهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ المنكر . (1) - مجمع البيان تفسیر نمونه ۲۸۶٫۱۶ )

کسی که اطاعت فرمان نماز نکند ،نمازش نماز نیست. و اطاعت نماز آن است که از فحشاء و منکر دوری گزیند.

از امام صادق روایت شده که فرمود:

مَنْ أَحَبَّ أَنْ يَعْلَمَ أَقْبِلَت صَلاتُهُ أَمْ لَم تُقبل، فَلْيَنظُر هَل مَنَعَت صَلَاتُهُ عَنِ الفحشاءِ وَ المُنكَرِ، فَبِقَدْرِ ما مَنَعته قبلت منه . (2) - مجمع البيان تفسیر نمونه ۲۸۶٫۱۶ )

کسی که دوست دارد ببیند آیا نمازش مقبول درگاه الهی شده یا نه باید ببیند آیا این نماز او را از زشتیها و منکرات باز داشته یا نه به همان مقدار که باز داشته نمازش قبول است.

پرورش اخلاق در پرتو نماز

نماز سبب پرورش فضائل اخلاقی و تکامل روحی و معنوی انسان است. محراب نماز نردبان صعود نمازگزار به آسمان پاکیها و پاک شدن از آلودگیهای خاکی است خروج از دنیای عناصر مادی و علائق خاکی، اولین گام در جهت عروج به آسمان پاکیها و فضیلتها می باشد. نمازگزار بدون نیاز به هیچ واسطه و ابزاری خود را در برابر خدا می بیند، و با او به راز و نیاز و گفتگو می پردازد تکرار این عمل در طول شبانه روز اثر

34

اساسی و حیات بخشی در احیاء و پرورش سجایای اخلاقی در انسان دارد.

محمد بن فضیل از امام ابی الحسن علی بن موسی الرضاء روایت کرده که آن حضرت فرمود:

الصَّلاةُ قُربانُ كُلِّ تَقى . (1) ۱ - کافی : ۲۶۵٫۳ فقیه: ۱۶٫۱ مسند الامام الرضا: ۱۵۵٫۲ )

«نماز وسیله تقرب هر پرهیزگاری به خداست »

بر این اساس است که نماز شکننده بتهای درون دل و ویرانگر خصلتهای شیطانی است. صفات مذموم مثل خودبینی، کبر، توسط نماز نابود شده و از بین میرود علی در این زمینه می فرماید:

وَ الصَّلاة تنزيها مِنَ الكبر. (2) نهج البلاغه حکمت ۲۵۲ )

«خداوند نماز را قرار داد تا صحنه وجود انسان از آلودگی کبر و خود بزرگ بینی پاک گردد. »

نماز وسیله قرب و نزدیکی به خدا

یکی از آثار بسیار مهم و اساسی نماز وصل عابد نمازگزار به خداوند بزرگ و رسیدن به جوار حق است. از آنجا که فلسفه خلقت و حیات انسان عبادت و پرستش پروردگار متعال و خضوع و خشوع در مقابل او و بر خاک سائی جبهه و جبین در پیشگاه قدرت و عظمت اوست، ادا

35

و انجام نماز به گونه شایسته ای انسان را به این هدف و مقصود می رساند و او را در آستانه خدا قرار می دهد.

در این زمینه در کلمات امام رضا جملاتی نقل شده که این مطلب را به نحو احسن بیان کرده است آن حضرت می فرماید:

الصَّلاةُ قُربانُ كُلِّ تَقى (1) ۱ کافی ۲۶۵ فقیه ۱۳۶٫۱ )

نماز وسیله تقرب و نزدیکی هر پرهیزگاری به خداست.

در مورد سجده که اوج قرب عبد به معبود است، در سخنان حضرت رضا چنین آمده است:

عَن الوَشَاء قَالَ : سَمِعتُ الرّضا يَقولُ : أَقرب ما يكون العبد من الله عَزَّ وَجَلٌ وَ هُوَ سَاجِد وَ ذلك قوله عَزَّ وَجَلَّ «وَاسْجُد وَ اقْتَرِب» (2) کافی: ۲۶۳٫۳ مسند الامام الرضا: ۱۵۵٫۲ عيون اخبار الرضا: ۶۵۶٫۱ )

«حسن بن علی وشاء میگوید شنیدم امام هشتم می فرماید: آن حالتی که در آن حال بنده از همه اوقات بخدا نزدیک تر است، حالت سجده است و این همان مضمون آیه شریفه سجده واسجد و واقترب» است به سجده رو و نزدیک شو »

سجده بالاترین و بهترین سبب و وسیله قرب بخداست برای این که سجده روی گردانیدن از تمام موجودات و توجه کامل به خدای سبحان است و در ظاهر سجده همین معنی نهفته است.

کسی که به خدا نزدیک شد از دیگران دور می شود، انسان چون به

36

ظاهر سجده کرده از جمیع موجودات متواری و پوشیده شده و چشم از دیگران می پوشد. (1) 1 - مصباح الشريعة باب ۱۶: ۶۵ )

جبهه بر خاک نهادن نشانه بالاترین حد خضوع انسان است، لذا، در چنین حالی که سر بر خاک سجده نهاده خود را غرق در عظمت خدا میبیند نمازگزار با این حرکت عملاً فرمانبری و اطاعت خود را از خداوند اعلام میدارد و پیش از همه این تسلیم و فرمانبری را به خود تلقین و یادآوری میکند.(2) ۲ از ژرفای نماز ۵۲ )

امام خمینی رضوان الله تعالی علیه در این زمینه می فرماید:

 آن (سجده) نزد اهل معرفت سر تمام صلوة و تمام سر صلوة است و آخرین منزل قرب و منتهى النهاية وصول است. سجده نزد اهل معرفت و اصحاب قلوب چشم فرو بستن از غیر و رخت بربستن از جمیع كثرات حتى كثرت اسماء و صفات و فنای در حضرت ذات است. (3) یادنامه استاد مطهری: ۹۲٫۱)

گستردگی حدود نماز

نماز، جامع همه عبادات است و شامل جمیع آنها می شود، لذا میزان تمام اعمال نماز است و قبولی آن موجب قبولی سایر عبادات، و ردّ آن، باعث مردودی اعمال و عبادات دیگر است.

37

گستردگی و عمق نماز و حدود و اطراف آن بحدی است که در روایات برای آن چهار هزار در و یا حد، ذکر شده است.

عن زكريا بن آدم عَن أبي الحسن الرضاء قالَ: سَمِعتُهُ يَقُولُ: الصَّلاة لها أربعة آلاف باب .(1) 1 - حضال شيخ صدوق: ۶۳۸ عيون اخبار الرضا: ۲۵۵٫۱ فقیه ۱۲۴٫۱ تهذيب ۱۴۲٫۲ )

زکریا بن آدم می گوید از امام رضا شنیدم می فرماید: نماز چهار هزار در دارد.

مرحوم شهید اول در توضیح این حدیث شریف، و حدیث امام صادق که در همین زمینه و با همین عبارت است، کتابی نوشته و در آن مقدمات و مقارنات و واجبات و مستحبات و نمازهای واجب و مستحب را برشمرده است وی این ابواب و حدود را به واجبات و مستحبات نماز، تفسیر کرده و مسائل واجبات را تقریباً هزار مورد و مستحبات را سه هزار مسئله ذکر کرده است. البته آنچه مرحوم شهید در این مورد بیان فرموده تمام مطلب نیست و همان طور که خودش اشاره فرموده همه حدود و اسرار نماز را در برنمی گیرد. (2) - الالفيه و النقليه: ۸۲ )

مرحوم محمد تقی مجلسی در شرح این دو حدیث شریف میگوید: مراد از ابواب و حدود ،نماز یا مسائل متعلق به نماز است که چهار هزار مسئله میگردد و یا اسباب ارتباط به خداوند متعال است، چون بر عارف و سالک پوشیده نیست که چون به سوی خدا توجه میکند و

38

قصد انجام و اقامه نماز میکند و برای آن ازاله نجاسات ظاهری و باطنی از لباس و جسم و قلب که هر یک حجاب و پرده و مانعی از قرب و نزدیکی به خداست می نماید.

سپس وضو و غسل و تیمم بر حسب موقعیت با واجبات و مستحبات آنها و دعاها و اسرارشان و دعاهائی که در مقدمات آنها مثل دست شوئی و حمام و نوره کشیدن و اسرار و اهداف آن و اذان و اقامه و اسرار و معانی جملات آن آنگونه که در اخبار و احادیث آمده و دعاهائی که در اول و آخر آنها خوانده میشود و تکبیرهای اول نماز و دعاهائی که در آن هنگام خوانده میشود و حمد و سوره و اسرار آن، و قنوت و اسرار آن و تشهد و سلام و اسرار این دو، وقتی توجه به اینها میکند برایش ظاهر و آشکار میشود که افزون بر چهار هزار حد می گردد و آنقدر از درهای آن برای او از معارف الهی گشوده می شود، که جز خدا کسی حدود آن را نمیداند در نماز رفع انواع حجابها است که بر عارف الهی پوشیده نیست. (1) 1 - روضة المتقين ۶٫۲ بحار : ۳٫۸۲، ۳ ترجمه من لا يحضره الفقيه: ۲۸۵٫۱ )

منصور دوانیقی روزی در مسیری حرکت میکرد در حالی که بدست امام صادق تکیه کرده بود. مردی بنام رزام گفت:

این کیست که به این پایه از قدر و منزلت رسیده است که خلیفه مسلمین منصور دوانیقی بدست او تکیه نموده به او گفتند این جعفر بن محمد الصادق است.

39

گفت: بخدا قسم من نمی دانستم و اکنون که آن حضرت را شناختم دوست دارم که رخسار ابی جعفر منصور جای نعل و کفش امام صادق جعفر بن محمد میبود.

سپس رزام ایستاد و رو به منصور کرد و گفت: یا امیر، سؤالی دارم. منصور گفت از جعفر بن محمد سوال کن رزام گفت: از تو می خواهم سوال کنم منصور دو مرتبه گفت از جعفر بن محمد سؤال کن.

آنگاه رزام رو به آن حضرت نموده و عرض کرد: نماز و حدود آن چیست؟

حضرت در جواب فرمود

لِلصَّلاةِ أَرْبَعَهِ الْآفِ حَدٌ لَسْتَ تُوْآخِذُ بِهَا.

نماز چهار هزار حد دارد که تو آنها را بطور کامل نمی توانی بجای آوری .

عرض کرد: آنچه را که ترکش روا نیست و نماز جز با آن انجام نمی پذیرد بیان فرمائید، آن حضرت فرمود:

لا تَتمُّ الصَّلَاةُ إِلَّا لِذِي طُهْرٍ سَابِعٌ وَتَمَامِ بِالغِ غَيْرِ نَازِعَ وَالأَرَائِغِ عَرِفَ فَوَقَفَ وَأَخْبَتَ فَثَبَتَ فَهُوَ وَاقِفٌ بَيْنَ اليَأْسِ وَالطَّمَعِ وَالصَّبْرِ وَالْجَزَعِ كَأَنَّ الْوَعْدُ لَهُ صُنِعَ وَالْوَعِيدُ بِهِ وَقَعَ بَذَلَ عِرْضَهُ وَتَمَثَّلَ غَرَضَهُ وَبَذَلَ فِي الله الْمُهْجَةَ وَتَنَكَّبَ إِلَيْهِ الْمُحْجَةَ غَيْرُ مُرْتَعِمِ بِارْتِعامِ، يَقْطَعُ عَلَاتِقِ الْاهْتِمَامِ بِغَيْرِ مَنْ لَهُ قَصَدَ، وَإِلَيْهِ وَفَدَ وَمِنْهُ اِسْتَرفَدَ فَإِذَا أَتى بذلِكَ كَانَتْ هِيَ الصَّلاةُ الَّتِي بِها أُمِرَ وَعَنْهَا أُخْبِرَ فَإِنَّهَا هِيَ الصَّلاةُ الَّتِي تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ:

نماز کسی درست است که دارای طهارتی رسا و تمامیتی در سرحد بلوغ باشد نه اجتماع را به تباهی کشاند و نه خود از حق به سوی باطل

40

میل کند بلکه راه حق را شناخته و در آن راه بایستد و عدول نکند و در پیشگاه حق، سر تسلیم و انقیاد فرود آورده و بر اعتقاد خود ثابت و پابرجا باشد.

پس چون نمازگزار به نماز ،ایستد هم چنان میان نومیدی و طمع و شکیبائی و بی تابی باشد آن چنان که گوئی نویدهای رحمت الهی، همه برای او ساخته شده و وعیدهای وحشتناک حق سر رسیده و همگی بر سر او فرو ریخته است.

نمازگزار باید با فرود آوردن سر تعظیم در مقابل پروردگار عظیم، همهٔ متاع و سرمایه خود را از وجود و توابع آن در راه رضای خدا بذل نموده و غرض و هدف اصلی او در نظرش نمودار شده و در راه وصول به هدف خون دل نثار کرده و به راه وسط میل نماید و هیچ انتظار و مراقبتی را نسبت به امور دنیوی نداشته باشد و هم رشته های پیوند به غیر خدا را بگسلد، خدائی که نمازگزار در نمازش او را قصد کرده و به بارگاه رحمت او راه یافته و چشم طمع به عطای او دوخته است.

سپس آن حضرت فرمود:

چون چنین نمازی بجای آورد نمازی خواهد بود که نمازگزار را از کارهای زشت و ناپسند باز خواهد داشت.

منصور دوانیقی روی به حضرت صادق نموده و عرض کرد یا ابا عبد الله ما همیشه جرعه نوش دریای علم تو هستیم و به این امید جوار تو را آرزومندیم تو همنشین خود را از کوری شفا می بخشی و با نور تو، پرده های تاریکی به کنار میرود ما همواره غرق انوار قدس تو و شناگر

42

دریای بی پایان تو می باشیم. (1) ۱ - پرواز در ملکوت ۱۲٫۱ )

 _________________

مواظبت بر اوقات نماز

خواندن نماز در اول وقت اولویت و استحباب دارد و خیلی راجع به آن سفارش شده(2) ۲ - رساله توضیح المسائل امام خمینی (ره): ۴۰۱ ) و در روایات امام رضا راجع به این مسئله تأکید و ترغیب گردیده است.

عن الرضا عليه السلام قال: حافِظُوا عَلَى مَواقِيتِ الصَّلاةَ، فَإِنَّ العَبْد لا يأمن الحوادث، وَ مَن دَخَل عليهِ وَقت فَريضة، فَقَصَّرَ عَنها عمداً، فَهُو خاطي مِنْ قولِ اللهِ تعالى: (وَيلٌ للمُصلِّين الذين هُم عَن صَلاتِهِم سَاهُون) يقول : عَن وَقتَها يَتَغافَلُونَ .(3) - فقه الرضاء : ١٠٠. )

بر اوقات نماز محافظت کنید نماز را در وقتش بخوانید زیرا بنده ایمن از حوادث نیست. هر کسی که وقت نماز بر او داخل شود و عمداً از اداء آن

43

در وقتش کوتاهی ورزد خطا کار است. بدلیل سخن خدای بزرگ که می فرماید وای بر نمازگزاران همانها که در نماز خویش، سهو کننده اند. منظور از سهو کنندگان کسانی هستند که از وقت نماز غفلت میکنند.

در حدیث دیگری چنین آمده است:

عن ابراهيم بن موسى القزاز قال : خَرَجَ الرّضا عليه السّلام يستقبل بَعضَ الطالبينَ وَجَاءَ وَقتَ الصَّلاةَ فَمَالَ إِلَى قَصْرٍ هُناكَ، فَنَزَلَ تَحْتَ صَخْرَةٍ فَقَالَ: أَذَّنْ فَقُلْتُ نَنْتَظِرُ يُلْحِقِ بِنَا أَصْحَابَنَا فَقَالَ : غَفَرَ اللَّهُ لَكَ، لَا تُؤْخَرِنَّ صَلَاةً عَن أول وقتها إلى آخرِ وَقتِها من غير علة عليك أَبَداً بِاوّلِ الوَقت. فَاذَّنتُ وَصَلَّينا . (1) ۱ - بحار الانوار: ۲۱٫۸۳ الخرائج: ۲۳ )

ابراهیم بن موسی میگوید روزی امام رضا برای استقبال از گروهی از خاندان ابوطالب خارج گردید در بین راه وقت نماز داخل شد، امام رضا به طرف ساختمانی که در آنجا بود حرکت کرد و کنار سنگی فرود آمد و به من فرمود: اذان نماز را بگو عرض کردم منتظریم تا سایر یاران به ما برسند، آن حضرت فرمود

خدا تو را بیامرزد هیچ وقت اداء نماز را از اول وقت آن بدون علت و عذر به آخر وقت آن به تأخیر مینداز نماز را همیشه در اول وقت آن بخوان.

ابراهیم میگوید پس اذان گفتم و نماز را با آن حضرت بجای آوردیم.» در حدیثی دیگر آن حضرت می فرماید:

44

وَالصَّلاةَ فِي اوَّلِ الوَقتِ أَفْضَلُ (1) ۱ - عيون اخبار الرضا: ۲۶۶٫۲ )

نماز در اول وقت افضل و بهتر است.

حضور قلب در نماز

امام خمینی (ره) می فرماید:

روح عبادات و کمال و تمام آن به حضور قلب و اقبال آن است که هیچ عبادتی بدون آن مقبول درگاه احدیث و مورد نظر لطف و رحمت واقع نشود و از درجه اعتبار ساقط است. (2) ۲ - سر الصلوة: ۳۷ )

در احادیث امام رضا علیه السلام در این مورد چنین آمده است:

عَنِ الرّضا عليه السّلام قالَ : وَأَعْلَمَ أَنَّ أَفضَل الفرائض بعد معرفة الله عَزَّ وجلَّ الصَّلواتِ الخَمْسِ وَ اوّلها صلاة الظهر و اول ما يحاسب العبد عليه الصَّلاةِ فَإِنْ صَحَتْ لَهُ الصَّلاةَ صَحْ لَهُ مَا سِواهُ وَ إِنْ رُدَّتْ رُدَّ ما سواها.

وَ ايَّاكَ أَنْ تَكْسِلَ عَنها ، وَ تَتَوانى فيها ، أَو تَتَهَاوَنَ بِحَقِّهَا، أَو تُضِيَّعَ حَدَّها و حدردها، أو تنقر نقرار دیک، اَنتَ تَخفَّ بِنَا، أَو تَسْتَغِلَ عَنها بشي من عرض الدنيا، أو تُصلّى بغير وتتها (3) - فقه الرضا: ۱۰۰ )

امام رضا فرمود بدان بدرستی که بهترین واجب و فریضه بعد از معرفت و شناخت خداوند بزرگ نمازهای پنجگانه است و اول آنها نماز

45

ظهر است نخستین چیزی که بنده بر آن مورد محاسبه قرار می گیرد، نماز است. پس اگر نمازش درست و صحیح باشد اعمال دیگر او هم صحیح و قبول است و اگر نمازش مردود شد اعمال دیگر او هم مردود است. بر حذر باش از این که در انجام آن کسل باشی یا در حق آن سستی کنی، یا آن را کوچک بشماری یا حد و حدود آن را ضایع نمائی، یا آن را سریع و عجولانه انجام دهی، یا نسبت به آن بی حرمتی کنی، یا بخاطر دنیا از آن غافل شوی و یا در غیر وقت نماز بخوانی .»

در قسمت دیگر حدیث ذکر شده از کتاب فقه الرضا، امام رضا می فرمایند:

فَإِذا أَرَدتَ أَن تقوم إلى الصلاة، فلا تقوم إليها مُتكاسلاً وَ لَا مُتَناعِساً وَ لا مُستَعجِلاً وَ لا مُتلاهياً وَلكِن تَأتيها عَلَى السُّكوتِ وَ الوقار و التؤدة، و علیک الخشوع وَ الخُضُوع مُتَواضِعاً للهِ جَلّ وَ عَزَّ مُتخاشِعاً عَليكَ خَشْيَة وَ سيماء الخوف راجياً خائفاً بالطمأنينة عَلَى الوَجَلِ وَالحَذَرَ، فَقِفْ بَينَ يَدِيهِ كالعبد الآبق المذنب بينَ يَدَى مَولاهُ، فَصَفَّ قَدمَيكَ وَأَنصَبْ نَفْسَک وَلَا تَلْتَفِتْ يَمِيناً وَ شَمَالاً، وَ تَحْسب كَأَنَّكَ تَراهُ، فَإِنْ لَمْ تَكُن تَرَاهُ، فَإِنَّه يراک.(1) ۱ - فقه الرضا: ۱۰۱، بحار الانوار. )

چون خواستی به نماز بایستی کسل بی حال و خواب آلوده و شتابزده و بازیکنان مباش بلکه باید با آرامش و وقار و آمادگی باشی بر تو باد به خشوع و خضوع و تواضع برای خدای عز و جل، و با حالت خشوع که آثار

46

آن در تو هویدا باشد و بر چهره ات ترس سایه افکنده و امیدوار و ترسناک باشی با اطمینان خاطر و در عین حال با ترس و وحشت، همچون بنده گنهکار فراری که در برابر مولای خودش ایستاده باشد. پاهای خود را در کنار هم قرار ده و قامتت را راست نگهدار و براست و چپ ملتفت مباش و چنین پندار که خدای را میبینی اگر تو او را نمی بینی او که تو را می بیند.

و باز در فرازهای زیر می فرماید

و اقبِل عَلَى اللهِ يَجميعِ القلب وَ بِوَجْهِكَ حَتَّى يَقبَلَ الله عَليك . (1) ۱ - فقه الرضا: ۱۰۲ )

و در نماز با تمام قلب و صورتت به خدا رو کن تا خدا هم بتو رو کند.

و أقبل على صلاتك بجميع الجوارح وَ القَلبِ إِجلالاً الله تَبَارَكَ وَ تَعالى، وَ لا تَكُن مِنَ الغافِلين، فَإِنَّ اللهَ جَلَّ جلاله يقبلُ عَلَى المُصلَّى بِقَدْرِ اقبالهِ عَلَى الصَّلاة و انما يحسبُ لَه مِنها بقدر ما يقبل عليه .(2) ۲ - همان: ۱۰۵ )

با تمام قلب و اعضاء و جوارحت برای اجلال و بزرگداشت خداوند متعال نماز را آغاز کن و از غافلان و بی خبران مباش بدرستی که خداوند بهمان اندازه به نمازگزار توجه میکند که او در نماز به خدا توجه داشته است و جز این نیست که از نماز آنقدر برای نمازگزار بحساب می آید که با حضور قلب انجام گرفته باشد.

رُبّما لَمْ يَرْفَع مِن الصَّلاة، إلا النّصف أو الثلث أو السُّدس، عَلَى قَدرِ اقبال العبد على صلاته، وربَّما لا يرفع منها شيء تُرَدِّ في وجهه كَما يُرد الثوب

47

الخلق وَ تُنادى: ضَيْعتَنى ضَيعك الله كَما ضَيّعتَنى وَلا يُعطى الله القلب الغافل شيئاً. (1) ۱ - همان: ۱۰۳ )

چه بسا از نماز بلند نمی شود به سوی خدا مگر نصف آن، یا ثلث آن یا یک ششم آن به اندازه ای که بنده در نمازش حضور قلب داشته است، و چه بسا که هیچ چیزی از آن پذیرفته نمیشود و مردود، و نزد او بر می گردد و او را ندا میدهد مرا ضایع کردی خدا تو را ضایع کند که مرا ضایع و از بین بردی و خداوند به قلب و دل غافل و بی خبر چیزی نمی بخشد.

معمر بن خلاد میگوید امام رضا فرمود: مردی از اصحاب حضرت علی بنام قیس روزی در حالی که نماز میخواند، ماری سیاه به او نزدیک شد و در محل سجده او قرار گرفت قیس همین که پیشانیش را بر سجده گذاشت مار سیاه دور گردنش حلقه زد و زیر لباسش رفت (قیس بدون هیچ هراس و عجله ای به نمازش ادامه داد. )

سپس امام رضا فرمود من روزی از فرع (2) -۲- ناحیه ای بین مکه و مدینه )

بر می گشتم وقت نماز شدض از مرکب پیاده شدم و کنار گیاهان و علفهای صحرائی به نماز ایستادم، در حین نماز ماری از زیر علفها خارج شد و به طرف من آمد، من عادی و بدون عجله و هراس به نماز ادامه دادم و چیزی از آن کم نکردم در همین حال مار به من نزدیک شد اما دو مرتبه برگشت و زیر علفها ناپدید گشت من نماز را تمام کردم و بی هیچ دغدغه و هراسی به دعا و

48

تعقیبات نماز پرداختم و چیزی از آن نکاستم پس از اتمام نماز و دعا و تعقیبات، به بعضی از همراهان گفتم افعی را بکشید. (آری) کسی که جز از خدا نترسد خداوند او را کفایت و پشتیبانی میکند. (1) 1- مستدرك الوسائل ۳۷٫۳ )

نماز را ضایع نکنید

همانطور که گفته شد نماز سدی پولادین میان انسان و گناهان است. هنگامی که این سد شکسته شود نتیجه آن غوطه ور شدن در شهوات و نابودی ارزشهای الهی انسانی است. (2) ٢- تفسير نمونه ۱۰۲٫۱۳ )

ضایع کردن نماز به این است که ارزش واقعی آن درک نگشته و به اوقات آن اهمیتی داده نشود و ارکان و شرایط و آداب آن مراعات نگردد.

عَنِ الرّضا عن آبائه عَلَيْهِم السّلام قال: قال رسول الله ﷺ : لا يَزالُ الشَّيْطَانِ ذَعِراً مِنَ المؤمن ما حافَظَ عَلَى الصَّلواتِ الخَمْس فَإِذَا ضَيَّعَهُنَّ تَجَرّاً وَ أَوقَعه في العظائم. (3) عيون اخبار الرضا ۲۸٫۲ مسند الامام الرضا: ۱۵۶٫۲ )

امام رضا می فرماید که رسول خدا فرمود: مادامی که مؤمن بر نمازهای پنجگانه محافظت میکند شیطان از او در حال فرار و ناراحتی است، پس هرگاه نمازها را ضایع کرد شیطان جرأت پیدا می کند و او را در

49

گناهان بزرگ واقع می سازد.»

عن الرضا قالَ : قَالَ رَسُولُ الله ﷺ : إِذ كَانَ يَومَ القيمة يدعى بالعبد، فَاوّل شي يُسأل عَنهُ الصَّلاةَ، فَإِن جَاءَ بِها تامّةً وَ الآ زُجَ بِهِ فِي النَّار. (1) 1- عيون اخبار الرضا: ۲۲٫۲ مسند الامام رضاء : ۱۵۶٫۲ )

امام رضا می فرماید: رسول خدا فرمود: زمانی که قیامت برپا گردد بنده را فرامی خوانند و اولین چیزی که از او سئوال می کنند نماز است، اگر آن را به طور کامل و تمام و بدون نقص انجام داده باشد رهایش میکنند ولی اگر آن را ناتمام انجام داده و ضایع نموده باشد، او را به سرعت در آتش جهنم می اندازند.»

عن الرضا قالَ: قَالَ رَسُولُ الله ﷺ : لا تُضَيِّعُوا صَلَاتِكُمْ، فَإِنَّ مَن ضَيَّعَ صَلَاتَهُ، حُشِرَ مَعَ قارون و هامانَ وَ كانَ حَقًّاً عَلَى اللَّهِ أَنْ يُدْخِلَهُ النَّارَ مَعَ المُنافِقِينَ، فَالوَيلُ لِمَن لَم يُحافظ على صلاته واداء سُنَّة نَبِيِّهِ . (2) ٢- عيون اخبار الرضا : ۲۲٫۲ مسند الرضا: ۱۵۶٫۲ )

امام رضا می فرماید که رسول خدا فرمود: نماز خود را ضایع نسازید زیرا هر کس نمازش را ضایع و بدان اهمیت ندهد، با قارون و هامان محشور خواهد شد و خداوند او را با منافقین به دوزخ فرستد، وای بر آن کسی که بر نماز محافظت نکند و سنت رسول خدا را رعایت ننماید.

امام صادق می فرماید:

أَنَّ العَبدَ إِذا صلَّى الصَّلاة في وقتها وحافظ عليها، ارتفعت بيضاء نقية تَقُولُ: حَفَظْتَني حَفَظَكَ الله ، وَ إِذا لَم يُصلّها لوقتها وَ لَم يُحافظ عليها،

50

ارتفعت سوداء مُظْلِمَة تَقُولُ ضَيَّعَتَني ضَيَّعَكَ الله.

انسان وقتی نماز را در اول وقت خواند این نماز به صورت یک امر نورانی و تابان جلوه میکند و میگوید تو مرا حفظ کردی خدا تو را حفظ کند و اگر کسی نماز را در وقت آن نخواند و بر آن محافظت نکند به صورت یک چهره تاریک در می آید و میگوید تو مرا ضایع کردی خدا تو را ضایع کند.»(1) 1- من لا يحضره الفقيه جلد اول باب سوم حديث .)

بنابراین نماز یک حقیقتی دارد زنده است و دعا میکند و دعای نماز همیشه مستجاب است. (2) ۲- اسرار عبارات ۳۰ )